Гуымирты Фыдæгъызы мард

Гуымиртæ фыдырмыци [1] адæ м уыдысты. Чи сæ бахъыгдардтаид, уымæ н æ ппын нæ барстой. Мæ сты уыдысты Царциатæ м æ мæ сын куыд батых кæ ной, ууыл хъуыды кодтой.

Иу бон æ рæ мбырд сты гуымиртæ, ныхас кодтой. Мамми сæ цурты фæ цæ йцыди æ мæ гуымиртæ зæ гъынц:

— Цæ й, Маммийы бафæ рсæ м.

Фæ дзырдтой Маммимæ æ мæ йын зæ гъынц:

— Нæ куырды нын Царциатæ амардтой, фæ лæ йæ сæ р Царциаты зæ ппадзы ис, куыд æ й рахæ ссæ м?

Мамми зæ гъы:

— Бацæ ут иу изæ р зæ ппадзмæ, Царциатæ уæ куыннæ базоной, æ мæ йæ рахæ ссут.

Гуымиртæ иу изæ р цатфæ дисонæ й [2] рацыдысты Царциатæ м æ мæ зæ ппадзмæ бахæ стæ г сты. Уым сыл хъылма смаг сæ мбæ лди, сæ куырды гуыр æ мбыди æ мæ сæ бынджиныг [3] кодта. Гуымирты зыгъуыммæ кодта Фыдæ гъыз, зæ гъынц ын гуымиртæ:

— Нæ куырды гуыр æ мбийын бауадзæ м, кæ ннод бынджиныг кæ нæ м æ мæ сæ фæ м.

Фыдæ гъыз нæ разы кодта, коммæ нæ касти æ мæ зæ гъы:

— Кæ нæ нæ маст райсæ м, кæ нæ нын нæ куырды сæ р райсæ нт Царциатæ сæ хæ дæ г.

Мамми сæ м хæ стæ г бацыди æ мæ зæ гъы:

— Уæ, цагъды фæ уат, гуымиртæ, Царциатæ уæ нæ рæ гъмæ хæ ссынц, нæ уæ ракæ сын уадзынц, нæ уын аргъ кæ нынц, уæ д цæ мæ й хуыздæ р сты сымахæ й. Сæ тыхджындæ р Хæ тгар уыди æ мæ амарди, кæ мæ й ма тæ рсут?

— Хæ тгарæ н тынгдæ р йæ мардæ й тæ рсæ м, — зæ гъынц гуымиртæ, — йæ мард гуырыл нæ куырды сæ р ис сагъд æ мæ нæ уый куы байсафа. Нæ куырды марды гуыр смаг кæ ны æ мæ нæ цæ уын нæ уадзы зæ ппадзмæ.

Гуымиртæ сæ куырды марды гуыр хæ ссынмæ бацыдысты, куыддæ р æ й райстой зæ ппадзæ й, афтæ куырды сæ р ныхъхъæ р кодта зæ ппадзы хуылфæ й:

— Ма йæ ахæ ссут!

Хъæ рмæ Хæ тгары гуыр фехъал ис æ мæ фæ рсы куырды сæ ры:

— Кæ й фæ хастæ уы?

— Гуымиртæ мын мæ мард гуыры фæ хæ ссынц, — зæ гъы куырды сæ р, — æ мæ уыдонмæ дзурын, ма йæ ахæ ссой.

Царциатæ хъæ р фехъуыстой æ мæ сæ иу зæ гъы:

— Нæ зæ ппадзæ й хъæ р цæ уы, цы уыдзæ ни?

Рафæ дис кодтой Царциатæ, гуымирты сæ ййæ фтой зæ ппадзы размæ æ мæ сæ фæ рсынц:

— Ам нæ зæ ппадзы раз цæ мæ н стут?

— Нæ куырды сæ р хъуамæ ахæ ссæ м.

— Æ нæ мах фæ ндонæ й йæ куыд хæ ссут?

Загъд-замана сын сытынг ис æ мæ сыл Царциатæ схæ цыдысты. Царциаты хъæ р Хæ тгар зæ ппадзмæ фехъуыста, рагæ пп сæ м кодта, йæ уæ лæ гуымирты куырды сæ р, цæ гъдынтæ систа гуымирты. Гуымиртæ йæ м дзурынц:

— Æ гæ р нæ ма фæ цæ гъд, Хæ тгар, нæ хæ рæ фырт куы дæ.

— Хæ рæ фыртæ н дæ р æ гъдау хъæ уы æ мæ сымахмæ уый нæ й, мæ рдтæ й мæ кæ м растын кодтат, уым уæ хъæ уы фæ цæ гъдын, никуы фехъуыстат: «Марды хъыгдарæ г фыдбылыз хæ ссы, æ мæ -иу зонæ д: ахæ м фыдбылыз йæ химæ кæ сы».

— Мах аххосджынтæ не ’ппæ т не стæ м, — зæ гъынц гуымиртæ, — Фыдæ гъыз нæ сардыдта.

Уыцы ныхæ стæ м Царциатæ Фыдæ гъызы æ рцахстой. Фыдæ гъыз лæ бурынтæ систа Хæ тгармæ, цæ мæ й йын йæ гуырæ й гуымирты куырды сæ р ратона, фæ лæ Хæ тгар сæ рыл къухæ й ныххæ цыди æ мæ йæ атонын нæ уагъта. Сæ р иу ран нал лæ ууыди, уæ д æ й Хæ тгар нæ мынтæ систа. Хæ тгары ус афтæ фенхъæ лдта, Хæ тгар йæ хи сæ р нæ мы æ мæ ус йæ рустæ м февнæ лдта, тонынтæ сæ систа, куы та сæ тъæ ппытæ кодта. Уый фенгæ йæ, Царциатæ н сæ лæ гтæ сæ сæ ртæ лæ дзгуытæ й къуыппытæ систой. Хæ тгар се ’ппæ ты дæ р фембæ рста æ мæ дзуры мардæ й:

— О, Царциатæ! Æ з уæ цæ стæ й нал уынын, нал мæ базыдтат, æ з Хæ тгар дæ н, гуымирты куырды сæ р мæ гуырыл сагъд у æ мæ уый нæ мын. Ныр мыл афтæ кæ м фæ рыстыстут, уым амæ й фæ стæ мæ фæ ткæ н баззайæ д: устытæ -иу иронвæ ндаг кæ нæ нт, сæ рустæ тонгæ йæ, марды рæ стæ джы, лæ гтæ та-иу сæ сæ ртæ лæ дзгуытæ й хойæ нт. Ныр ацæ ут æ мæ Фыдæ гъызæ й мæ маст сисут, цæ мæ й мæ мæ рдты бæ сты гуымирты куырды мард æ нцой уадза. Куырды гуыр бахæ рын кæ нут Фыдæ гъызæ н, иннæ гуымирты ауадзут. Мæ рдтæ м чи ацæ уы, уымæ н бар нæ й уæ лиуон цæ рæ джы бафхæ ра, фæ лæ мæ н тыххæ й бафхæ рут Фыдæ гъызы.

Хæ тгар зæ ппадзмæ бахызти, йæ уæ лæ сагъд гуымирты куырды сæ р, афтæ мæ й. Царциатæ Фыдæ гъызæ н гуымирты куырды тæ фгæ наг гуыр бахæ рын кодтой. Фыдæ гъыз ноджыдæ р сфыдхуыз ис. Царциаты митæ, Хуыцау æ мæ йе ’мсæ ртæ уыдтой, хъыг сын уыдис æ мæ тынг смæ сты сты Царциатæ м. Царциатæ зæ гъынц:

— Фыдæ гъыз ныр æ фсæ ст у, мæ рдтæ м æ й æ ххормагæ й не ’рвитæ м, хохæ й йæ аппарæ м, кæ нæ йæ хохы сæ р басудзæ м.

Царциатæ Фыдæ гъызы иу стыр хохы сæ рмæ скодтой. Уым арт бакодтой æ мæ йæ м Фыдæ гъызы бадардтой. Фыдæ гъыз удæ гасæ й арты цъыс-цъыс райдыдта, афтæ мæ й йæ басыгътой. Хох фыдхуызтæ кодта, йæ сыгъдон кæ уылты апырх ис, уыйонг кæ рдæ г нал рахæ цыди. Хох ныффыдгъуызтæ ис æ мæ йæ уый тыххæ й Фыдгъуызы хох [4] хонынц ныр дæ р ма.

Афтæ бабын ис Фыдæ гъыз.

43. Цъыбырттæ

Цъыбырттæ фалæ цардысты æ мæ фыдуаг рацыдысты. Арт æ мæ сын фæ нык нал уыди. Кусгæ нæ кодтой, фæ лæ алцыдæ р тыхæ й истой.

Цъыбырттæ Хуырымтимæ нæ фидыдтой. Зæ ххы фæ дыл æ мæ кæ рæ дзийæ н знæ гтæ уыдысты.

Цъыбырттæ дзырдтой:

— Нæ зæ ххыл цæ рут æ мæ нын кæ д хай нæ дæ ттут, уæ д сыстут æ мæ фæ цæ ут.

Хуырымтæ загътой:

— Зæ хх махæ н нæ фыдæ лтæ й у æ мæ уын цæ й хай бафидæ м.

Хуырымтæ н гæ нæ н нал уыди æ мæ чызг лæ вар бакодтой Бигъуылатæ н, стæ й сын загътой:

— Мах уе уазæ г, Цъыбырттæ й нæ фервæ зын кæ нут, æ мæ уын стыр куывд дæ р ма скæ ндзыстæ м, уæ номыл дзуардзыт [1] фæ кæ н дзыстæ м.

Бигъуылатæ сразы сты. Бигъуылатæ зæ гъынц сæ хицæ н:

— Цъыбыртты Царциатыл сардауæ м. Уадз, кæ рæ дзи фæ цæ гъдой, стæ й сæ зæ хх, сæ бæ стæ мах бауыдзæ ни.

Уыйадыл Цъыбырттæ н зæ гъынц:

— Хуырымтимæ уæ цы хæ цинаг ис, уæ зæ хх уын Царциатæ байстой æ мæ йæ уыдонæ й æ рцагурут, кæ д адæ м стут, уæ д.

Цъыбырттæ раздæ р Царциатимæ хæ лар цардысты æ мæ сæ м барвыстой:

— Æ выд уæ фæ кæ нæ м, æ ви фыдвæ д, уый нын зæ гъут.

Царциатæ загътой:

— Цæ уыл у уæ ныхас, Цъыбырттæ, куы нæ уæ æ мбарæ м?

— Куыннæ нæ æ мбарут, нæ зæ ххы нын уæ хи бакодтат æ мæ уæ хи æ нæ зонæ г скодтат барæ й. Афтæ зæ гъынц Бигъуылатæ: Хуырымтæ æ мæ Цъыбырттæ сымахæ й цæ мæ й дæ лдæ р сты.

— Уæ, ма уæ уырнæ д, чидæ р уæ сайы æ мæ сайды фæ стаг фæ смойнаг у, фæ смойнаг та æ вæ дмæ цæ уы.

Нал уагътой Цъыбырттæ Царциаты æ мæ сын тох бацайдагъ и. Æ хсæ в-иу зæ дæ -зæ дæ хъахъхъæ нджытæ баурæ дтой, афтæ мæ й кæ рæ дзийæ н тых нæ ардтой. Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ къулбадæ г усæ н гал радтой æ мæ зæ гъынц:

— Исты хос скæ н, цæ мæ й кæ рæ дзийы фæ цæ гъдой Цъыбырттæ æ мæ Царциатæ.

Къулбадæ г ус Цъыбыртты раз дурыл нывæ рдта ныуазæ нтæ. Йæ мидæ г ын сæ г ауагъта, афтæ мæ й.

Райсомы та Царциатæ æ мæ Цъыбырттæ н тох стынг ис. Хур сæ м ныккасти æ мæ дыууæ ’рдыгæ й дæ р тыхстысты. Изæ рырдæ м афтæ тынг сдойны æ мæ сфæ лмæ цыдысты æ мæ сæ бон улæ фын дæ р нал уыди. Уæ д се ’хсæ н хъил [2] æ рсагътой æ мæ сæ тох ныууагътой. Цъыбырттæ дурын федтой æ мæ йæ зыд нуæ зт бакодтой, сæ хæ дзæ рттæ м дзæ бæ хæ й æ рцыдысты, фæ лæ сæ нуæ зт сæ сæ рты бацыди æ мæ сæ уæ ттæ й сыстын сæ бон нал уыди.

Царциатæ н хæ рзгæ нæ г фæ цис. Æ хсæ выгон Цъыбырттæ м бахъуызыдысты, кæ рддзæ фтæ [3] сæ фæ кодтой æ мæ сыл арт бафтыдтой.

Цъыбырттæ басаусыгъд сты.

Дыккаг бон Бигъуылатæ æ мæ Хуырымты сыхты цъиутæ цъыбыртт-цъыбыртт байдыдтой. Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ кæ рæ дзи фæ рсынц:

— Куы нæ уал ныл цæ уы нал фаты æ хситт, нал карды цæ ф, уæ д цы ’рцыди. Цъиутæ та цъыбыртт-цъыбыртт систой.

Бигъуылатæ зæ гъынц:

— Бæ лвырд Цъыбырттыл цыдæ р æ рцыди, цъиутæ дæ р æ й дзурынц.

Фатфæ дисонæ й фæ цыдысты Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ Цъыбырттæ м. Акастысты æ мæ сæ хъырттызмæ лæ г дæ р нал ис, сæ цæ рæ нтæ сау сыгъд бакодтой.

Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ бæ рц-бæ рцæ й æ рымбырд сты æ мæ загътой:

— Царциаты фæ сурæ м, цæ мæ н фæ кодтой мыггагыскъуыд Цъыбыртты.

Барвыстой Царциатæ м:

— Цъыбырттæ й хъырттызмæ лæ г куы нæ уал ис, уæ д сын æ вæ стаг цæ мæ н фæ кодтат сæ мыггаджы?

Уыдон загътой:

— Сæ мыггаг цы аккаг уыди, уыцы аккагæ й баззайдзæ ни. Цъыбырттæ уыдысты, æ мæ Цъыбыртты сыгъд бакодтой.

Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ сæ фыды фæ фылдæ р кодтой Царциатæ н æ мæ сæ м барвыстой:

— Цъыбыртты фæ цагътат æ мæ уын æ й барæ м, æ рмæ ст сæ зæ хх, сæ дон уыдзæ ни мах.

Царциатæ зæ гъынц:

— Тугæ й зæ хх байстам æ мæ уын æ й куыд раттæ м?

— Уæ дæ кæ д афтæ у, уæ д уын ам цæ рыны бынат нал ис.

Æ ргомæ й, сусæ гæ й Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ знагиуæ г кодтой Царциатæ н. Царциатæ нал фæ рæ зтой æ мæ уыдонимæ дæ р стох кодтой. Бæ рц-бæ рцмæ Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ фылдæ р уыдысты, Царциаты сыхтæ м лæ бурдтой æ мæ сын нал фос уагътой, нал сын хор уагътой. Бирæ фæ цагъды ис Царциатæ й, сæ хæ дæ г дæ р бирæ фæ цагътой Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ й, фæ лæ сын хуыздæ р гæ нæ н нал уыдис æ мæ фæ лыгъдысты Царциатæ.

Бигъуылатæ æ мæ Хуырымтæ цинæ й мардысты, зæ хх сын баззади, зæ гъгæ.

Иу бон Хуырымтæ м Бигъуылатæ барвыстой:

— Дзуардзыт нæ дарут, æ мæ йæ цæ уылнæ æ ххæ ст кæ нут?

Хуырымтæ загътой:

— Уайых фæ уат, Бигъуылатæ, куыд нын кæ нын кæ нут дзуардзыт, мах фæ рцы уæ зæ хх фæ цис æ мæ нæ бузныг цæ уылнæ стут, чызг дæ р ма уын куы радтам.

Нал фидыдтой дыууæ мыггаджы. Кæ рæ дзи кæ м æ ййæ фтой, уым марынæ й нæ ауæ рстой.

Иу бон кæ рæ дзимæ æ ргом рацыдысты æ мæ бынысæ фт фæ кодтой сæ кæ рæ дзи, хъырттызмæ лæ г сæ нал баззадис дыууæ рдыгæ й. Æ мбисонд дæ р ма баззади: «Бигъуылаты æ мæ Хуырымты сæ фт фæ кæ нæ д дæ балгъитæ г».

44. Царциатæ æ мæ Цъыбыртты диссæ гтæ

Царциаты æ мæ Цъыбыртты æ хсæ н зæ ххы тыххæ й дзырд рауад.

Æ взæ рст лæ гтæ уыдысты Цъыбыртты Гæ нгæ л, Уæ нгæ л æ мæ Æ ртхутæ г, Царциаты лæ гтæ уыдысты Сайдвæ стаг æ мæ Зæ рдæ сырх.

Лæ гтæ тæ рхоны сбадтысты се ’хсæ н дзырддаджы тыххæ й.

Уæ д Хуырымтæ æ мæ Бигъуылатæ сфæ нд кодтой, Цъыбырттæ æ мæ Царциатæ сæ кæ рæ дзи куыд фæ цагътаиккой, афтæ. Къулбадæ г усæ н гæ ртам радтой, æ мæ ус бавдæ лдис æ мæ хин æ мæ кæ лæ нæ й ронджы дурын тæ рхоны лæ гты астæ у нывæ рдтой.

Лæ гтæ дзы доны ’фсон банызтой, æ мæ сын ницыуал баззади хæ рам тæ рхоны зонды йеддæ мæ. Раздæ хтысты сæ ныхæ стæ галиумæ.

Царциатæ н æ мбарæ джы хай бакодтой.

Афтæ мæ й сын Хуырымтæ æ мæ Бигъуылатæ фидис кæ нын байдыдтой Царциатæ н, зæ гъгæ, нæ м Цъыбырттæ й дæ лдæ р мыггаг нæ й, æ мæ уын уыдон дæ р хай нæ бакодтой.

Царциатæ м фидис тæ лммæ [1] кæ сын байдыдта.

Хуырымтæ æ мæ сæ м Бигъуылатæ хахуыр æ взаг хæ ссын байдыдтой, — зæ гъгæ, схæ цут, Цъыбыртты фесафут, æ мæ уын бынтон сæ зæ хх баззайдзæ н.

Царциатæ Цъыбырттæ м æ хсæ выгон фынæ йæ бахъавыдысты æ мæ сыл арт бандзæ рстой. «Цъыбыртты сыгъд» сæ бакодтой.

Бæ стæ баззади Царциатæ н.

Хуырымтæ æ мæ Бигъуылатæ Царциатæ м æ руырдыг сты æ мæ сын загътой:

— Чи уын радта уый бæ рц бар, æ мæ сæ афтæ быныскъуыд акæ нат?»

Царциатæ загътой:

— Бынтон сæ нæ аскъуыдтам, сæ кой ма баззад.

Хуырымтæ æ мæ Бигъуылатæ загътой:

— Хорз уæ дæ, кæ д сæ ном баззад, уæ д уæ цæ гъдгæ нæ кæ нæ м. Фæ лæ сæ цы ном баззад?

— Уæ ртæ сыгъды уæ лдай — æ ртхутæ г. Уый номæ н æ гъгъæ д нæ у?

— Цæ гъдгæ уæ уæ дæ нæ кæ нæ м. Фæ лæ уыл хицæ н тæ рхон кæ нæ м. Бынæ ттон царды бæ сты уыл цæ угæ цард æ вæ рæ м. Ацыт [2] æ мæ цæ рддзу кæ нут. Ам уын цæ рæ н нал ис.

Цы фæ рæ з уыди?! Царциатæ ацыдысты.

Цæ угæ цардæ й куы сфæ лмæ цыдысты, уæ д Хуырымтæ м æ мæ Бигъуылатæ м арвыстой минæ вар:

— Цы ми кæ нут, — тугæ й бæ стæ байстам æ мæ нын цæ рынæ н бынат нал дæ ттут!

Уыдон сæ м æ ртхъирæ нтæ арвыстой:

— Абонæ й фæ стæ мæ ма уæ кой дæ р куы фехъусæ м, уæ д уæ бынтондæ р ныццæ гъддзыстæ м.

Кой дæ р нал скодтой Царциатæ сæ бæ стыл. Царциатæ абон дæ р цæ рддзу кæ нынц, цигантæ уыдон сты.

Дыууæ ты бæ стæ дæ р Хуырымты æ мæ Бигъуылаты къухы баззадис.

Уыдон быцæ у кæ нын байдыдтой: сæ иу дæ р афтæ — «бæ стæ мæ н у», — æ мæ иннæ дæ р. Уæ д кæ рæ дзийæ н загътой:

— Уæ дæ нæ мæ нг чи дзуры, уый фыд усы ’лгъыст баййафæ д! Сæ тæ рхон фæ стагмæ къулбадæ г усмæ æ рхауди. Къулбадæ г ус сын сæ астæ у ноджы дурын ныууагъта æ мæ загъта:

— Амæ й фылдæ р чи бануаза, бæ стæ уымæ н баззайæ д!

Фæ зыд ыл кодтой æ мæ сæ рра сты дыууæ тæ дæ р, æ мæ кæ рæ дзийыл хæ ст расидтысты дон æ мæ зынгæ й: алчидæ р йæ хи хъуамæ доны стылдтаид æ мæ алкæ уыл дæ р зынг бафтыдтаид.

Къулбадæ г ус уый куы базыдта, ай афтæ мæ й нæ фæ цагъды уыдзысты, уæ д доныл ронг ауагъта. Дон фæ тæ ген фестади. Афтæ мæ й сыл зынг куы бафтыдтой, уæ д цырын сыгъд кодтой, æ хсидгæ зынг æ ппаргæ йæ.

Гъе уыцы æ гъдауæ й сæ мыггаг аскъуыд Хуырымтæ н æ мæ Бигъуылатæ н.

VII. ЦАРЦИАТЫ МИТÆ