Табиғаты және табиғи қорлары

Жербедері... Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығ ын алып жатқ ан байтақ дала бір-біріне ұ қ самайтын шө л далағ а тә н қ андай да кө рініс болатын болса, оларды кө псінбестен айқ ара ашылғ ан қ ұ шағ ына рет-ретімен сыйғ ызып, табиғ атқ а тә н ө сімдікпен орналастырылғ ан ұ лан-ғ айыр кең істік Маң ғ ыстау жері болып табылады.

Маң ғ ыстауды 1950 ж. далалық байқ аудан ө ткізген жайылымдық мелиоративтік трестің мә ліметіне қ арағ анда тү бектегі жер бедерінің алуан тү рлілігі айқ ын байқ алады. Осы экспедиция байкау жү ргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің ү лесі 0, 01%, жайылымдық - 75, 1 %, қ ұ мдық жер - 5, 5%, сор -10, 2%, аң ғ ар, жар, егістік алқ ап - 6, 4%, тақ ырлар - 0, 6%, сулы жерлер-1, 3%, басқ алай пайдасыз, қ олайсыз жерлер - 0, 89% болып келеді. Маң ғ ыстау облысына қ арасты жер ө зінің рельефтік ерекшеліктеріне қ арай бірнеше аймақ тарғ а бө лінеді.

Бозащы тү бегі. Бұ ғ ан Бозащы жарты аралы тү гелімен кіреді. Бұ л жарты аралдың орта жоны бір қ алыпты қ оң ырлы, кұ мды, бұ йратты жазық тық болады да, тең ізге қ арай ойысқ ан етегі сортаң, сор мен ащылы сораң ды кебіртең, кейбір жері қ айраң ды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығ ысы тең із дең гейінен - 26 м жатқ ан Қ айдақ сорымен кө мкеріле оң т-нде тең із дең гейінен - 24 м тө мен қ арай жаткан Қ аракешу, содан батысқ а қ арай белгідегі Қ ошақ сорымен жалғ асып терістік батысы мен терістігі дең гейінен – 19- 27 м тө мен жатқ ан Каспий тең ізімен қ оршалғ ан.

Орталық таулы Маң ғ ыстау Бұ ғ ан батыс жә не шығ ыс Қ аратау жоталар оң тү стік жә не солтү стік Ақ тау тізбектері кіреді ө ң ір ө зінің жер бедері жағ ынан тек коэрозиялық жә не аридті-денудациялық (судан, желден, мұ здан беті тегістелі кен) аласа таулар тіркесіне жатады ауданның жер бедері сан алуан биік шоқ ылар, таулар, жоталар, адырлар мен аң ғ арлар, бө ктерлер, жекелеген тө рткілдер эрозиялық ө ң ірлер жә не су ағ атын сайлардан қ ұ рылады. Таулы Маң ғ ыстау – ұ зындығ ы 117 км, ені 10-15 км-ге созылғ ан бат. жә не Қ аратаумен оғ ан жарыса жатқ ан оң тү стік солтү стік Ақ таулардан тұ рады. Орташа биіктігі 300-400 м, биіктігі 532—556 м-ге жетет Отман, Бесшоқ ы Қ аратаудың ең биік та қ ыларынын санатына жатады. Қ аратау сілемдері тек Шығ ыс Қ аратаумен бітпейді, ол одан ә рі жалғ асып Бесоқ ты тауы, Қ арашық, Қ арамая, Кен сілемдерімен ұ штасып жалпы ұ зындығ ы 300-ге дейін созылады. Сол сияқ ты солтү стік оң тү стік Ақ тауларда батыс басын Таушық, Дә ніспан маң ынан бастап тұ мсығ ын Ү стірт шың ына тіреп, терістік беті Кү йекжол арқ ылы Тү збайыр тауына жетіп жығ ылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұ шқ ан таулары арқ ылы жалғ аса Бекет ата шың ына ү ң іле Ү кінің ойынан таусылады. Солтү стік Ақ таудың орташа биіктігі 300—327 м болады. Тау жоталары терістікке қ арай қ оң ырлық баурай, ірілі-уақ ты сала болып Бозащы жазығ ына жалғ асып кетеді. Ал оң тү стік Ақ тау солтү стік Ақ тауларғ а қ арағ анда аласалау болып келеді де оң тү стік жә не оң тү стік батысқ а қ арай аласарып, бірте-бірте оң тү стік Маң ғ ыстау жазығ ына жалғ асады.

Батыс аймақ - Тү пкарағ ан т ү б е г і. Тү бек солтү стік жә не батыс беті Кас­пий тең ізімен қ оршала келіп ү стің гі беті бір тегіс жазық ты бола биіктігі 140-200м тең ізге ү ң ілген жағ алық шың дар сілемін қ ұ райды. Шың жағ алауында солтү стіктен оң тү стікке карай ә р тү рлі ұ зындық та орналасқ ан жә не бірнеше бұ тактарғ а тарамдалғ ан ірілі-уақ ты сулы, сусыз алқ аптар, тұ йық сайлар кездеседі. Тү пқ арағ ан тү бегінің оң тү стік беті солтү стігіне қ арағ анда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқ аптарғ а айналады. Бұ лардың ішіндегі ең ірілері Саура, Тү лкілі, Сақ а Қ ұ дық, Қ арлыбас алқ апты аң ғ арлары Тү пқ арағ ан дө нінен басталып тең ізге барып тіреледі. Алқ аптың аяқ талар жерлерінде азды-кө пті су кө здері бар, оларды шаруашылық тар пайдаланады.

Оң тү стік батыс адырлы ай­мақ. Таулы Маң ғ ыстаудың оң тү стік бетіндегі Ақ таулар оң тү стік-батысқ а қ арай аласара тү седі де бірқ атар жері тегістікке ұ штаса кө пшілік жері жыра, сай, ә р тү рлі салалар мен жинақ тала келіп, сусыз ү лкен аң ғ ар-алқ ап қ ұ райды. Батыс жағ ының ені 5-6 км-дей болып Шақ ырғ ан, Сартағ ан, Қ арақ ыздан басталғ ан алқ ап Қ ұ йылысқ а келіп жинақ талып, одан ә рі оң тү стікке қ арай Ұ зын-бас сайымен ұ штаса Байқ асқ а тауының астымен Қ арақ ия ойпатына қ ұ лайды. Қ арақ ия сорын Қ арақ ия тауы қ оршап жатыр. Сордың батысы Боржақ ты адыры ар­қ ылы Исан тү бегіне жалғ асып одан ә рі қ ұ мды мү йіс аркылы тең ізге сұ ғ ына бітеді. Сордың жалпы кө лемі 27000 га.

Қ арақ ия ойпаты тең із дең гейінен 132м тө менде жатыр. Қ арақ ия сорының тең із беті бір тегіс 0, 30 м-лік белгідегі коң ырлық болып келеді де арасында табиғ и дең гейі тө мен, ұ зынд. 20 км-ге жуық ағ ысты алқ аптар кездеседі. Оның тең із денгейімен салыстырғ анда кей жері - 8, орта жері - 20, ал тең із жағ асына жакындағ ан сайын - 28 м-ге дейін тө мендейтін жерлері кездеседі.

Шығ ыс қ ұ мдық аймақ. Шығ ыс қ ұ мдық аймақ жер бедері мен ө сімдік қ ұ рамына сә йкес жоғ арыда айтылғ ан 4 ауданғ а қ арағ анда ө з ерекшеліктерімен кө зге тү сіп оқ шауланады. Шығ ыс қ ұ мдық ауданғ а кіретін Мырзайыр, Басқ ұ дық, Итқ ара қ ұ мы, Тышқ ан қ ұ м, Сең гір қ ұ м, Бостан қ ұ м, Сенек, Ақ қ ұ дық, Қ арынжарық қ ұ мдары бірі жақ ын, бірі алыс ә р тү рлі биіктіктегі шың тауларымен қ оршалғ ан. Қ ұ мдық аудандардың тау сілемдері қ ойнауына орналасқ ан аралық сор, одан ары қ ұ мғ а ауысып бұ талы болып келуі ө зіндік микроклиматтың ерекшеліктерімен Маң ғ ыстаудың шаруамен айналысатын тұ рғ ындары ү шін ең қ олайлы қ ыстақ орындар болып есептелінеді. Шығ ыс қ ұ мдық ауданның жалпы жер кө лемі 220 мың га-ғ а жуық.

Оң тү стік Маң ғ ыстау жазығ ы. Онт. Маң ғ ыстау жазығ ы терістігін Ө зен, Жетібай дө ң інен бастап оң тү стікке қ арай

бірте-бірте аласарып, оң т.-батыс беті Каспий тең ізін жағ алай Бегдашығ а тірелсе, оң т-шығ ысы Тайғ ыр, Кө кімбай дө ні арқ ылы Сақ сорқ а, Қ арынжарық қ ұ мдарын жағ алай Ша­ғ ала сорғ а барып тіреледі. Жалпы кө лемі бү кіл Маң ғ ыстау жерінің жетіден біріне жуығ ын алып жатқ ан бұ л тегістік ө зінің жер бедері, топырақ жә не климаттық ерекшеліктерімен ө з алдына бө лек, бір ай­мақ болып есептеледі. Оң т. Маң ғ ыстау жазығ ының ең бірінші ерекшелігі мұ нда су кө здері ө те тапшы, бар суының ө зі ащы бо­лып келеді. Топырағ ы оң т-ке жү рген сайын ащы-карбонатты қ оң ыраң кы, бос кө піршік атып кабыршақ танып жатады. Жаң быр, қ ар сулары топырақ қ а тез сің іп кетеді, сондық тан бұ л жазық тық та сай сала, су ағ ар жыра ө те сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қ азаншұ ң қ ырлар, ортасы сор (Қ ауынды, Жазыгү рлі) немесе ә р тү рлі формадағ ы жан-жағ ы тө рткіл қ ыраттарымен кө мкерілген терең шұ қ ыр, астау ойлар, шө пті-шө псіз тө белер, бір-біріне тіркесе қ атар тү зеген тө рткіл белес-белес қ аражалдар, адырлар болып келіп, шың ғ а жақ ындағ анда топырағ ы қ атайып, қ абыршық тас араласып, соғ ан сә йкес жер бедері, ө сімдіктер дү ниесі ө згере бастайды.Оң т. Маң ғ ыстау жазығ ының негізгі ө сімдігі татыр, тү бі бос ұ зын сабақ ты бө з жусан, олда кө лдеу-кө лдеуде ғ ана кездеседі.

Сонымен катар қ аткылдық -тегістікке ауысар тұ ста кү йреуік, бұ йрығ ын, бұ талардан қ аттық ара ө седі. Оң т. Маң ғ ыстау жазығ ы жерінің сортандығ ы мен шө бінің ащылығ ына байланысты тек ғ ана кү з, қ ыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал ұ стауғ а қ олайсыз.

Ү стірт жоны немесе Оң тү ст і к Ү с т і р т. Ү стірт жонын Маң ғ ыстаудың Қ аройынан Кү йкеннің тұ мсығ ынан басталатын Ақ шабас, Қ аратү йе, Кертті, Ақ қ уыс, Жосалы, Қ арағ ан-Босағ а, Кө ке-сем, Кендірлі, Елшібек, Сү йірше сияқ ты жағ алай ұ шпа шындар мен жарқ абақ ты таулар бө ліп тұ рады. Солтү стіктегі Бейнеу мен Ақ жігіттен шығ а басталып, оң тү стіктегі тү рікмен жеріне сұ ғ ына кіріп, Қ ырық сегіз теппеден аяқ талатын, ал батысы Қ арағ ан-Босағ адан шығ ып, қ арақ алпақ тың қ асқ а жолына тірелетін ұ ланғ айыр дала Ү стірт жоны болып табылады. Оң т-гінде Қ ожантай, Ботақ ан, Алтынтапқ ан, Тү зелбай, Жаң быршы қ ұ дық тарының ү стімен Қ ара елді мекеніне қ арай тартылғ ан шекарада қ арақ алпақ пен Маң ғ ыстау малшылары жылма-жыл кө ктем шығ а кездесіп жатады.

Ү стірт жонына Каратү лей, Есенқ азақ, Елтеже, Шылпык, Аксексеуіл, Белсексеуілді тү лейлері орналасқ ан. Тү лейдің ө зі жә не оны маң айлағ ан жердің топырағ ы бос, сортаң тартып, соғ ан сә йкес шө бі де бұ талы кү йректеу келеді. Оң т.-шығ. Ү стіртке қ арай шө п, жусан азайып кө біне бұ йрығ ын, сиректеу кү йреуікпен алмасады. Одан ә рі солт-шығ ысқ а қ аптағ ан қ ара баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұ йрығ ынды қ ұ ба жондар жалғ асып кетеді.

Ү стірт жонынын қ ұ йқ алы жері негізінен Кө кесем қ ұ дығ ынан басталып Сарық амыс бағ ытына карай созылып жаткан Мұ збел жотасынан терістікке карай, сондай-ақ ең жақ ын деген Сыпыра шың ернегінен бастап Ү стіртке қ арай есептегенде 50-70 км-ге дейінгі Қ арнау деп аталатын жердің жайылысы қ ұ нарлы болып келеді. Ү стірт жонын негізінен кө ктемнен бас­тап қ оң ыр кү зге дейін пайдаланады. Оң т. Ү стірт жоны мен солт. Ү стірт жо­нын Сам жә не Матай қ ұ мдары бө ліп жатыр. Сам жә не Матай қ ұ мдарының терістігінен басталатын солт. Ү стірт жоны батысында Қ аракұ м, Жем ойпаты мен терістігінде Шалкар, шығ ысында Борсыктың кұ мы мен Арал тең ізіне тіреледі.