Сауда мен дипломатия

Жібек жолы. Эфталиттерді талқ андап, солтү стік қ ытайлық империяларды тә уелділікке тү сіргеннен кейін тү рік қ ағ анаты саяси-экономикалық тұ рғ ыдан алғ анда аса қ уатты мемлекетке айналды.Империя дә режесіне жеткен мемлекет ұ лы даланың жалғ ыз иесі атанды.Ал осы кең -байтақ даланың бойымен Шығ ыс пен Батысты жалғ астыратын «ө мір жолы» аталғ ан Ұ лы жібек жолы ө тті.Енді бұ л жолғ а бақ ылау жасау тү ріктердің қ олына кө шті.

Тү рік қ ағ анаты Жібек жолы арқ ылы жү ретін сауда арқ ылы шаруашылық тағ ы басты мә селелерін шешуге мү мкіндік алды.Кө шпелі ө мір салтын ұ станғ ан тү ріктер ү шін байлық -дә улеттің кө зіне басқ ыншылық соғ ыстар мен олардан тү скен олжа емес, керуен тасымалымен тұ рақ ты тү рде жү ріп тұ рғ ан айырбас сауда айналды.

Ендігі кезекте Жібек жолының географиясына тоқ талып ө тейік. Жібек жолы Чанъань (қ азіргі Сиань) қ аласынан басталып, Наньшань тауының баурайларын бойлай, кө птеген жазық ө лкелерді басып ө тті.Бұ л жолдың жү ріп ө туге жең іл бө лігі болатын, ал ауыр бө лігі Гоби шө лінен Хами жазирасына дейінгі жерді қ амтыды, ары қ арай жол Тұ рфанғ а апарды.Тұ рфан жә не басқ а да алқ аптар осы кезде Гаочан князьдігінің қ ұ рағ ан болатын.Осы Гаочан территориясынан жол екі бағ ытқ а бө лінді.Солтү стік бағ ыт Тянь-Шаньның оң тү стік баурайын басып, Қ арашар, Куша, Ақ су арқ ылы Ыстық кө лдің маң ынан ө тіп, Шу ө зенінің алқ абына жетті.Ары қ арай Талас ө зенінің алқ абымен Исфарғ а барды.Ал оң тү стік бағ ыт Гаочаннан оң тү стік Жоң ғ ария бойымен Ү рімші, Манас жә не Ирэнь тауы арқ ылы Іле ө зенінің алқ абына ө тті, ал одан ары қ арай оң тү стікке, Орта Азияғ а жетті [198, p. 5].

Орта Азияның шаһ арлары ұ зақ жолдан шаршап-шалдық қ ан керуендерге демалатын мекен болды.Сондай демалыс тұ рағ ы ретінде Пайкенд қ аласы саналды.Пайкендтен жол Иран аумағ ына келіп, Хорасан арқ ылы Рей жә не Хамадан қ алаларына жә не одан ә рі византиялық Низиб қ амалы арқ ылы Сирияғ а жә не соң ғ ы нү кте Константинопольге жетті.Қ ытайдан Иранғ а дейінгі жол қ ашық тығ ы 150 кү нге, ал Ираннан Низибқ а дейінгі жол 80 кү нге тең болды [68, с. 542].

Жол бойында сауда жанданғ ан ә рі табысты тү рде жү рді.Сауда қ ызметіне негізінен қ ымбат заттарғ а мұ қ таж жоғ ары тап ө кілдері жү гінді, ал қ арапайым халық натуралды шаруашылық пен айналысқ андық тан сауда қ атынастарына мү лде тү спеді десе болады.Саудаланғ ан тауарлар сан тү рлі болды, бірақ кейбір тауарлар ү лкен сұ ранысқ а ие еді.Қ ытай Ираннан арнайы ханшайымдары ү шін қ ымбат тү ратын қ абақ қ а жағ атын бояу алдырды, вавилондық кілемдер де сирек табылғ андық тан, қ ұ ны жоғ ары бағ аланды.Оғ ан қ оса, Қ ытайғ а сириялық бағ алы тастар, Қ ызыл тең ізден алынғ ан жақ ұ ттар мен кораллдар, Сирия мен Мысырдан маталар, Кіші Азиядан есірткі [203, р. 129] кө п кө лемде ә келінді.

Ал бә рінен де бағ алы ә рі қ ұ нды зат, ә рине, жібек болып табылды.Жібек шығ ыстағ ы да, батыстағ ы да халық тар мен мемлекеттердің сұ ранысын ө теуге қ ажет басты тауар еді.Жібекке ә сіресе Византия зә ру жағ дайда болды.Ө йткені, билеуші ә улет пен ақ сү йектердің қ ажеттілігін ө теуден бө лек, жібек қ осымша ә скерді жалдауда қ аржы валютасы ретінде қ олданылды.

Византия ә лемдік ү стемдікке жетуге ұ мтылды, сондық тан Европадағ ы барлық дерлік мемлекеттермен дипломатиялық байланыс орнатуды кө здеді.Сә йкесінше ол мемлекеттерді кө ндіріп, ө з жағ ына шығ ару ү шін мол кө лемдегі жібек қ ажет болды.Жібек сыйлық беруге, ә скер жалдауғ а, сатып алуғ а жұ мсалды.Император Юстиниан І саудағ а негізделген ә лемдік саясат жү ргізді.Сол саясатта жібек ө те тиімді жә не маң ызды қ ұ рал қ ызметін атқ арды.Жібектің Византияда жібектің алтын мен қ ымбат тастармен тең дей бағ алануы [37, с. 99] бұ л жайтты жақ сы аң ғ артады.

Жібек жолына қ атысты мү дделер сол кездегі тағ ы бір ірі держава Иранда да болды.Бұ л мемлекет те жібек тасымалданатын ү лкен сауда орталығ ы атанып ү лгерді.Византияғ а жібек осы Иранның солтү стіктегі территориялары арқ ылы ө тетін жолмен жеткізілетін.Бұ л жайтты биліктегі сасанидтік ә улет ұ тымды пайдаланып, керуен саудасын бақ ылаудан шығ армай ұ стап отырды.Бұ ғ ан байланысты, парсылар ылғ и жібек шикізатының ү лкен бө лігін алып қ алып отырды, одан соң оны ө ң деуден шық қ ан дайын жібекті ө здері қ ойғ ан бағ алары бойынша батыс елдеріне сатып [203, р. 128; 124, с. 187], ү лкен пайда тапты.

Иран Византияны саяси жә не экономикалық тұ рғ ыда ә лсіретуді мақ сат тұ тты.Бұ ғ ан жету ү шін парсылар, оларды барынша кө п қ аржы шығ ынына ұ шырату ниетімен тауар айналымын азайтып, жібекке деген бағ аларды ө сірді.Нә тижесінде, Византия кез келген жоғ ары бағ алар жағ дайында жібекті сатып алып, европалық нарық а қ айта сату арқ ылы шығ ынның орнын толтырып отыру артық шылығ ынан айырыла бастады.

Византия ө з кезегінде бұ л сауда шектеулеріне қ арсы бағ ытталғ ан ә рекеттер жасауғ а тырысты.531 жылы Юстиниан І Эфиопия мемлекетіне елшілік жіберді, ол африкалық кө пестерге делдал болып, Византияғ а жібек тасымалын Ү нді мұ хиты арқ ылы [124, с. 198] қ амтамасыз ету туралы ұ сыныс жасады.Екі жақ ты келісім орнайды, бірақ ү нді порттары тү гелдей парсыларғ а тә уелді болғ аны сонша, эфиоп кө пестері жібек сатып алу бойынша олардың қ ұ қ ығ ын тартып ала алмады.Византияның бұ л қ адамы сә тсіз аяқ талады.

540 жылы Византия мен Иран арасында соғ ыс шық ты.Екі арадағ ы сауда қ атынастары да тоқ тайды.Ал Ираннан келетін шикізатсыз византиялық жібек тоқ у мануфактуралары шығ ынғ а батады.570 жылы І Хұ срау Ануширван Йеменді жаулап алып, Византияны Қ ызыл тең із бен Ү нді мұ хиты арқ ылы шығ ысқ а шығ у мү мкіндігінен біржола айырғ ан болатын.Византия қ иын жағ дайдан шығ у ү шін шығ ыстан одақ қ ұ руғ а болатын серіктес мемлекет іздеді.Бұ л уақ ытта саяси-экономикалық қ атынастардың жү йесіне ү шінші кү ш – Тү рік қ ағ анаты қ осылады.Тү ріктердің мү ддесі алым-салық ретінде келген зор мө лшердегі жібектің артылғ ан бө лігін керуен саудасы арқ ылы батыстағ ы нарық қ а ө ткізіп, тұ рақ ты пайда кө зін ашуда жатты.Византия мен Тү рік қ ағ анаты мемлекеттік мә селелерін шешудің жолын ө зара одақ қ ұ ру ә рекетінде кө рді.Осылай, екі мемлекет арасындағ ы қ атынастар бастама алады.

Эфталиттердің мұ расы. Иран мен Тү рік қ ағ анатының одағ ы эфталиттерге қ арсы соғ ыста ортақ жең іске жеткеннен кейін, бұ л екі мемлекет арасындағ ы кө ршілік қ арым-қ атынастар бұ зыла бастады.Қ атынастардың шиеленісуіне экономикалық -шаруашылық фактор ық пал жасады.Алдымен, эфталиттердің территориясын бө лісуде қ алағ ан ү лесін ала алмағ ан тү ріктер, енді Иранғ а ө зінің талаптарын қ ойды.Істемі қ ағ ан парсылардан, олар бұ рын эфталиттерге тө леп тұ рғ ан салығ ын ө зіне беруін сұ рады.Иранның келіспейтіні белгілі еді, соғ ыстың ресми сылтауы да табылды.Қ ағ ан шабуылғ а шық ты, тү ріктің атты ә скері Ә мударияны жылдам кесіп ө тті де, Журжандағ ы парылардың қ алалары мен порттарын [168, с. 493] басып алды.Бірақ ары қ арай жылжуда кедергілер шық ты, тү рік ә скері V ғ асырда эфталиттерге қ арсы салынғ ан парсылардың шекаралық бекіністеріне кезігіп, ө те алмай қ алды.Шабуылды тоқ татуғ а тура келді, ал 569 жылы тү ріктер Соғ дианағ а қ айтып кетті.

Соғ ыс ә рекеттері тоқ тағ ан болатын.Істемі жақ сы ү йретілген тұ рақ ты ә скерімен соғ ыс, ә скери шығ ындарғ а батуды қ аламады.Оның ү стіне, ол Византияның Қ осө зенде соғ ыс ашып, Иран ә скерін сол жақ қ а қ арай бұ ратынын біліп отырды.Ол кү ту стратегиясына кө шті.Бұ ның нә тижесінде, екі жақ эфталиттер мұ расын бө лісу бойынша бітімге келді.Келісім бойынша, парсылар эфталиттер мемлекеті территориясының кө п бө лігін – барлық дерлік батыс жә не орталық таулы аудандарды басып алады.Тү ріктер Соғ диана мен Бұ харағ а иелік етіп қ алады.

Бітімнің жасалуы Иран ү шін ү лкен жетістік болды.Біріншіден, шығ ыстағ ы шекара тарихта болмағ ан территорияларғ а дейін кең ейді.Екіншіден, ә скерін толық тай батыстағ ы соғ ыс ә рекеттеріне жұ мылдыру мү мкіндігі туды.Алайда, Иранның бұ л жетістіктерінің басты себебі тү ріктердің Иранғ а қ арсы ә рекеттерін тоқ татып қ оюында.Істемі қ ағ анның ә скери қ имылдарды бұ л уақ ытта кү шейген ескі жаулары аварларғ а қ арсы бағ ыттағ аны мә лім.Тү ріктер аварларды қ оршап, қ ысымғ а алудың қ адамдарын жасады.Сө йтіп, 567 жә не 571 жылдар аралығ ында барлық Солтү стік Кавказды жаулап алды жә не Босфор бұ ғ азының маң ында византиялық иеліктердің шекараларымен шектесті.

Иран мен аварлардың екі жақ ты ө ктемдігінде қ алғ ан Византияғ а тү ріктердің кө мегі мен қ олдауы ауадай қ ажет болды.Византия ө з тарапынан одақ қ ұ ру ү шін бар амалды қ арастырып бақ ты.Кейінгі жылдарда Тү рік қ ағ анатына Евтихия, Иродион, Павла Киликиялық жә не Анангаст [239, t. X, р. 169] бастағ ан бірнеше елшіліктер келген.

Соғ дылық тар жә не елшіліктер тарихы. Эфталиттер кү йрегеннен кейін, соғ дылық тар енді тү рік ханының қ ұ зырына кө шті. Олар ерте кезден Шығ ыс пен Батыс арасын жалғ аушы шебер делдал мен кө пес ретінде танылғ ан. Қ ожайындарының эфталиттерден тү ріктерге алмасуы, олар ү шін қ олайлы болды, ол Азияның ішкі аймақ тарына қ ауіпсіз жә не кедергісіз жолдың ашылуын білдірді. Соғ дылық тардың негізгі қ ызығ ушылығ ы, артық қ алғ ан жібекті ө ткізуді кө здеген тү ріктер секілді жібек саудасында еді.Осығ ан байланысты, тү ріктер жібек ө німін батысқ а экспорттау ісінде соғ дылардың кө мегін барынша пайдалануғ а тырысты.

Сонымен, соғ дылық кө пестер эфталиттердің кү йреуін, ө здерінің гү лденген кезінің басы ретінде қ абыдады. Шын мә нісінде Қ ытайғ а жол ашық жә не қ ауіпсіз болды, тү ріктердің ө зі қ ұ рмет ретінде алынғ ан жібекті қ айда жіберерін білмеді жә не соның арқ асында делдал кө п пайда кө ре алатын. Тапсырма тек қ ана жібекті Византияғ а жеткізу болатын, бірақ ол жө нінде парсы шахымен келісу қ ажет еді, ө йткені парсылар мү делеріне сә йкес византиялық қ алаларғ а баратын жолды бө геп, жібекті ө здерінің қ алауынша шектеулі кө лемде ө ткізіп отратын.Істемі қ ағ ан қ ұ зырындағ ы жаң а бағ ынышты халық соғ дылық тардың тілегіне қ арсы болмады, себебі, байқ ағ анымыздай, оның мү ддесі соғ дылық тардыкімен сә йкес келген. Сондық тан Істемі қ ағ ан соғ дылық Маниахтың Хосрой Ануширванғ а соғ дылық тарда жиналып қ алғ ан жібекті Иран арқ ылы тасымалдауғ а рұ қ сат алу ү шін ө кілді елші ретінде жіберуі туралы ұ сынысына келісті.

567 жылы елші ретінде Иранғ а Маниахтың ө зі аттанады.Маниах елші парсы патшасына саудағ а қ атысуы туралы, яғ ни жібекті ө зі сатып алып, оны Батысқ а қ айтадан сату жө нінде ұ сыныс жасады.Мұ ндай жағ дайда соғ дылық тар тауардың қ ұ нын біраз жоғ алтып, тауар айналымның жоғ арылауына жағ дай жасаушы еді.Тауар айналымының жоғ арылауы пайданы да арттыратын.

Ә рине, парсылық ө кімет ұ сынысқ а ү зілді-кесілді қ арсы болды, себебі, егер барлық жібек Византияғ а жіберілсе, біраз жылдан кейін римдік жалдамалы ә скер олардың территориясына басып кірері кү мә нсіз болатын, ал Иранның барлық ә скери кү штерінің оғ ан тойтарыс беруге шамасы жетпейтіні анық еді.Ал жібек саудасын мемлекет ішінде жү ргізуге Иран халқ ының сатып алуғ а деген тө мен қ абілеттілігі мү мкіндік бермеді.Оның ү стіне, парсылар шығ ыстан жібектің тең із жолымен Парсы шығ анағ ындағ ы қ алаларғ а келуіне қ ызығ ушылық танытты.

Жібекті сатып ала отырып, парсы шахы византиялық императорғ а батыстағ ы саясаты ү шін жібек қ ажет болғ андай, шығ ыстағ ы саясатын жү ргізу ү шін қ ажет алтынды жоғ алтар еді. Иран билігіне бір шешімге келу қ ажет болатын жә не Хосрой қ иын жағ дайдан шығ удың амалын табады, ол амалды одақ тас эфталит билеушісі кө рсетеді.Оқ иғ а келесідей ө рбиді. Катулфтың кең есі бойынша, ә келінген жібектің қ ұ ны тө леніп, елшілердің кө зінше отқ а ө ртеледі.Бұ л соғ дылық тарғ а парсылық тардың жағ дайды ө згертуге жол бермейтіндігін жә не жібек материалына мұ қ таж еместігін кө рсетеді. Соғ дылық тар бірден Істемі ханғ а шағ ым айтады, ал ол кикілжің ді бірден тү зету керек деп шешеді.

Ол Иранғ а тү ріктерден тұ ратын жаң а елшілікті жібереді. Бірақ бұ л елшілікте ешқ андай келісімге қ ол жеткізбейді.Келіссө здердің соң ында парсылар тү рік елшілігінің ө кілдеріне ас беріп, уландырып ө лтіреді.Содан соң, парылар олардың климаттық жағ дайғ а бейімделе алмай, аурудан қ айтыс болды деген дақ пырт таратады.Бірақ Л.Н.Гумилев тү рік елшігі ө кілдерінің біраз бө лігі ғ ана аурудан қ айтыс болғ анын жә не олардан тө ртеуі немесе ү шеуі қ айтып оралғ анын жазады [ ].Бұ л арандатушы ә рекеттің басында да Катулф хан тұ рғ ан болатын.

Істемі қ ағ ан Хұ сраудың халық аралық қ ұ қ ық нормаларына жатпайтын зұ лымдық ісіне қ атулы еді, бірақ сабырғ а келіп, оғ ан қ атысты арнайы жоспар қ ұ руғ а кірісті.Ол тез арада Маниахтың кең есімен Иранмен бітімді бұ зып, Византиямен қ арым-қ атынас орнатудың орайын тауып ү лгереді.

Алайда, Каспий тең ізі айналасында Кавказ арқ ылы жібектің тасымалдануы қ ымбат ә рі қ ауіпті болатын: угр тайпалары кө пестік керуендерді оң ай тонап, шауып ала алатын. Ал Иран арқ ылы ө тетін жол қ ысқ а жә не оң айырақ болатын.Иранның аумағ ынан жібек алып ө ту тек бір жолмен мү мкін болатын.Яғ ни Істемі қ ағ ан Иранмен арадағ ы дауды қ ару арқ ылы шешуге барады.

Ол елшілердің уланғ анын жариялап, кек қ айтарушы ретінде парсыларды жазалауғ а шығ ады.Бұ л ретте, ұ йымдастырылғ ан соғ ыстың кү рделілігін тү сініп, қ ағ ан Византиямен одақ тас болуғ а асығ ады.

тә уелсіз болып қ ала берді жә не сыртқ ы ық палдарғ а берілмей, ө зінің саясатын жү ргізуді жалғ астырды.

2.2 Естеми қ ағ ан тұ сындағ ы Тү рік-Византия қ арым-қ атынасы

Естеми 567 жылдың соң ында Константинопольғ а Маниахтың басқ аруындағ ы елшілікті жібереді. Маниах Константинопольғ а Кавказ арқ ылы 568 жылы келіп жетеді. Оғ ан маң ызды ә рі қ ұ пия тапсырмалар артылғ ан болатын. Ол тапсырмалар византиялық тарғ а арналғ ан келесідей ұ сыныстардан тұ рды:

1)Тү рік жә не Византия мемлекеттері арасында Иранғ а қ арсы одақ қ ұ ру;

2)одақ қ ұ рғ аннан кейін Иранды ө з территориясынан сауда керуендерін ө ткізу ү шін мә жбү рлеуге ат салысу;

3)Иран қ ысымғ а кө нбей, екі елдің талаптарын орындаудан бас тартса екі тараптан бір уақ ытта соғ ыс ашу;

4)Иранның жең ілісі орын алатын шайқ астан соң, оның территориясын екі мемлекет арасында бө ліске салу;

Ол уақ ытта тақ та 567 жылы қ атыс болғ ан ә кесі І Юстинианның орнын басқ ан ІІ Юстиниан отырғ ан. Ол билікке келген кездегі мемлекеттегі жағ дай кү рделі болатын. Бұ ғ ан байланысты ол тарихи шешім қ абылдайды. 568 жылы лангобардтар Италияғ а басып кіреді, сондық тан Юстин II ә кесінің билеген кезең інде империяның қ аржылық жағ дайын қ ұ лдыратқ ан белсенді батыс саясатынан ө з еркімен бас тартады. Оғ ан қ оса, парсығ а қ арсы соғ ыстың қ айта жандануынан қ ашып қ ұ тылу мү мкін емес болатын жә не мық ты одақ тасты елемеудің қ ажеті де шамалы болды.

Юстиниан Маниахты бар сә н-салтанатпен қ абылдап, оғ ан ерекше кө ң іл бө лді. Маниахтың қ олында сенім грамотасы мен қ ағ анның императорғ а жолдағ ан хаты болады. Екі қ ұ жатта тү рі тілінде жазылғ ан болатын. Оларды Маниах императордың ө зіне тапсырады.

Одан кейін аудармашының кө мегімен император елшіге бірнеше сұ рақ қ ояды. Ә ң гіменің барысы эфталиттер тақ ырыбына ауғ анда Юстиниан мен Маниах арасында тө мендегідей диалог жү рді:

- Эфталиттердің билігі толығ ымен жойылып пе еді?

-Иә, Ұ лы Мә ртебелі, толығ ымен жойылды.

- Эфталиттер қ алаларда тұ ратын отырық шы халық болды ма ә лде қ оныстарда тұ ратын егіншілер мен кө шпелілер болды ма?

- Эфталиттер қ алалық халық, олардың қ алалары болды

- Демек, олардың қ алалары енді сендердің, тү ркітердің, иеліктерің де ме?

- Ұ лы Мә ртебелі, дұ рыс айтасыз, дә л солай.

- Авар деген еркін ө мір сү ріп жатқ ан халық тардың қ азіргі санын айта аласың ба? - Ұ лы Мә ртебелі, аварлардың бір бө лігі ә лі Азияда тұ рады. Олар біздің билігіміздегі бағ ынышты халық болып табылады. Ал бізге қ арсы бү лік шығ арғ ан Европадағ ы аварлардың саны 20 мың ның шамасында [60, 43-б.].

Сондық тан патша тү рік елшілігін аса қ ұ рметпен қ арсы алып, одақ тастық ты растау ү шін 568 жылдың тамызында қ айтып бара жатқ ан Маниахпен бірге, шығ ыс қ алаларының қ олбасшысы Земарх Киликиялық ты жібереді. Истеми хан византия елшісін жылы шыраймен қ арсы алады, жә не ө зінің мақ саттарының шынайылылығ ын білдіру ү шін, оны Иранғ а қ арсы бағ ытталғ ан соғ ысқ а қ атысуғ а шақ ырады. Хострой соғ ысты қ аламады. Талас ө зенінің аң ғ арында тү рік ә скері парсы елшілігін кү тіп алады, бірақ та хан Земархты парсы елшілеріне қ арағ анда қ ұ рметті орынғ а ә дейі отырғ ызып, оның кө зінше парсылық тарғ а кемсіте қ арайды. Парсы елшілері Иранғ а соғ ыс жайлы жаң алық пен оралады. Содан кейін хан Земархты жібереді жә не ол Константинопальғ а Маниахтың ұ лы мен тү ріктің уә кілетті елшісі Тагма тарханның қ арамғ ында оралады. Бұ л кезде Маннахтың ө зі қ айтыс болады, бірақ Византия мен қ ағ анат одағ ы, парсы патшаларын араб халифаттары ауыстырғ ан кездеде созылғ ан Иран соғ ысы секілді, хазар қ ағ анаттарына берілді.

Византиямен қ атынастар. Сырттан жібек тасымалына деген тә уелділіктен арылу ү шін Византия 553 жылы жібек ө ндірісін іске қ осты.Ал жібек ө ндірсінің басты шикізаты – жібек қ ұ рттарының Константинопольге қ алай келгені туралы ә р тү рлі деректер кездеседі.Прокопий Кесариялық тың сө зіне сә йкес, оладыр екі христиан монахы жеткізген, ал Феофан византиялық тың сө зі бойынша, таяғ ы бар парсылық жеткізген.Тағ ы бір пікірге сә йкес, қ ұ рттар соғ ды қ алаларынан алынғ ан [124, с.205–206].М.Е.Массонның сө зі бойынша, олар Журжан қ аласынан жеткізілген [110, с. 50].Византия аумағ ында жібек ө ндірісі Константинопольден басқ а, Бейрут, Тир қ алаларында, Антиохияда ө рістеді. VI ғ асырдың соң ына қ арай жібек импортының Византия ү шін маң ызы тө мендеді [там же, с. 49].Византияның тү ріктермен одақ тық байланысты қ олдауғ а қ атысты қ ызығ ушылығ ы да кеміді.Тү ріктердің жібек сату монополиясын иемдену бойынша жоспары орындалмай қ алды.Византияның ішкі нарығ ындағ ы бә секелестік, оларды бағ аларды тө мендетуге мә жбү рледі.Солай тү ріктердің сауда жү ргізуден алатын табысы едә уір тө мендеді.

Тү рік-византиялық қ атынастардың нашарлауына тағ ы бір жағ дай ә сер етті.Бұ л жағ дай аварлар мә селесіне қ атысты болды.Одақ тастарының басты жауы болғ андық тан, екі мемлекеттің келісіміне сай, Византия аварлармен бітімге жә не одақ қ а отырмауғ а міндеттелген болатын.Сондық тан, 568 жылы Юстинианғ а авар елшілігі келіп, бітім мен Паннония жеріне қ оныстануды сұ рағ анда, император бас тартқ ан.Алайда, византиялық император 570 жылы келісімін беруге мә жбү р болады [112, с. 400], ө йткені аварлар Паннонияда орнығ ып алып, соң ынара болғ ан шайқ ас нә тижесінде жең іске жетеді.

Бұ л екі жағ дай тү рік-византия одағ ының ө мір сү ріне қ ауіп тө ндіріп қ ана қ оймай, саяси кү штердің қ айта топтасуына ә келді.Тү ріктер Еділ маң ындағ ы халық тарды сол уақ ытта тең десі жоқ атты ә скерінің кү ш-қ уатымен бағ ындыра билігінде ұ стап отырғ ан болатын.Ал аварлардың кү шеюі ол тү ріктерге ө шпенді халық тарды, ә сіресе кутургурларды ө з жағ ына шығ уғ а жетеледі.Дегенмен, бұ л уақ ытта аварлар гректер т.б. жау халық тармен соғ ысып жатқ андық тан жә не нә тижелер белгісіз болғ андық тан, тү ріктер алдағ ы қ ауіп-қ атерді тек болжағ ан.Бірақ кейін дұ шпандарын жең іп, қ уатты дербес мемлекет қ ұ рғ ан себепті, тү рік билеушілерінің алаң дай бастауы орынды еді.

Қ алыптасқ ан жағ дайды талқ ылап, шешім табу мақ сатымен тү ріктер 576 жылы византиялық елшілікті қ абылдайды. Елшілікті Естеминің ұ лы, батыстық қ ағ ан Тү рксанфтың ордасына келеді. Қ ағ ан византиялық елшінің амандық сө зін қ абыла ала отырып, суық қ абақ пен жауап береді. Оны мына мә тіннен кө руге болады: «Сендер емес пе, он тілде сө йлесіп, бір ө тірікті айтатын сол римдіктер?». Бұ л сө здерді айтып, ол он саусағ ын аузына салып, келесідей сө зін жалғ астырады: «Қ азір менің аузымда он саусақ бардай, сендерде де кө п тіл бар. Біреуімен бізді алдайсың дар, басқ асымен менің қ ұ лдарым аварларды алдайсың дар... Сендердің пашаларың тиісті уақ ытында жазасын алады, ө йткені менімен дос ретінде сө йлесе тұ рып, қ ожайындарынан қ ашқ ан менің қ ұ лдарым аварлармен бітімге келді. Бірақ вархониттер (аварлар) мен қ алағ ан кезде бағ ынышты болып қ айтып келеді... Римдіктер, сендер неге Византияғ а жол тартқ ан менің елшілерімді, бұ дан басқ а баратын жол жоқ деп сендіре отырып, Кавказ арқ ылы жү ргізесің дер? Сендер бұ ны жолдың қ иындығ ынан мені римдік облыстарғ а шабуылдан бас тартуым ү шін жасайсың дар. Алайда мен Днапр ө зені қ айда екені, Истр ө зені қ айда қ ұ ятыны, Эврдың қ айда жер ағ атыны жә не менің қ ұ лдарым вархониттер Рим империясына (Византияғ а) қ алай ө ткені нақ ты білемін. Мағ ан сендердің кү штерің де белгілі. Ал мағ ан шығ ыста кү н шуағ ынан басталып, батыстағ ы шектермен аяқ талатын барлық жер беті бас иеді. Бейшара алан халық тарына жә не де шексіз батылдық пен рухтанғ ан, ө з кү штеріне сенім артып, жең ілмейтін тү рік халқ ына қ арсы шық са да, ү міті жалғ ан болып шық қ ан утигур тайпаларына қ арап, зер салың дар! Ал қ азір олар біздің билігімізде, қ ұ лдарымызғ а айналды» [60, 418–420-б.б].

Тү рксанф одақ тас ретінде жағ дайдан хабардар бола тұ ра, византиялық тардың Дунай тү біндегі ауыр жең іліске ұ шырағ андық тан ғ ана аварлармен бітімге келгенін білмеуі екіталай болатын. Валентин елші ақ талуғ а мү мкіндігі бар болса да, ө зінің қ ауіпсіздігіне кепілдік берілуі тиіс елші ғ ана екенін жә не Естеми қ ағ анмен жақ сы қ арым-қ атынаста болғ анын мең зеп, ө зін кінә лі ретінде ұ стайды. Бұ ның себебін жазбаларында араб тарихшысы ат-Табари тү сіндіреді, бірақ ол оқ иғ аларды хронологиялық тә ртіпте баяндамайды. Расында, Табари кө рсеткендей, 575 жылғ а дейін тү ріктер византиялық елшіліктерді жылы шыраймен қ абылдайтын, бірақ осы жылы Иран мен Византия арасында бітім орнағ аннан кейін, парсылар соғ ыстан босағ ан ә скерімен тү ріктермен есеп айырысуғ а мү мкіндік алды. Тү ріктер 570 жә не 575 жылдар аралығ ында Солтү стік Кавказды бағ ындыру ү стінде болғ аны белгілі. Бұ л аймақ тағ ы саясатында Византияғ а сү йенген тү ріктер, арттан соқ қ ы алуды кү тпеген.

Ашуланғ ан Тү рксанф дереу байланыстарды ү зді. Оның салдары бірден кө ріне бастады. 576 жылы тү ріктер утургурлардаың қ олдауымен Босфорды басып алады, бұ л «тү ріктердің римдіктердге қ арсы соғ ысқ а кіріскенін» [10, 49-б] кө рсетті. Шабуыл ә рмен қ арай жалғ асады. Тү ріктер Қ ырымғ а бұ зып-жарып кіреді, бірақ одан ығ ыстырылғ ан болса керек [10, 48-б]. Содан соң олар Византияғ а Батыс Кавказ арқ ылы жетуге тырысады, бірақ солтү стік шекарасы Кавказ тауының жоталарымен ө ткен Эгриси патшалығ ының қ арсылығ ына кезігеді. Закавказьеғ а кіру де мү мкін болмағ андық тан, тү ріктер 580 жылдың басында шегінуге мә жбү р болады. Олар Солтү стік Кавказдың жазық тары мен Дағ ыстанның таулы аймақ тарында ғ ана тұ рақ ты орнығ а алды. Географиялық жә не басқ а да кедергілер тү рік мемлекетінің жоспарын бұ зып, Византия соғ ыстың қ атерінен қ ұ тылып кетті.