Соғыстар мен жорықтар

Жужандармен қ ақ тығ ыс. VII ғ асырдың орта шеніне қ арай Жужан хандығ ының ыдырау ү рдістері аяқ талу фазасына тақ ау қ алды.Бағ ынышты тайпалар билік пен оның саясатына наразы болды.Ә сіресе вассалдық тү ркілер сол кезде едә уір кү ш-қ уатқ а ие болғ андық тан, арадағ ы міндеткерлік пен талаптар олардың мү дделерін шектеді.Бостандық жолында тү ркілер кез келген ың ғ айлы мү мкіндіктерді іздеді.Бағ ынышты жағ дайдан қ ұ тылудың амалдары мү лт жіберілмей, олардың тарапынан жужандарғ а қ атысты адалдық қ а кү мә н келтіретін қ адамдар жасалды.Оның бірінші кө рінісі, Бумынның жужандардың жауы Вэй империясымен одақ қ ұ руы.Екіжақ ты келіссө здер қ ұ пия тү рде жү ргізілгендіктен, жужан билігі жағ дайдан шеткері қ алады.

Тү ркілермен қ атар теле тайпалары жужандық биліктің қ анауы мен қ ысымынан жапа шегіп, езгіден қ ұ тылуды аң сады. Олар жужандарғ а қ арсы бү лік шығ арудың кез келген оң тайлы мү мкіндігін пайдалануды кө здеді.Ақ ыры соң ында телеліктердің шыдамы шегіне жетіп, 546 жылы кө терілісі бұ рқ етті.Олар жужандарғ а негізгі соқ қ ыны беру ү шін батыс Жоң ғ ариядан Халха ө зеніне қ арай кө шті [ ].Бұ л кө теріліс стихиялы тү рде болғ андық тан жә не жоспарлы тү рде ұ йымдастырылмағ андық тан, ол туралы нақ ты деректер жоқ.Бірақ телеліктердің кө здегені бола қ оймады, ө йткені оларғ а жолда Алтай шатқ алдарынан шық қ ан тү рік ә скерлері тап болады. Тү ріктермен мү лдем соғ ысуды ойламағ ан телелік ә скерлер бұ л шабуылды анық кү тпеген, олардың басты мақ саты жек кө рінішті жужандарды талқ андау болып табылғ ан.Бейберекет қ алғ ан қ арсыласты тү рік ә скері кү йрете жең у арқ ылы, жаудың 50 мың жауынгерін тұ тқ ынғ а тү сіреді.Нә тижесінде Бумын қ ағ ан бағ ынуғ а толық келіскен теле тайпаларын ө зіне қ осып алды.Тү рік ә скері де ү лкен кү шпен толық қ ан болатын.Бұ л оқ иғ ада тү ріктер Жужан хандығ ына ө зінің екінші рет адалдығ ы туралы антын бұ зды.

Бумын қ ағ анның бұ ғ ан дейін жужандармен жеке ө зі соғ ысуғ а ә скери ә леуеті жеткіліксіз болып келген.Енді жағ дайдың ө згергеруін пайдаланып тү ріктер шешімді ә рекеттерге кө шті.Телеліктердің де қ алағ аны жужандарды қ ұ рту болғ ан, ал тү рік билеушісі бұ л жайды жақ сы білді.Алда екі тарап ү шін де бір ғ ана жол – біріге отырып соғ ысу тұ рды.Соғ ыстың аулы жақ ындады.Қ ұ рамында 50 мың телелік жауынгерлер бар тү рік ә скері шабуылғ а шығ уғ а сақ адай сай дайын болды.

Жужандармен шиелініскен жағ дайды тудыруғ а ұ мтыла отырып жә не жә бірлеуші кейпінде болмау ү шін Бумын арандатушылық қ а барады.Тарихта жиі кездесетін бұ л қ итұ рқ ы саяси ә рекет кө п жағ дайда жемісін береді.Біздің қ арастырып жатқ ан оқ иғ амызда да Бумынның жасағ ан ә рекеті ұ тымды болып шығ ады.Оқ иғ ағ а анығ ырақ ү ң іліп кө рейік.

Бумын Жужан ханы Анахуанғ а оғ ан ә йелдікке ханшайымды беруін сұ райды. Бұ л жағ дай, дала дә стү рлеріне байланысты, оны бірден ханмен тең жағ дайғ а қ оятын еді, бұ ғ ан жужан ханы ө зінің беделін тү сірмеу ү шін, келісе алмайтыны анық болатын.Тү сінікті себептермен ашулы хан былай жауап береді: “Сен менің темір балқ ытушымсың, мағ ан мұ ндай ұ сыныс жасауғ а қ алай дә тің барды” [ ]. Бұ л сө здері айтқ ан жужан ханының ұ сынысты қ абылдамағ аны ө зінен-ө зі белгілі болып тұ р. Ал ұ сыныстан бас тарту, Бумынды ренжіген адамның кү йінде қ алдырды, ал Бумынғ а керегі дә л осы болатын.Оғ ан енді жасауғ а қ ажет жалғ ыз амал қ алды жә не ол ол амалды жасады.Татуласу жолдарына мү лдем мү кіндік бермеу ү шін ол жужан елшісін жазалауды бұ йырады, жә не Батыстың Вэй ү йімен одақ тас болу енді тү ріктердің керегіне жарады. Бумын тез арада Вэнь-димен келісімін жаң артты жә не 551 жылдың жазында қ ытай ханшайымы Чанлені ә йелдікке алды, ал бұ л оның беделін кө шпенділер арасында нығ айтты.Ішкі жә не сыртқ ы қ олдауғ а ие болғ ан Бумын кө кейінде ұ зақ жү рген мә селені шешудің мү мкіндігін алды. Кездейсоқ шабуыл жасауды қ олдануғ а ұ мтылғ ан тү рік қ ағ аны, 552 жылдың қ ысында жорық қ а аттанды жә не жужандарды талқ андады. Анахуань ө з-ө зіне қ ол жұ мсады, ал оның ұ лы Яньлочен ө зінің одақ тасы циліктерге қ ашты.Ал Бумын болса бір ғ асырғ а жуық уақ ыттан соң тә уелсіз атанғ ан тү ріктер державасының алғ ашқ ы билеушісі ретінде тарихқ а енді.

Бумын Тү рік елінің ханы титулын алды, бірақ тақ та ұ зақ отыру бұ йырмай 552 жылдың соң ында қ айтыс болды.Тақ қ а Қ ара Еске хан атағ ын қ абылдағ ан ұ лы отырды [9]. Аяқ астынан тү ріктерден жең ілген жужандар жең іліске кө ндікпей, қ олбасшысы ретінде ө здерінің қ айтыс болғ ан ханының ағ асы Дыншуцзыды таң дап, кү штерін қ алпына келтіре кү ресті ары қ арай жалғ астырды. Бірақ Лайшань тауының тұ сындағ ы шайқ аста олар, тағ ыда толық жең іліс тапты.Бұ л жең іліс Жужан хандығ ының ө мір сү ру уақ ытындағ ы нү ктені қ ояр да еді, егер жужандардың ұ зақ қ а созылмағ ан бақ ытына қ арай, Қ ара Иссык хан белгісіз жағ дайларда қ айтыс болмағ анда.Оның мұ рагерін таң дауда кейбір сұ рақ тар қ иындық туғ ызғ андық тан, жужандармен арадағ ы соғ ыс мә селесі қ ысқ а уақ ытқ а кейінге шегерілді. Белгісіз себептермен биліктен Қ ара Ескенің ұ лы Шету шеттетілді, солайша тақ қ а Қ ара Еске ханның Мұ қ ан хан атағ ын қ абылдағ ан кіші бауыры тақ қ а отырды.

Жаң а хан қ аталдығ ымен, ержү ректігімен, ақ ылдылығ ымен ерекшеленді жә не соғ ыстан басқ а еш нә рсеге қ ызық пайтындығ ы ең басты қ асиеті болды. Ол жужандармен соғ ыс жү ргізуді асқ ан белсенділікпен мық тап қ олғ а алды. Кейінірек 553 жылдың кү зінде, ол жужандарды қ айтадан кү йретті.Жужандар ә бден ә лсіреп, шеттен кө мек іздеді.Бұ л орайда, Цис императоры ө зінің бақ ытсыз одақ тастарын қ абылдауғ а келісіп, олардың ізін аң дып жү рген тү ріктерді тоқ татты.Жужандар ө лімнен кезекті рет аман қ алды.Бірақ жужандар Қ ытайда тұ рып кете алмады.Екі одақ тастардың қ арым-қ атынасы келесідей жайттардың болуына байланысты бү ліне бастады. Ө здерінің мал ү йірлерінен, мү ліктерінен айырылғ ан, ең бектенуге ү йренбеген жужандар қ арақ шылық пен айналыса бастады, сондық тан цис ө кіметі 554 жылдың кө ктемінде оларғ а қ арсы ә скер бағ ыттауғ а мә жбү р болды. Жужандық тар тағ ыда жең ілді. Алайда бұ л жағ дай олардың қ арақ шылық ә рекеттерін ө згерте алмады, берген кө мегі мен қ олдауына сә йкес идентивті қ атынас кө рмеген ци императоры 555 жылдың жазында оларды ө зінің территориясынан жазық далағ а қ уып жібереді, бұ л жақ та оларды тү ріктер мен қ идандар тез арада талқ андады.Жужандардың жағ дайы мү шкіл кү йде қ ала берді.

Жалғ ыз одақ тасын жоғ алтқ ан жужандар жаулардың келесі тұ рғ ан ауыр соқ қ ысынан біржола кү йремес ү шін жаң а саяси кү шке жү гінді.Дыншуцзы ордадан қ алғ андармен бірге Батыс Вэйден паналайтын жер іздейді, бірақ онда Ци империясына қ арсы тұ ру ү шін тү ріктердің одақ тастығ ы қ ажет еді, сол себептен олар тү рік елшісіне байланғ ан ү ш мың жужандарды тұ тқ ын етіп тапсырды.Елші барлық ү лкендердің басын шабуды бұ йырды, бірақ та балалар мен «князьдардың ізінен» жү рген қ ызметшілерге аяушылық танытты. Жужандардың ғ ұ мыры осымен аяғ ына жеткен болатын.Жужан хандығ ы аймақ та қ алыптасқ ан жаң а саяси, экономикалық шарттарғ а бейімделе алмай жә не тү ріктер қ ағ анаты сынды билік тұ рғ ысынан анағ ұ рлым тұ рақ ты ә рі кү шті мемлекетке бә секелес бола алмай келмеске кетті. Ө з кезегінде тү ріктер Ұ лы даланың барлық шығ ыстық бө лігінің иесі болды.Жужандарды талқ андауда кө мек кө рсеткен Батыс Вэй империясымен 556 жылы есептестіп, қ арызын ө теді.Жужандық тардың басы Чаньанның шығ ыс қ ақ паларында алынып жатқ анда, біріккен қ ытай-тү рік ә скерлері Тогонғ а басып кірді, ал олардың халқ ы қ ұ тылу жолын Наньшань тауынан іздеп тапты. Жең імпаздар бұ л уақ ытта Кукунор маң ында орналасқ ан Куалю ханның орталығ ы Шудунь қ аласын жә не Хэмчен қ аласын алды. Келесі жылы, тогондық тар тү ріктерге есесін қ айтару ү шін қ ытай жеріне шабуыл жасауғ а тырысады, бірақ та қ амалдарды ала алмай кері шегінуге мә жбү р болды. Бұ дан бұ рынырақ ө здерінің кү шін солтү стіктегі қ идандар мен оң тү стіктегі Лян патшалығ ына тойтарыс беруге жұ мсағ ан Ци империясы ө здерінің, қ ұ лдырап бара жатқ ан одақ тастарына ешқ андай кө мек кө рсете алмады. Жетістікке қ уанғ ан Ювынь Тайдың ұ лы, Ювынь Цзю мұ рагерлікпен тақ қ а отыруды ескермей, Вэй ә улетінің соң ғ ы императорын тақ тан бас тартуғ а мә жбү рлеп, 557 жылы тақ қ а отырып ө зінің Бэй-Чжоу деген династиясын қ ұ рды.

Сонымен, Тү рік қ ағ анаты Жужан хандығ ымен соғ ыстың нә тижесінде тә уелсіздікке жетумен қ оса, келешекте аймақ та толық ү стемдік ету қ ұ қ ығ ын иемденді, оғ ан қ оса кө рші қ ытайлық ә улеттермен ә рі империялармен нә тижелі қ атынастар жү ргізу арқ ылы сыртқ ы аренадағ ы беделін кө терді.

Батысқ а жорық. Тү рік қ ағ анатының тарихында ерекше атап ө тетін бірнеше ә скери жорық тардың жасалғ аны анық талғ ан.Соның бірі – Батыс жорығ ы.Бұ л жорық тың біз ү шін ерекше ғ ылыми-ақ параттық қ ұ ндылығ ы оғ ан Істемінің қ олбасшылық жасауында жатыр.Жалпы, бұ л жорық туралы деректер кө зі толық қ анды сипаттама бермейді.Дегенмен, ғ ылыми ортада сақ талғ ан мә ліметтер кө мегімен аталғ ан оқ иғ ағ а қ атысты кейбір жайттардың тізбегін тү зе отырып, оны сипаттауғ а мү мкіндік туды.

Қ ытайлық тар Істемі бастағ ан ә скердің санын 100 мың адаммен анық тағ ан, бірақ бұ л сан ә скердің нақ ты санын емес, қ олбасшының дә режесін кө рсетеді.Бұ рын кө рсетілгендей, қ ағ анаттағ ы ең жоғ арғ ы ә скери атақ қ а Істеміге тиесілі болғ ан, ал бұ л жағ дайда оның атағ ына сә йкес келетін ең жоғ арғ ы шен – «баһ адү р-жабғ у».

Ө зінің жорығ ын Истеми 552 жылдан кейін бастады, ал бұ л жылы аварлар Бумынның жерлеуіне тарту жіберген жә не 553 жылдың кү зінде болғ ан жужандардың кү йреуінен кейін де ә лі ө мір сү рген жеке тайпа болатын. Сондық тан да, Л.Н.Гумилевтің ойынша, жорық қ а шығ удың мү мкін болатын ең нақ ты уақ ыты - жужандар толық талқ андалғ аннан кейінгі 554 жылдың кө ктемі, ө йткені бұ л кезде дала кө к шө ппен жабылғ ан, ал бұ ның атты ә скер ү шін маң ызы зор [ ].

Қ озғ алу бағ ытының жылдамдығ ына қ арағ анда жә не оның аймағ ында жауынгер тайпалардың жоқ тығ ынан болса керек тү ріктер кү шті қ арсыластық ты кездестірмеген. 555 жылы олардың ә скері “Батыс тең ізге” 234, vol. III, p. 331] дейін жеткен, ал оның атауымен Каспий тең ізін ғ ана емес, Арал тең ізінде тү сінген жө н, себебі Фирдоуси Истеми билік еткен жерлердің, келесідей шекараларын кө рсетеді: «Чиннан [Қ ытай] Джейхун жағ алауына дейін [Ә мудария], жә не Шаштың арғ ы жағ ындағ ы [Ташкент] Гульзариунғ а дейін [Сырдария]» [210, VI, р. 310].

Осы деректің негізінде 555 жылдағ ы тү ріктер жаулағ ан шекараны нақ ты кө рсете аламыз: ол Ташкенттен батысқ а қ арай бағ ытталғ ан, кейін солтү стікке бұ рылатын тұ ста Сырдарияны кесіп ө ткен жә не ендік бағ ытта Ә мударияның сағ асы мен Арал тең ізінің оң жағ алауына дейін барғ ан. Соғ диана мен Бұ хара бұ л жылдары эфталиттерге бағ ынғ ан, дә л солармен басқ ыншылар қ ақ тығ ысқ ан. Осыйлаша, тү ріктер бір жарым жылдың ішінде барлық орталық Қ азақ станды, Жетісуды жә не Хорезмді бағ ындырды.

Бірақ ары қ арай жағ дай қ иынырақ болды.Ендігі жолы тү рік ә скері едә уір кедергіге тап болды. Ол кедергі Арал тең ізінің сол жағ алауында, тү ріктер хуни (хионит), вар жә не огор тайпаларының қ арсыластығ ынан кө рінді. Тек 558 жылы бұ л тайпалар жең іліс тауып, тү ріктер бағ ынудан бас тартқ андарды қ уа отырып, Еділге шық ты. Тү рік ә скеріне қ арсылық кө рсеткендер вар жә не хуни тайпаларынан қ алғ ан 20 мың адам еді, олар кейіннен авар деп аталатын біртұ тас халық қ а бірікті [66, с. 374; 5, с. 24].

Тү ріктер Еділге ө тпеді жә не Орал маң ындағ ы жазық тық тарды бағ ындырумен шектелді. Осымен Істемінің батысқ а жорығ ы аяқ талды.Шекараны батыста барынша кең ейту бойынша қ ойылғ ан мақ сат орындалды.554-558 жылдар аралығ ындағ ы тө рт жылдың ішінде жеткен жетістіктер, қ ағ анаттың алдына бірқ атар жаң а саяси тапсырмаларды қ ойды.Бұ л жорық тан соң барша Азия жазық тығ ын басып алғ ан біртұ тас державаның пайда болуы Қ ытай, Византия жә не Иранның сыртқ ы саясаты ү шін ү лкен мағ ынағ а ие фактор болды.Осылайша, аймақ тағ ы бұ л аталғ ан мемлекеттер ү шін саяси қ атынастардың жаң а кезең і басталды.

Ал бұ л уақ ытта, VI ғ асырдың 50-ші жылдарының соң ында Қ ара тең іздегі саяси жағ дай ауыр болды, ә сіресе Византияның саясатының негізінде Днепр мен Дон сағ аларының аумағ ын, кутургурлар деп аталғ ан болгар халқ ы алып жатты. Олардың туысы утургурлар Кубаньда тұ рғ ан. Византия кутургурлардың Фракияғ а жорық тарынан қ иналып, елшіліктерімен бірге утургурларды кутургуларғ а қ арсы ә скери шабуылғ а шақ ыруғ а тырысты. Юстианның қ у саясаты бұ л екі туыс тайпаны, ө зара қ ырылысуғ а дейін жеткізді [ ].

Істемі басқ арғ ан жорық тың жасалуына не тү рткі болды деген мә селеге қ атысты, ғ ылыми ортада бірнеше пікірлер бар.Оның бірі - батысқ а қ ашқ ан жужан тайпаларының қ алдық тарын қ олғ а тү сіріп, кө зін жою.Бұ рын жужандарғ а бағ ынышты болғ ан тү ркі тайпалары, олардан қ ысым мен жә бір кө ргендіктен, тү ркілерде оларғ а деген ө шпенділік сезімі жужандардан кек алу ә рекетіне ә келді.Екінші себебке сә йкес, тү ркілер Батысқ а Ұ лы Жібек жолын жаулауғ а аттанды.Жібек бұ л кезде Европада да, Азияда да жоғ ары бағ аланып, алтынғ а тең естірілді.[1]Тү ркілер ү шін Орталық Азия далаларымен ө тетін осы ұ лы жол бойында жү ретін керуендерді бақ ылап қ ана қ оймай, екі арада тасымалданатын қ ұ нды тауарларды, ә сіресе, жібекті кең інен пайдалану перспективасы тұ рды.

Аварлардың жағ дайы. Тү ріктер Жужан қ ағ анатын жер бетінен жойып жіберсе де, халқ ының негізін қ ұ рағ ан вар жә не хуни тайпалары тү ркілердің жазалауынан қ ашып қ ұ тылады.Кейін екі тайпаның ө кілдері бірігіп, авар атаулы біртұ тас халық атанады.Бұ л жайында жоғ арыда айтқ анбыз.Енді осы халық тың қ ұ рылғ аннан кейінгі тарихына тоқ талайық.

Тү ркілердің қ аһ арынан аман қ алса да аварлар шарасыз кү йге тү скендей болатын.Расында, қ алыптасқ ан жағ дай соны аң ғ артады: артында ең мық ты ә скері бар тү ріктер тұ рды, ал алдында соғ ыспен кү н кө рген, жең іп ү йренген бай ә рі саны кө п византиялық тар сынды халық тар мекендеді.Ал аварлар ү йі-кү йі жә не малдарынан айырылғ ан босқ ындар ретінде ө мір сү рген.Бірақ бұ л ү мітсіз жағ дайғ а қ арамастан, саяси жағ дайдың оң тайлы орнығ уы аварлар ү шін жағ ымды нә тижелерді берді.Олар тек аман-сау қ алып қ ана қ оймай, жең істі саясат жү ргізді.

Аварлар алдында тұ рғ ан ең басты міндет тү ріктерден тө нген қ ауіптен арылу болып табылды.Олар бұ л міндетті ө здерінің кү ш-қ уатынан гө рі, тү ріктердің шабуыл жасауғ а асық пауының арқ асында орындады.Бұ л уақ ытта тү рік қ ағ аны Істемінің назары эфталиттерге ауғ ан, осығ ан байланысты тү ріктер қ ас жауының мә селесін кейінге ысырып қ ойды.Осы пайымды Істемінің сө здері қ уаттайды: «Аварлар аспанда ұ шып жү ріп, тү рік семсерлерінен қ ұ тылып кетер қ ұ стар емес, тең іздің тұ ң ғ иығ ына сү ң гіп жоқ болатын балық та емес, олар жер бетінде қ аң ғ ып жү р.Эфталиттердің тү біне жеткен соң, аварларғ а шабуылғ а шығ амын, сонда олар менің қ аһ арымнан қ ашып кете алмас» [112, с. 328].

Істемі жоспарлағ ан белсенді соғ ыс ә рекеттеріне тек 561 жылы, яғ ни Иран мен Византия бітімге келген кезде кө шті.Екі мемлекет арасындағ ы тү пкілікті бітім 571 жылы жасалғ ан еді, тек осы уақ ыттан бастап тү ркілер толығ ымен батысқ а назарын аудара алды.Дегенмен де, тү ріктер кешігіп қ алғ ан болатын.Аварлар ү зілісті тиімді пайдаланғ аны сонша, Істемінің қ олы жетпейтін қ ашық тық қ а ұ зап кетеді.

Аварлар Қ ара тең із маң ына келіп қ оныстанады.Бұ л аймақ та олар кейде бір халық тармен одақ қ а отырса, кейде басқ а халық тармен ұ рыстарғ а тү сті.Мә селен, 558 жылы аварлар Византиямен одақ қ ұ рды, ал 565 жылы франктермен сә тті шайқ астар жү ргізіп, Тюрингияны талқ андады.Аварлардың экномикалық, ә скери ә леуеті артты.Бір сө збен айтқ анда, аварлар кө п қ ырлы саясат жү ргізді.Осы саясат 568 жылы аварлардың бү кіл Паннония ауданын иемденуіне жә не орталық Европаның басты қ аупіне айналуына ә келді.

Шығ ысқ а жорық. Жужандарды жойып тастағ аннан кейін тү ріктер екі бағ ытта ірі соғ ыс ә рекеттерін ұ йымдастырады.Батысқ а жасалғ ан жорық тан бө лек, маң ызы бойынша одан кем тү спейтін жорық тың бірі шығ ысқ а жасалды.Нысанағ а шығ ыстағ ы кө шпелі кө рші халық тар алынды.Бұ л уақ ытта ол жақ та мекендеген ү ш кө шпелі халық болды: қ ытайлар хи деп атайтын татабтар, қ идандар жә не қ ытай деректері Шивэй деп кө рсеткен отыз тайпалы татарлар.Ү ш халық та моң ғ ол тілінің диалектісінде сө йлеген, мә дениеті мен тұ рмысы жағ ынан жақ ын болғ ан.Бірақ олардың арасында бейбіт қ атынас болмай, бір-бірімен жиі қ ырқ ысып жататын.Ә сіресе, Хинганның батыс жоталарында тұ ратын татабтар Ляохо ө зенінің теріскей бетін мекендеген қ идандармен ұ дайы соғ ысып отыратын.Олардың қ арым-қ атынасына қ ытайлық Бэй Ци империясы араласқ ан болатын, олар татабтармен одақ қ ұ рып, қ идандарғ а қ арсы соғ ысқ а кіреді.553 жылы Бэй Ци императоры Вэнь Ди қ идандарды талқ андайды.Бұ ның нә тижесінде олардың едә уір бө лігі Бэй Ци империясына қ араса, қ алғ ан бө лігі Когуреғ а (қ азіргі Корея) немесе Сары тең із аймағ ына шық қ ан тү ріктерге бағ ынды.

Қ идандарды жең се де Бэй Ци мемлекеті сыртқ ы саясатындағ ы жағ дайын жақ сарта алмады, керісінше тү рік иеліктерінің қ оршауында қ алып қ ойғ андық тан сыртқ ы ахуал кү рделенді.Ал Бэй Ци мемлекетінің басты қ арсыласы Бэй Чжоу мемлекеті сыртқ ы саясаттағ ы сә тті қ адамдарының арқ асында аты шығ ып, тіпті Батыс Азияда белгілі бола бастайды.Ол жақ тағ ы мемлекеттер қ арым-қ атынас орнатуғ а тырысады.Оны мемлекетке елшіліктерден келуінен байқ ауғ болады.Мысалы, 553 жылы эфталиттердің, 555 жылы Иранның елшіліктері келеді.Чжоулық тар тогондарды жең ген соң ө з елшіліктерін 559 жылы – Гаочан (Тұ рфан), 561 жылы – Куча, 564 жылы Қ арашар жібереді.

Бэй Ци мен Цжоу бірін-бірі қ ұ ртуды кө здегендіктен, екеуінің арасында кикілжің ді жағ дай туындайды.Екі мемлекет те мә селенің шешімі қ айда жатқ анын білді.Ол шешім тү ріктердің қ ай тарапты қ олдайтынына байланысты болды.

561 жылы екі мемлекеттің императоры да тү ріктерді ө з жағ ына шығ ару ү шін Мұ қ ан қ ағ анғ а ханшаларын айттыруғ а елшіліктер жібереді.Аса бай Бэй Цидің елшілігі мол тарту ұ сына отырып, істі ө з пайдасына шешуге жақ ын қ алады, бірақ чжоулық елшілер келіссө здердің ебін тауып, тү ріктерді одақ тық шартты сақ тап қ алуғ а итермелейді.Чжоулық тар тү ріктер айырылғ ан тартудың орнына, соғ ыста тү скен олжаны ұ сынуғ а уә де береді.Тү ріктер келісімін беріп, жағ дай Бэй Чжоу пайдасына шешіледі.

563 жылы одақ тастар ә скері Цзиньян қ аласын қ амайды, бірақ жең іске жете алмай, тү ріктер жолдағ ы елді талан-таражғ а салып, мекендеріне қ айтып келеді.564 жылы жорық жалғ асын табады, бұ л жолы циліктер Лоян тү бінде чжоулық тар ә скерін толық жең ген соң, Мұ қ ан қ ағ ан ә скерімен кейін қ айтаруғ а мә жбү р болады.Циліктер ө здері ү шін сә тті жағ дайды пайдаланып, одақ қ ұ ру туралы ұ сыныс жасағ ан, алайда қ ағ ан оны қ абылдамайды. Ө йткені, ол ү лкен пайдадан қ ол ү зуді қ аламады, ал одақ тық шарт бойынша, Чжоу империясы тү ріктерге жыл сайын 100 мың жібек матасын беріп тұ ратын.

Мұ қ ан қ ағ ан қ айтыс болғ аннан кейін билікке келген інісі Тобо қ ағ ан саясатының бағ ытына ө згеріс енгізеді.Ол Чжоу империясымен бұ рынғ ы қ атынастарды ү збейді, ал Ци империясымен бітімге келуді дұ рыс деп табады.Екі мемлекет Тү рік қ ағ анатына тә уелді болып қ алды.Чжоу салық тө леуден бас тартқ ысы келсе де, олардың ә скери кү шінен сескенгендіктен бата алмады.Ци империясы одақ ты ұ стап тұ ры жолында бітім салығ ын тө леймін деп бар қ азынасын сарқ ыды.Бұ д жағ дайғ а қ атысты Тобо қ ағ ан былай деген: «Тек оң тү стіктегі екі бала (Чжоу мен Ци) бізге бағ ынышты болып тұ рса болғ аны, сонда кедейліктен қ орық паймыз».

576 жылы шайқ аста чжоулық тар циліктерді қ ирата жең іп, Цзиньян қ аласын екінші реттен жаулап алды.Циліктер қ аланы қ айтаруғ а тырысады, бірақ сә тсіздікке ұ шырайды.Осы себептен, 577 жылы Ечен қ аласында қ оршауда қ алғ ан Ци императоры қ аланы жауғ а берер алдында, биліктен

тұ тқ ын князь Гао Юань Цзунның пайдасына бас тартады.

Жең іліске қ арамастан империяны билеуші ә улет Тайюань қ аласынан шық қ ан Гао Бао-нин атты қ айратты қ орғ аушыны басшы етіп қ ояды.Қ ысқ а уақ ыт ішінде қ ытайлық тардың да, кө шпелілердің қ ұ рметіне ие болды.Ол бойындағ ы кү ш-қ уат пен қ арым-қ абілеттің арқ асында Солтү стік Қ ытайдың (Ци ә улетінің) қ айта ө рлеуіне жол ашты.Ә уелі, ол чжоулық тардың абыроймен тізе бү гу ұ сынысынан бас таратады, содан кейін Ци ә улетінің соң ғ ы ө кілі, тү ріктерге қ ашып кеткен князь Гао Шао-идің жақ тасымын деп жариялайды.Оның бұ л ерлік ісі императорлық ә улет тарапынан лайық ты бағ асын алады, сө йтіп Гао Бао-нинге канцлер атағ ы (де-юре) беріледі.

Тү рік қ ағ аны Тобо жеке мү ддесіне сә йкес, Бэй Чжоу ә улетінінің тым кү шейір кетуінен қ ауіптеніп, жең ілуші ә улет жағ ына шығ ып, қ олдау кө рсетеді.Тү ріктер мен Ци ә улетінің одағ ына ө з императорына қ арсы шық қ ан жә не Фаньянда бекінген чжоулық қ олбасшы Люй Чжан-цзы қ осылады.Ол бұ нда Гао Шао-нинмен соғ ыс қ имылдарын бастайды.Гао Бао-нин дереу қ олындағ ы бар кү шті жұ мылдырып, оларды қ олдауғ а асығ ады.Бірақ кешігіп қ алады.Фаньян қ иратылып, кө терілістің жаншылғ аны туралы хабар келгенде, оның ә скері тек 560 шақ ырымдық қ ашық тық тағ ы Ляохе ө зенінің жағ алауларына жеткен.

Алайда Бэй Чжоудың ө зінің басты жауы тү ріктерге қ арсы тұ руғ а шамасы келмеді.578 жылы Тобо қ ағ ан солтү стік Қ ытайғ а баса кө ктеп кірді де, чжоулық ә скерді талқ андады.Чжоу императоры бастамашы болғ ан жә не 579 жылы басталғ ан екі жақ ты келіссө здер нә тиже бермей ү зіліп қ алады да, ары қ арай жалғ асқ ан соғ ыс ә рекеттері тү ріктердің толық жең ісімен аяқ талады.Дегенмен де, чжоу елшілері мол тарту ұ сынып, тү рік қ ағ анын бітім шартын жасауғ а кө ндіреді.580 жылы шарт бойынша, Гао Шао-и император жаулар қ олына тапсырылып, Чжоу мемлекетінің астанасы Чаньанғ а кө шіріледі.

Шығ ыстағ ы соғ ыс ә рекеттеріне осылайша нү кте қ ойылады.Шығ ысқ а жасалғ ан жорық тың қ орытындылары Тү рік қ ағ анатының саяси қ ұ дыретін шарық тау шегіне жетуіне сеп болды.Бұ л қ орытындылардың негізіне кө бінесе тү ріктердің талаптары мен мү дделерін қ анғ аттандырғ ан, солтү стік ә улеттермен жасалғ ан одақ тық шарттар мен келісімдер жатты.

Эфталиттермен соғ ыс. Орта Азиядағ ы отырық шы аудандардың байлығ ын иеленуге ұ мтылу Тү рік қ ағ анатының бұ л аймақ тағ ы саясатының арқ ауы болды.Аталмыш аймақ бұ л уақ ытта эфталиттердің тайпалық бірлестігінің билігінде болғ ан.Ал Эфталиттер мемлекетінің жалпы иеліктері Каспий тең ізінен Солтү стік Ү ндістанғ а жә не Шығ ыс Тү ркістанғ а дейінгі жерді қ амтып жатқ ан еді.Орта Азияның бай аудандары ү шін екі жақ тың мү ддлерінің қ ақ тығ ыс орын алды.Тү ріктер эфталиттерге қ арсы ә скери ә рекеттерге кө шуге дайындық ты бастады.Алайда, ө зінің ә скерінің орасан зор, икемді қ ұ рамына қ арамастан, мұ ндай кү шті жалғ ыз жең іп алуғ а тү ріктердің шамасы келмейтін.Сондық тан, 553 – 554 жылдары тү ріктер Орта Азиядағ ы ең қ уатты мемлекеттердің бірі - эфталиттерді бағ ындыру мақ сатында Иран мемлекетімен ә скери одақ қ ұ ру қ адамына барады.Одақ ты қ ұ ру ү шін Тү рік қ ағ анатының астанасы Талас қ аласына арнайы иран елшілігі келеді.Тү ріктер ү шін одақ қ ұ ру перспективасы Ұ лы жібек жолын бақ ылауғ а алу мү мкіндігінен кө рінді.Ал Иран ө з кезегінде тү ріктермен одақ тастық ты Византияғ а қ арсы кү ресте басымдылық ретінде пайдалануды кө здеді.Одақ ты ресми тү рде бекіткен факт Иран шахы І Хұ срау Ануширванның Істеміның қ ызымен некелесуі болып табылды.

Эфталиттерге вассалдық тә уелділікте болғ ан Иран оларғ а ұ зық уақ ыт бойы жыл сайын кү міспен салық тө леп тұ рды, мұ ны осы мақ сат ү шін арнайы соғ ылғ ан пехлеви жазумен қ оса эфталит жазуы бар тең гелер кө рсетеді.[21] Сондық тан тү ріктердің эфталиттерге қ ысым жасауы Иранның сасанилік билеушілеріне қ олайлы болды.Ал екі жақ ты одақ жасалғ аннан соң, эфталиттерге салық тө леуді тоқ татып, иран билігі де соғ ыстың дайындығ ына кірісті.

Эфталиттер одақ тасы – жужандарды жоғ алтқ аннан кейін мазасызданып, қ иын жағ дайғ а тү седі, сө йтіп 553 жылы Қ ытаймен қ арым – қ атынас орнатуғ а тырысады.Бірақ Батыс Вэй империясының билеушісі Юйвынь Тай тү ріктермен одақ тас болатын, сол себепті де эфталиттер ынтасына лайық ты ық ылас білдірмеген.

Эфталиттер патшасы Гатфар парсылар мен тү ріктердің одағ ынан қ ауіптеніп, алаң дағ ан кү йде болады.Оның ү стіне, эфталиттердің ө з ішінде ауызбірлік болмағ ан. Катулф атты бекзада Гатфар патшаның деспоттық билігінен нұ қ сан кө ргендіктен ө з руластарын тастап, парсы шахына қ ашып кетеді.Кейін ол Иранғ а ө з елін жаулауғ а кө мектеседі.

Белсенді соғ ыс ә рекеттері 560 жылы Гатфардың ө зі арандатуғ а кіріскен соң басталып кетеді.Гатфар патша Істемі қ ағ анның Ануширван шахиншахпен жақ ындасуына кедергі жасау ү шін қ олынан келгеннің бә рін жасамақ болады.Ол Соғ ды арқ ылы Иранғ а кетіп бара жатқ ан тү рік елшілерін тұ тқ ынғ а алып, оларды тү гелдей қ ырып салады.Тек арасынан, болғ ан қ айғ ылы хабарды Естеми ханғ а жеткізген жалғ ыз салт атты ғ ана қ ашып қ ұ тылғ ан болатын. Енді соғ ыстың болуы тек уақ ыттың ісі еді. Істемі қ ол астындағ ы жең імпаз атты ә скерін жинайды да, Соғ дианағ а қ арай бағ ыт алады.

І Хұ срау Ануширван одақ тасының алдын орап, 562 жылы қ азіргі Ауғ анстанның территориясында, тү ріктерді тоқ татуғ а тырысып, ә уреге тү скен эфталиттерді бірінші рет жең іп шығ ып, Тоқ арстанды алады.Бірақ соғ ыс бұ нымен аяқ талмайды.

Тү ріктердің алдың ғ ы легінің қ ұ рбандығ ына Шаш (Ташкент) ілініп, тү ріктер қ ала тұ рғ ындарын қ ырып салады.Сосын тү ріктердің басты кү ші Шыршық ө зенінен ө тіп, Маймургте ө з ә скерінің алдың ғ ы тобымен қ осылады.Істемі Самарқ анд қ аласын алады.

Бұ л кезде эфталиттердің негізгі ә скері Бұ харада шоғ ырланғ ан болатын, олар жазық жерде тү ріктермен соғ ысуғ а батылы бармай, тауғ а барып бекінді.

Шешуші шайқ ас 565 жылы Несеф (қ азіргі Қ аршы) мекенінің тү бінде болып, шайқ ас сегіз кү нге созылады, ақ ырында эфталиттердің кү л-талқ ан болуымен бітеді.Аман қ алғ андар бас қ осып, эфталит мемлекетінің дербес дә урені ө ткенін тү сініп, беделі тө мен Гатфарды тақ тан қ ұ латады да, Шағ аниан қ аласының бегі Фагоништі патша етіп сайлайды.Эфталиттер оғ ан І Хұ срау Ануширванғ а бағ ынуды міндеттейді, ө йткені олар енді тү ріктерге тек сол ғ ана қ арсы тұ ра алады деп ойлады.

Хұ срау бір мезгілде Істемі қ ағ анның жауланғ ан иеліктерді бө лісу туралы хатын жә не Фагоништің бағ ынатыны жайлы ұ сынысын алғ анымен, екеуіне де жауап қ айтармайды жә не ә скерін алып Хорасанғ а кетіп қ алады.Істемі қ ағ анда Иранғ а одақ тастарына реніш сақ тап ордасына қ айтып кетеді.

Осылайша, тү рік-эфталит соғ ысы біткен бойда-ақ Шығ ыс пен Батыстың арасындағ ы керуен жолдары бойында жатқ ан жерлерді бө луге келгенде одақ тастар арасында араздық басталды. Бұ л жерлерді иелену жол асуларын кең інен пайдалануғ а, жібек, сә нді бұ йымдар, т.б. саудасын бақ ылауғ а, Шығ ыс пен Батыс арасындағ ы тауар айырбасына белсене қ атысуғ а мү мкіндік беретін еді.

Иранғ а қ арсы соғ ыс. Істемі қ ағ ан кезінде Тү рік қ ағ анаты мен Иран мемлекеті арасындағ ы қ арым-қ атынастарда туындағ ан дағ дарыс, оның баласы Қ ара-Шұ рынның билігі уақ ытында соғ ыс жағ дайының қ алыптасуына дейін терең деді.Кө нген тү р кө рсеткені ү шін сый-сыяпат ретінде берілетін Қ ытай жібегін соғ ды кө пестері арқ ылы сатып, тек бө гетсіз байи беруі ү шін ғ ана, Қ ара–Шұ рын қ ағ ан бә секелестерін ө лтіріп, немере інісі мен оның қ олдаушыларын – ө з руластарының кө зін қ ұ ртуғ а дейін барады. Алайда баюдың бұ л жолы бұ дан 10 жыл бұ рын кө бірек мү мкін болатын.Ал қ азір Иран мен Византия қ асарысқ ан бетіне қ айтпай, қ атал соғ ысты жү ргізіп жатты. Сондық тан да парсы шахының тым болмаса, басы артық бір керуенді Констонтинопльге ө ткізіп жібереді деп ү міттенудің ө зі артық болатын еді. Тү ріктер мен византиялық тардың ресми тү рде соғ ыс жағ дайында болуы бұ л ахуалды қ иындатып одан сайын жібереді.Іс жү зінде, бұ л соғ ыстығ ы ә рекеттердің тоқ тап тұ рғ анына жеті жыл уақ ыт ө ткен болатын, бірақ бітім шартының болмауы елшіліктер алмасу ісіне бө гет жасады жә не Иранғ а қ арсы соғ ыс ә рекетін ұ йымдастырып отыру ісін қ иындатады. Ал, одақ тасу византиялық тарғ а да, тү ріктерге де қ ажет еді, ө йткені екеуінің жауы да ортақ, мақ сат -мү дделері де ортақ еді. [ 26 ]

Егер Иран қ ойғ ан бө гетті бұ за алатын болса, бейнелі формада айтсақ, жібек Византия патрикийлері - ақ сү йектерінің қ азыналарына судай болып ағ ар еді, сонда герман конунгтерінен жә не славян кө семдерінен, скандинавтардан жә не готтардан ә скер жалдап алуғ а қ аражат табылар еді де, бә лкім, Византия Еуропадағ ы жетекші мемлекет ретіндегі рө лін сақ тап қ алар еді. Ондай кү н туса, сол кездегі басты сауда орталығ ының бірі - Соғ диана алтынғ а кенелер еді.Тү ріктер арасында таптардың қ ұ рылу ү рдісі қ арқ ын алып, «Тү рік елі» феодалдық мемлекетке айналар еді.Ішкі алауыздық қ ырқ ыстар қ ағ анатты қ ақ ырата бө ліктерге жыртқ ан кезең ге дейін, Тү ркі хандары сыртқ ы саясатты белсеніп жү ргізе алмайтын, ал бірақ тыныштық орнаса болды, «жібек жолының» проблемасы бірден бірінші орынғ а шығ атын.Шынымен, қ ағ анаттың сыртқ ы саясаттағ ы негізі мү ддесі Ұ лы жібек жолының маршруттарына иелік етуге қ атысты болаты.Осығ ан байланысты, тү ріктердің Византиямен келісімге келу қ ажеттігі де пайда болар еді.Міне, осылайша бір шартқ а бірнеше болжам келіп тірелді.Алайда бұ л болжамдардың зор кедергілерге тап болғ андық тан, жү зеге асуы екіталай болды.

589 жылы жазында Иранның жағ дайы қ атты шиеленісіп кеткен еді. Батыс шекарада Византиямен соң ы кө рінбес соғ ыс жү ріп жатқ ан. Тү ріктердің соғ ысқ а кірісуі парсылар жағ дайын мү лдем мү шкілдендіріп жіберді, бірақ Иранда ә лі пайдалынылмай жатқ ан жасырын ә рі тың кү штер кө п еді.

589 жылы 5 мамырда «хазар жолымен», яғ ни Дарьял шатқ алымен Иран иеліктеріне кимелей кірген біріккен тү рік-хазар ә скерін парсы ә скері шілдеден қ алдырмай кү йретеді де, жаудың зә ре- қ ұ ты қ алмай, соғ ыс олжасын алып, қ аша жө неледі.Олардың орнына кавказ тайпаларының жасағ ы келіп орнық ты.Бұ л жасақ ты грек Гуарам Багратид византия ақ шасымен жалдағ ан.Бұ л жалдамалы ә скерге Роман бастағ ан византия жасағ ы келіп қ осылады, бірақ парсы жерінде гректер де тұ рақ тап қ алғ ысы келмейді.Сондық тан да олардың ең шұ ғ ыл міндеті парсы ә скерінің бір бө лігін шығ ыстан ө здеріне қ арай тартып алып, Орта Азиядан шабуылғ а шық қ ан тү ріктердің шешуші соқ қ ыны беруін жең ілдету болғ ан секілді. 589 жылдың кү з мезгілінде бұ л ә скер парсы жерін жаулардан тазалап тастайды.Міндеттерін орындағ ан кавказдық жасақ ө з мекендеріне тарап кетеді, византиялық тарғ а болса отандарына оралу ү шін жолдарын кескестеген парсылар ә скерін бұ зып ө туге тура келді.

Енді майданда белсенділік кө рсету кезегі тү ріктерге келді.589 жылы Қ ара-Шұ рынның ұ лы Янг Соух Шығ ыс Иранғ а баса-кө ктеп кіреді. Шекарағ а қ алқ ан болып тұ рғ ан жетпіс мың дық ә скер жан-жақ қ а тым-тырақ ай қ аша жө неледі де, тү ріктерге Хорасанғ а, Талеканғ а жә не Герат, Балх пен Бадгис сияқ ты тірек бекіністері бар стратегиялық маң ызы жоғ ары мекендерге апаратын жолдарды ашып тастайды. Бұ л ретте, парсы шекарасындағ ы жаяу ә скердің жауынгерлік дағ дылар жағ ынан сапасының тө мендігі байқ алады. Табари сө зіне қ арағ анда, Саве қ олбасшы парсы шахы Хормиздғ а арнаулы кісі жіберіп: “ Елің ізге емін-еркін енуім ү шін сіз ө зендер мен ө зектегі кө пірлерді жө ндеткізіп қ ойың ыз, кө пірлері жоқ ө зендерге жаң адан салдырың ыз, ө зің іздің елің ізден румдық тарғ а баратын менің жолымдағ ы ө зендерге де соны жасаң ыз, ө йткені мен сіздің елің із арқ ылы соларғ а бармақ пын” – деген сө зді айтқ ызады.Бұ л елшілікті иран билігіне қ ойылғ ан ультиматум деп тү сінсек болады.Ультиматумның мә тіні жорық тың шын мақ сатын жә не батыс тү рікттер мен гректер қ имыл- қ озғ алысының келісіліп жасалғ анын кө рсетеді.

Ктезифонда ө ткен ирандық биліктің кең есінде тү ріктерді тойтарып тастауғ а парфяндық текті Михрандар тұ қ ымынан шық қ ан Бахрам Чубинді жібермекші болады. Бахрам ұ сынысты қ абыл алып, небә рі 12 мың жауынгер сұ райды, бірақ олар міндетті тү рде қ ырық пен елудің арасындағ ы кісілер болуғ а тиіс деген талабын қ ояды.Шын мә нінде, олар жауынгерлік сапасы жағ ынан парсы ә скерінің қ алыпты дең гейінен тым жоғ ары тұ рғ ан сақ а, тә жірибелі сарбаздар еді. Бахрамның жастардан гө рі ардагер сарбаздарды артық санағ анын тү сіндіру оң ай: ол заманның негізгі кү ші садақ тан жақ сы ататын мергендер еді, ал жақ сы атуды ү йрену ү шін кемінде жиырма жыл уақ ыт керек еді.Айқ астар тағ дырын қ олмен кү ресу емес, атысу шешетін.Атысу кезінде жетілген басымдылық, тұ тас шайқ асты жең іп шығ удың алғ ышарты болатын.

Тү ріктердің қ олбасшысы Савенің қ ол астында Табари бойынша – 300 мың, Фирдоуси бойынша – 400 мың сарбаз болғ ан.Оғ ан қ оса, тү ріктер ә скеріне соғ ыс пілдерін қ осты, ал парсыларда оларғ а қ арсы арналғ ан «арыстандар» деп аталатын қ ару, яғ ни мұ наймен тұ танатын от атқ ыштар болды. Алғ ашқ ы жең істен кейін, тү ріктер сол бетімен шегініп бара жатқ ан парсы ә скерін ізіне тү се ө кшелей қ уып, батысқ а қ арай жеделдетіп жылжи береді. Бахрам ә скері соғ ысқ а кіріскенше, Балхты ұ стап тұ ру парсы жасағ ының зә ру жағ дайдағ ы басты міндеті еді. Хормизд ақ кө ң іл тү ріктерге қ арсы кемшілік-қ атесіз орындалатын ә дісті – жалғ ан ақ паратпен адастыруды қ олданады. Ол Савеге сарай қ ызметкерінің бірі Хуррат Бурзин атты залым, қ у адамды жібереді. Хуррат Савеге келгенен соң, оны бітім туралы келіссө зге келуге шақ ырады, сө йтіп тұ рақ тылығ ының кө мегімен Савенің сеніміне ие болады.Хуррат есебін тауып Савеге шабуыл бағ ытын ө згерттіреді де, оны ә уелгі жоспарынан ауытқ ызып, Герат алқ абына ә келеді. Бұ л кезде Бахрам суыт жү ріп, шығ ысқ а қ арай екпіндеп келе жатады. Балхқ а апаратын ә деттегі жолмен жү рмей, ол айналып Кухистан арқ ылы жү ріп отырып, тү ріктердің ту сыртынан барып тү седі. Саве Гератқ а Герируд жағ асымен жү ретін жалғ ыз жолмен - солтү стік – батыс жағ ынан келе жатады. [ 27 ]

Ары қ арай тү ріктер Баророн шатқ алынан ө теді де ө зен мен теріскей таулары тізбегінің арасында жатқ ан Баулигох даласынан келіп шығ ады, арты - ә лгі тар ө ткел, алдында – бұ лар кү тпеген Бахрамның қ алың қ олы.Бір даусыз нә рсе – Гераттың тү бінде тү ріктердің кү ллі ә скері тү гел болмағ ан, ө йткені тар шатқ алдан 300 мың қ олдың тұ тас ө туі мү мкін емес жә не айқ астың барысында белгілі болғ андай, парсылар ә скерінің екі жақ қ анаты тү ріктерді қ ысымғ а алады. Саве алдынан тек Герат ә скерлерін ғ ана кездестіремін деп есептеп, ө ткелден шағ ын қ олмен ө ткен тә різді. Тү ріктердің жағ дайы тым қ иындап кетеді. Хуррат Бурзин тапсырманы орындағ аннан кейін, тү нделетіп тү рік кү зетшілерінің тізбегінен ұ рланып ө тіп, Бахрамғ а қ ашып кетеді.

Саве, маң дай алдында парсының жақ сы шынық қ ан жаң а ә скері тұ рғ анын анық тап кө реді де, ө зінің тұ зақ қ а тү скенін сезеді. Оның ә скері, ә сіресе аттары Хорасанның кү ннен қ ақ талғ ан ландшафтары арқ ылы ұ зақ жортқ анда болдырап қ алғ ан еді, бұ ғ ан қ оса тұ рғ ан жері еркін қ имылдауғ а келмейтін «тар да қ олайсыз» алаң болады, ал Бахрамның артында бекініс ретінде ғ ана емес, жабдық тау кө зі ретінде де маң ызы бар Герат қ аласы тұ рғ ан еді. Парсы ә скерінің сол қ анаты - ө зенге, оң қ анаты таулар тізбегіне барып тірелетін.Жау ә скерін кө ріп тұ рып, шатқ ал арқ ылы кейін шегіну ө з еркімен ө лімге ұ рыну еді, бұ л жағ дайда парсылар тү ріктерді таптап кетер еді. Саве Бахраммен келісуге тырысады. Ол қ олбасшығ а қ ыруар ақ ша ұ сынады, ә йелдікке қ ызын бермек болады, ө з қ асынан бірінші орынды, ең соң ынан, Иранның тә жін ұ сынады, бірақ Бахрам барша ұ сынысты қ абылдамай тастайды.[ 28 ]

Шайқ астағ ы екі жақ тың дизпозициясы туралы Саалибидің дерегінен білуге болады.Онда Бахрамның алдың ғ ы шепке жаяу ә скерді, оның артына пілдерді, екі қ апталғ а іріктелген жасақ тарды қ ойғ аны жазылады.Жалпы ә скердің оң қ анаты Занджир-гох тауына барып тірелді, сол қ анаты – Герируд ө зеніне.Парсы ә скерінің тылында қ ажет ресуртарды бере алатын қ ала орналасты.Тү ріктердің тылы даланың шө лді ә рі жазық бө лігінде орналасып, ашық қ алды.Шайқ ас барысында бұ л жайт парсы ә скеріне ү лкен пайдасын тигізді.

Тү ріктердің шешуші соғ ысқ а дайындалуы жә не олардың ө ліспей беріспеуге бел байлағ ан шешімділігі парсыларғ а мейлінше кү шті ә сер еткені сондай, олардың бірінші қ атарындағ ылар арасын ү рей билей жаздайды. Тек Бахрамның дә л кезінде келіп, қ арулас серіктерін рухтандырғ ан сө здері ғ ана таяу қ алғ ан жең ілістің алдын алады.Психикалық қ ысым қ ажетті нә тиже бермегендіктен, Саве шайқ асуғ а атты ә скерін жұ мсайды, ол дұ шпанның сол қ анатын тық сырғ анымен, оң қ анаты мен орта тұ стан тойтарылып тасталады. Тү ріктердің ызаланып қ арсы тигені сондай, тіпті Бахрам қ ашу жө нін де ойлай бастайды. Бірақ Герат алқ абы тек тү ріктер ү шін ғ ана емес, парсылар ү шін де қ ұ рылғ ан тұ зақ қ а ұ қ сады.Таулар қ ашар жолды бө геп тастағ ан болатын, бұ л жайттан хабардар Бахрамның соғ ысты жү ргізе беруден басқ а амалы қ алмайды.

Атты ә скер шабуылынан ештең е ө нбеген соң, Саве пілдерді ұ рысқ а қ осады, оғ ан Бахрам осы кезге дейін мұ қ ият сақ тап келген қ осымша кү штерін тү гел пайдаланып, қ арсы шабуылмен жауап береді.Бұ л кезде Бахрамның арнайы алдырғ ан мергендері бар ү здік дағ дыларын паш етеді.Олар пілдердің қ атарына жай жә не отты оқ тарды жаудырады. Жараланғ ан пілдер ү рейден тү рік ә скерінің ө зіне қ арай шабады.Пілдердің астында тапталып қ алудан қ ашқ ан ә скер қ атарды бұ зып, парсыларғ а лайық ты кү рес кө рсете алмайды.Қ олбасшы Саве қ ашса да қ ұ тылмайды, оны Бахрам Чубиннің ө зі садақ пен атып мерт қ ылады. Кө семі қ аза тапқ аннан кейін, тү ріктер зә ре қ ұ ты қ алмай қ ашады.Бірақ олар Баророндағ ы ө ткелге келгенде топталып қ алады, соның есебінен езгіге ұ шырайды.Кө семдерімен бірге тә ртіп пен ретті жоғ алтқ ан тү рік жауынгерлері тү гелге жуық жер жастанады.

Ұ рыстан кейін Бахрам жаудан тү скен олжаны шахиншах пен ө з жауынгерлеріне ү лестіремін деп бір ай бойы Гераттан шығ а алмайды Осы уақ ыт ішінде Савенің баласы Пармуда талқ андалғ ан ә скердің қ алғ анын қ айта қ ұ растырып, қ арсылық кө рсетпекке ұ мтылады. Ол кө шпелілердің ә скери арсеналында бар тү ннің қ араң ғ ысында тосыннан лап қ ойып, шабуыл жасау ә рекетін қ олданады. Алайда тү ріктер тағ ы да кү йрейді де Пармуда қ олғ а тү седі. Бірақ Бахрам Пайкенд қ аласында қ амап алғ аннан кейін амалсыздан беріледі, алайда Пармуд ө зінің ө мірін сақ тайтын жә не дереу нағ ашы ағ асы Хормиздқ а жіберетін болып келісіледі. Хормузд оғ ан сый-сыяпат кө рсетіп, бітім жасалғ ан соң оны қ ұ рметтеп шығ арып салады.Тү рік ханзадасы еліне қ айтып келіп, содан ө зінің ү лес аймағ ын 603 жылғ а дейін басқ арады.

Соғ ыс 589 жылы бітеді.Соғ ысқ а дейін жойылуғ а шақ тұ рғ ан Иран, Герат тү біндегі жең істен кейін тағ ы 50 жыл ө мір сү рді.Тү ріктер болса жең ілістен кейінгі 20 жыл бойында Иранның шекараларына бірде-бір рет қ ол сұ ғ уғ а бата қ оймады.Бұ л ретте, ауыр жең іліске ұ шырағ анына қ арамастан, оның ү стіне парсы шахиншахы Хұ сраудың қ ысымын ескермей, тү рік мемлекеті толық тә уелсіз болып қ ала берді жә не сыртқ ы ық палдарғ а берілмей, ө зінің саясатын жү ргізуді жалғ астырды.