Аратаужонының өсімдіктер көрінісі.

Ұ ланақ аң ғ ары. Ұ ланақ аң ғ арының бірінші қ абатынын суы тұ щы, екінші, ү шінші, тө ртінші қ абаттарының суы 150-240 м терең дікте жатыр, суынын ащылығ ы азырақ (3 г/л дейін). Жалпы қ оры 220 л/с шамасындай. Ұ ланақ 1950 ж. зерттеліп 27 жылдық қ оры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады. Сол жылдан бері 70 тү тіктен 600 мм-дің ү стінде су алынды. Судың шамадан тыс есепсіз алынуынан судың дең гейі 250-270 м тө мендеп кеткен, ал Шетпе маң айындағ ы жер асты суларының шет жерлерінде судың дең гейі 40-50 мге тө мендеген. Ол ман­дата қ ұ дық тардың суы тартыла бастағ ан. Қ ұ йылыстан қ азір тә улігіне 45-55 мың тек­ше метр су сорылып, онын тек қ ана 4, 5 мың текше метрі ауыз суғ а пайдаланылып, калғ а­ны ө ндірістік мақ сатқ а жұ мсалады.

Басқ ұ дық қ ұ мы. Жер кө лемі 150км² Басқ ұ дық қ ұ мды аумағ ы Бекі-Басқ ұ дық солтү стік қ анатын алып жатыр. Мұ ның барлық жері сулы болып келмейді, тек терістік ойпаттары ғ ана сулы болады. Жер асты суының тұ здылығ ы литріне 0, 24 г-ғ а дейін, тұ щы су қ ұ мның орталық бө лігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-шашын суының сү зіліп ө туінен жә не ішінара қ ұ мды аумақ астындағ ы альб-сеноман шө гіндісінде ашық жер деп аталатын саң ылаудан ағ у арқ ылы кө бейеді. Судың қ оры 50л/с.

Солтү стік Ақ тау артезиан бассейні. Аталғ ан сулы аумақ батыс жә не шығ ыс Қ аратау жондарының солтү стік жағ ына орналасқ ан, жалпы аумағ ы 500 км². Оның ұ зындығ ы 100, ені 40-50 шақ ырым шамасында. Сулы аумақ су ұ стайтын 6 қ абаттан тұ рады. Жалпы олардың терендігі 700-1100 метрдің арасында. Ә рқ айсысының қ абаты 50-60 метр шамасында болады. Суы неғ ұ рлым молырағ ы жә не тұ щысы - жоғ арғ ы қ абаттары. Екінші жә не ү шінші қ абаттарының практикалық мә ні зор, бірақ судың тарағ ан аумағ ы оларда салыстырмалы тү рде ү лкен емес, минералдығ ы 3 г/л тө ң ірегінде.

Екінші қ абаттағ ы судың қ оры 400-500 л/с жобасында. Сам қ ұ м ы. Сам қ ұ мы Ү стірт жонының солт. шығ ыс жағ ын алып жатыр. Оның жал­пы аумағ ы 2320 шаршы км шамасында, ұ зындығ ы 70-80 шақ ырым. Су қ абатының калың дығ ы шет жағ ында 0, 5-1, 5 м, орталығ ында 25-30 м. Тұ щы судың кө зі тө рт линзадан тұ рады. Олар бір-бірінен тұ здылығ ы жоғ арылау сумен бө лініп тұ рады. Орташа тұ здылығ ы 1 г/л тә улігіне 35, 6 мың м³ су қ оры пайдаланылады, оның 110 л/с батыс линзада, 200 оң т, 89, 4 солт, 11, 9 л/с шығ. линзада. Қ ызылқ ұ сулы аумағ ы. Қ ызылкұ м улы аумағ ы Бозащы тү бегінің орталық бө лігіне орналасқ ан. Жалпы кө лемі 800 шар­шы километрден астам ауданды алып жатқ ан кұ мды аумақ. Ұ зындығ ы 40, кө лденең і 4-10 шақ ырым шамасында. Қ ұ мды аумақ тү гелге жуық сулы. Қ ұ мды аумақ тың жә не су ұ стағ ыш шө гінділердің жер бедеріне байланысты жер асты суларының жату терендігі 1-5 м-ден 10- 12 м-ге дейін ауытқ иды. Қ ұ мдағ ы су молшылығ ы тұ тасымен алғ анда онша ү лкен емес. Судың дең гейі 0, 3-1, 0 м тө мендегенде қ ұ дық тардың ө німділігі секундына 0, 1-ден 6, 8 литрге дейін ауытқ иды.

Судың беткейінде судың тұ здылығ ы литріне 0, 6-0, 9 грамнан аспайды, ал терең дегенде жә не қ ұ мның шетіне қ арай ол кө рсеткіш 3 грамғ а дейін жоғ арылайды.

Қ ызылқ ұ м сулы аумағ ының жалпы табиғ и мү мкіндігі секундына 60 литр болады, ал тұ здылығ ы литріне 1 грамғ а дейінгі тұ щы су қ орының мү мкіндігі секундына 25-30 литр деп бағ аланғ ан.

Қ ызылқ ұ м сулы аймағ ының басқ а сулардан айырмашылығ ы оның тұ щы суы ащы судың ү стінде жатыр. Есепсіз пайдалану, тепетендіктің бұ зылуы судың ашып кетуіне соқ тырары сө зсіз. Қ азіргі кезде есептегі 38 су тү тікшелерінін 7-еуі ашып кеткен, 7-еуі қ ұ мығ ып калғ ан. Егерде алғ а қ арай су пайдаланудағ ы жү йесіздік жолғ а қ ойылмаса, халық тың сумен қ амтылуы болашақ та қ иындауы кү мә н келтірмейді. Сондық тан да ауыз суды ө ндірістік бағ ытқ а пайдалануды жан-жақ ты ойластырып, ғ ылыми негізде бұ дан ә рі шектеудің шараларын алу қ ажет. Қ ұ мсауысқ ан сулы аумағ ы. Қ ұ мсауысқ ан-Бостан сулы аумағ ы Басқ ұ дық қ ұ мының шамасына орналасқ ан, сулы қ абаттың кө лденең і 4-5, ұ зындығ ы 29 шақ ырымғ а созылады, ал калың дығ ы 0, 4-21, 5 метрге дейін ө згереді. Қ ұ мды аумақ тың кө п бө лігінде су тұ щы жә не алғ аулы болып келеді. Ауыз судың тұ здылығ ы 03-06 грамнан аспайды. Қ ұ мның солтү стік бетінде қ ұ м жиегіне жақ ындағ анда судың тұ здылығ ы шұ ғ ыл артып, литрінде 5-10 грамғ а дейін жетеді.

Жер асты суы жауын-шашын есебінен кө бейеді. Қ ұ мсауысқ ан кен орны 1964 жылдан бастап Жаң аө зен қ аласын, Ө зен жә не Тенге поселкаларын сумен қ амтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Қ ұ мсауысқ ан кен орны 29 жыл ү збей пайдаланылып, одан 30 мл су алынды, ал онын жалпы қ оры қ орғ алғ ан уакытта 16 жылғ а есеп жасалынғ ан болатын. Алғ ашқ ы жылдары су­дың жер бетінен денгейі 1, 5-5 метрге дейін болса, қ азір бұ л қ ашық тық 9-15 метрге дейін жетіп отыр. Алынатын судың мө лшері жылдан-жылғ а кеміп барады. 1977 жылдары тә улігіне 5 мың м³ су сорылса, қ азір онын мө лшері 3, 25 мың м дейін азайғ ан. Тү йесу кұ мы сулы аумағ ы. Тү йесу қ ұ мының жалпы ауданы 180-190 шаршы км. Оның сулы қ абаты батыстан шығ ысқ а қ арай 22-24 шақ ырымғ а, ал кө лденең і 1, 5-6, 8 шақ ырымғ а созылады. Тұ здылығ ы 1 литрде 1 г шамасына дейінгі жер асты суы кен орнының жалпы ауданы 82 км², оның ішінде негізгі лин­за - 65 км² солтү стік батыс линза - 17 км², ал егер тұ здылығ ы литріне 1-ден 3 г-ғ а дейінгі алғ аулы су кө лемін алсақ, оның кө лемі 30 км²-ден асады. Оның негізгі ө німділігі орта есеппен секундына 0, 54 л болады. Тү йесу су қ оры 15 жылғ а қ орғ алып, 1972 жылдан бері Ө зен ө ндіріс орнына пайдаланылып келеді. Осы жылдар ішінде одан 74 мл су сорылғ ан. Судың жер асты дең гейі жылдан-жылғ а тө мендеуде. Алғ ашқ ы кезде судың жер бетінен қ ашық тығ ы 5-17 метр болса, ол қ азір 17-35 метрге дейін темен кеткен. Қ азір Тү йе-судан тә улігіне 9, 25 мың м³ су сорылады. Су дең гейінің тө мендеуі қ ұ мдағ ы бұ талардың жоғ алуына, сө йтіп соң ғ ы жылдары қ ұ м кө шкініне соқ тырып, елді мекендерді қ ұ м баса бастады. Қ ұ мды мү йіс. Исан тү бегінің сү йірлене барып тең ізге сұ ғ ына кірген тұ мсығ ы Қ ұ мды мү йіс Қ ұ рық кентінен 25 шақ ырым солтү стік батысқ а қ арай орналасқ ан. Кен орны екі қ абатты сулы қ абаттан тұ рады. Тү бектің оң тү стік жағ алығ ын бойлай тұ зды ортада қ алқ ып таралғ ан қ ұ м маң ында тұ щы су созылың қ ы линза тә різді болып жатады. Қ ұ мды жамылғ ының қ алың дығ ы 1, 5-13, 5 м, кө лденең і 3 км жә не ұ зың дығ ы 10 км-ге дейін созылады.

Қ ұ мның сулы бө лігінің қ алың дығ ы 0, 25-12, 8 м, қ ұ мдағ ы тұ щы су линзасының орташа қ алың дығ ы 2 м болады. Тұ зды ортада калқ ып жү ретін, тұ здылығ ы литріне 1 г-ғ а дейінгі тұ щы су линзасының жалпы ауданы 11 км², қ ұ мда 3 км², ә к тастарда 22 км² болады, судың ө німділігі секундына 1, 3-тен 3, 7 л аралығ ында ауытқ иды.

Кетік аң ғ ары. Кетік аң ғ арында су жиналатын алқ аптьң ауданы 190 км/м². Тұ щы жә не алғ аулы жер асты суларының мол қ оры аң ғ ардың арна бө лігіне тура келеді, бірақ онша енді емес (1, 5 км-ге дейін) тілімделген, оның қ алың дығ ы 14, 0-тен 63, 9 м-ге дейін жетеді.

Жер бетінің бедеріне байланысты жер асты суының орналасу терендігі арна бө лігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аң ғ ар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге дейін ауытқ иды. Сулы қ абаттың бү кіл қ алың дығ ында судың тұ здылығ ы литріне 0, 8-1, 0г болады.

Арнадан қ ашық тағ ан сайын судың тұ здылығ ы арта тү седі. Қ ала халқ ын сумен қ амтамасыз ету ү шін барлау жасалғ ан жә не тұ щы су линзасы аумағ ындағ ы тұ щы суды пайдалану қ оры секундына 10, 5 л болып анық талғ ан. Ү стірт жоны су кө здері. Арал тең ізі мен Каспий тең ізінің аралығ ында Сам кұ мымен Каратү лей, Есенқ азық, Елтеже, Шылпық, Ақ сексеуіл тү лейлерін ортасына алып жатқ ан байтақ дала Ү стірт жоны Маң ғ ыстаудың жазғ ы мал жайылымы болып табылады. Мұ ндағ ы жер асты су кө здері шахталы, тү тікті қ ұ дық тар арқ ылы бір кездердегі шығ ырдан бастап қ азіргі замандағ ы кү рделі, ә р тү рлі су кө теру механизмдерінің кө мегімен шаруашылық мақ сатқ а пайдаланылады. Сам қ ұ мынан бастап оң тү стік шеттегі Қ ырық сегіз теппеге, Сай Ө тестен шығ ыс оң тү стік шекарадағ ы Жаң быршы қ ұ дығ ына дейінгі кең істікке орналасқ ан мың дағ ан қ ұ дық суларының 90%-ке жуығ ы мал шаруашылығ ына пайдалануғ а болатын тұ здылығ ы 1 л-де 3 г-нан 5 г-ғ а дейін ауытқ ып отыратын жер асты сулары. Кө біне тұ здылығ ы басымдау, суы мол, терең дігі 20-40 м-ден шығ атын су кө здері Қ аратү лей, Есенқ азық тан терістік жә не терістік шығ ысқ а қ арағ ан беттегі қ ұ дық тарда кездеседі. Ал Ү стірт жонының шың ғ а жақ ын Қ арнау бө лігі жә не орталық Ү стірттегі: Уә лі, Ұ лық ыз, Ұ зын, Қ араш, Ақ оты, Астауой, Қ осқ ызыл, Жаң асу, Тө леп, Қ ожантай желісінде жатқ ан су кө здері тұ здылығ ы орта есеппен 3 г-нан аспайтын, терендігі 45-65 метрдің жобасынан келетін малғ а ө те жұ ғ ымды су болып табылады. Ү стірт жонындағ ы тұ щы су кө здері кө біне ащы судың ү стінде орналасқ ан сулар. Бұ лар Жолбаян, Қ ырық ыстау, Шаң ғ ала, Тү кібай қ ұ дық тары маң дарындағ ы су кө здерінде кездеседі.

Тө ң ірек шың су кө зі аумағ ы. Бұ л аумақ тың суының тұ здылығ ы 1 л-де 3 г-ғ а дейін болып, жалпы кө лемі 1, 5 мың км² жерді алып жатады. Суы 550-700 м терең діктен кездесіп, тү тікшелер арқ ылы жер бетіне ө з бетінше атқ ылап шығ ады. Сулы қ абаттың орташа калың дығ ы 50м. Ө здігінен ағ атын атпалы судың ө німділігі 30-40 л/сек болып келеді. Кү н ілгері алынғ ан мә лімет бойынша, 3 г/л-ғ а дейінгі тұ здылық тағ ы су қ оры кемінде 50 л/с деп есептелінген. Маң ғ ыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығ ына бағ ытталғ ан 11599, 6 мың га жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылғ ан. Бұ л жайылыстарда қ азір 588 шахта­лы, 691 тұ рбалы, барлығ ы 1279 қ ұ дық бар. Ә р тү рлі жарамсыздық себептерімен 1511 мың га жайылымды қ амтитын 1357 қ ұ дық (оның 337-сі шахталы, 1020-сы тұ рбалы қ ұ дық тар) есептен шығ арылғ ан. Елді мекендер мен сусыз аймақ тардағ ы жайылымдық жерлерді игеру мақ сатында 1974-90 жылдар арасында бірқ атар жұ мыстар атқ арылып, ұ зындығ ы 403 шақ ырымдық, су айдау мү мкіндігі тә улігіне 0, 25-1, 663 м³ арасындағ ы болатын Опорный-Қ арақ ұ м, Сам 2-Бейнеу, Ақ жігіт-Сам қ ұ мы, Қ ызылкұ м-Қ ызан, Басқ ұ дық -Бекі, Терең орпа-Сең гірқ ұ м су қ ұ бырлары пайдалануғ а берілді. Аталғ ан су қ ұ бырларынан шаруашылық тар жылына орта есеппен 170-180 мың текше метр арасында тұ щы су кө здерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаң быр, қ ар суларын ү лкен кө лемде жинау жә не оны шаруашылық мақ саттарына пайдалану бағ ытында 1974-80 жылдарда Қ аратау, Ақ тау жондарынан тү сетін ү лкен аң ғ арлардан ағ ын су кедергілері жасалынып, Ақ мыш, Жармыш, Қ ұ йылыс су бө геттері пайдалануғ а берілді. Бірақ су қ оймаларының орнын таң дауда, оның гипсометриялық, гидравликалық жә не алқ аптық параметрлерін жасаудағ ы есеп-қ исаптарының ғ ылымғ а негізделіп мұ қ ият зерттелмеуінен бө геттердің кө пшілігі мезгілсіз істен шық ты, ал бірқ атары жердің ащылығ ы, сондай-ақ су ағ ыстарының жолшыбай сорлы аумақ тарды басып ө туіне байланысты бө гет сулары тұ зданып пайдасызданып қ алды.

Маң ғ ыстау облысы бойынша кө п жылдардан
бері шаруашылық тар ү шін тұ рақ ты пайдаланылып келе жатқ ан бө геттердің есебіне Ырғ ызбай, Қ арасай бө геттерін жаткызуғ а болады.

Топырағ ы. Маң ғ ыстаудың жері биоклимат жағ дайына қ арай шө лді ландшафты аймақ қ а жатады. Аймақ тың топырағ ы негізінен ө сетін ө сімдігіне жә не топырағ ының тү сі мен беткі қ абатына қ арай екі аймақ қ а бө лінеді. Оның біріншісі - қ оң ыр топырақ ты солтү стік сортаң -жусан ө сетін далалық шө л аймақ жә не сұ рқ оң ыр топырақ ты, ерте қ урап ө шіп кететін раң тә різдес ө сімдік жә не ащылы шө п бұ та тектілер есетін орталық шө л аймақ. Қ оң ыр топырақ ты аймақ облыстың солтү стік жағ ын (Тү пқ арағ ан тү бегі, Бозащы, Таулы Маң ғ ыстау, Ү стірттің Қ арнау бө лігін) алып жатыр. Тұ здану, сортандану дә режесіне жә не қ арашірік қ абатының қ алың дығ ына қ арай топырақ тың сұ р-қ оң ыр, сортаң, сор-сортаң, сорлау, сор, қ оң ыр топырақ тың су шайып бү лінген жә не нашар дамығ ан тү рлері кө зге тү седі. Аталғ ан топырақ қ а негізінен жусан ө седі, қ арашірік қ абаты жоқ десе де болады. Қ оң ыр сортаң жә не аздап сор-сортаң топырақ ты учаскелерді ә р тү рлі ауыл шаруашылық дақ ылдарын егуге пайдалануғ а болады. Тек екінші рет тұ зданып кетпеуі ү шін оны суармалы ету жә не басқ а да шараларды жү зеге асыру керек. Сұ р-қ оң ыр топырақ ты аймақ Қ арақ ия ойпатының оң тү стігінен бастап, Маң ғ ыстау жазығ ының кө пшілік бө лігін алып жатыр. Сондай-ақ топырақ тың бұ л тү рі Ү стірт жонының оң тү стік шетін тү гелге жуық қ амтиды. Карбонатты топырақ қ а жататын топырақ тың бұ л тү ріне кө біне бұ йрығ ын мен тітір, сондай-ақ сояулы, биік, бө рікбас, ақ жусан, сиректеу кү йреуік ө седі. Шабындық -қ оң ыр топырақ тың аздап тарағ ан жері - таулы Маң ғ ыстау. Бұ л топырақ, тау араларында, сондай-ақ суффозиялық -баулық жә не қ арсты ойпаттардағ ы дә нді-жусан ө сімдіктердің астында қ ұ рылады. Оның қ ұ рылуы минералданғ ан, аздап тұ щы ыза суының ә серімен, атмосфералық нө сер жауын-шашынның ағ ысы есебінен бетінің қ осымша ылғ алдануына байланысты болады. Шабындық -қ оң ыр топырақ қ а тиімді ә сер ететін дренаж жасау арқ ылы мелиорация жү ргізу оны ауылшаруашылығ ына лайық тап игерудің ең перспективалық жолы. Шө лдің сортаң топырағ ы ө те-мө те кең тарағ ан. Ө сімдігі мейлінше қ уарып, сиреп кеткен, мұ нда ө сетің дер бұ йрығ ын, тасбұ йрығ ын мен қ ара жусан. Бұ л топырақ та кө зге тү сетіні на­трий мө лшерінің кө птігі, ол топырақ қ а сің ген негіздердің 30-50 процентіне жетеді. Шабындық -сортаң топырақ тар айтарлық тай сирек кездеседі. Олар тым кү шті минералданғ ан, ыза суы тайыз 3-4 м жерде, тау арасындағ ы ойпандардағ ы ажырық, басқ алай сораң тектес ащылы ө сімдіктер астында тү зіледі. Бұ л топырақ тар тү бірлі мелиора­ция жү ргізілмейінше егіншілікке жарамайды. Маң ғ ыстауда тақ ырлардың бә рі де хлор-натриймен тұ зданып болғ ан. Бұ л топырақ қ а шө п ө спейді, жаң быр, қ ар суы жиналады. Сордың топырағ ы ең пайдасыз топырақ тар. Бұ л жер асты суы жақ ын жатқ ан, ү сті ылғ и батпақ танып, майлы тұ зғ а айналуынан пайда болады. Ондай жердің қ абатына хлорид пен сульфат кө п жиналады да, ыза суы ө те ащы болып кетеді.

Маң ғ ыстаудың ө сімдіктер жә не жануарлар дү ниесі сондай-ақ су кө здері туралы мә ліметтер арнайы такырып пен ө з алдына енетін болғ андық тан бұ л жерде қ айталап жазудың қ ажеттілігі болмады.

Ө сімдігі. Маң ғ ыстау ө лкесінің ө сімдіктер дү ниесін зерттеу жұ мыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұ рын ботаник жә не ә уесқ ой табиғ ат зерттеушілері: А. И. Шренк, И. Г. Борщов, П. П. Семенов-Тян-Шанский, И. А. Северцов, Эйхвальдтардың ең бектері арқ ылы ғ ылымғ а белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825-26 жылдары жарық кө рген Эйхвальдтың -Каспий тең ізінің Маң ғ ыстаудан Шағ адамғ а (Крас-новодск қ.) дейінгі жағ алауындағ ы ө сімдіктер дү ниесі туралы ең бегі айрық ша маң ызды. Г. С. Карелин 1832 ж. Каспий тең ізінің терістік шығ ысынан қ амал салу ү шін қ олайлы орын іздей жү ріп, Маң ғ ыстаудың ө сімдіктер дү ниесі жө нінде қ ұ нды пікірлер қ алдырды. И. Г. Борщовтың 1965 ж. жарық кө рген «Арал-Каспий аймағ ының ботаникалық географиясына материалдар» атты ең бегінде Маң ғ ыстау жарты аралының ө сімдіктер дү ниесі жө нінде кө птеген ескертпелер жасалды. Маң ғ ыстау жерін зерттеген атақ ты геологтар Барбот де Марни, Баярунас, Андрусов, Алексейчиктердің ең бектерінен де бұ л аймақ тың ө сімдіктер дү ниесі туралы кө птеген мағ лұ маттар алуғ а болады. Бұ рынғ ы Гурьев, қ азіргі Атырау жайылым жә не мелиоративтік тресінің 1948 ж. Ақ -қ ұ дық Қ арынжарық жә не Оң тү стік Ү стірттің оғ ан шектес жерлеріне жү ргізген зер­ттеу жұ мыстарының нә тижесінде Маң ғ ыстаудың оң тү стік қ ұ мдақ ауданының ө сімдіктер дү ниесі мен жайылымдық шө бінің ө німділігі туралы нақ ты деректемелер жинақ талды.

Маң ғ ыстаудың қ ұ мды аймақ тары мен Ү стірт жонындағ ы тү лейлерде, сондай-ақ, Сам, Матай қ ұ мдарында: сексеуіл, жү зген, жың ғ ыл, қ оянсү йек, ақ шаотау, шағ ыр, қ ұ сқ анбас; Орталық Ү стірт жонының шығ ыс, терістік шығ ыс бө лігінде баялыш; тау бойы мен Тү пқ арағ ан аймағ ында жә не Оң тү стік Маң ғ ыстау жазығ ының ойпаң тұ старында қ арағ аш, қ аттық ара, қ арағ ан, тү йесің ір ө седі. Сонымен қ атар, жердің бедері мен қ ұ рылымына, топырағ ының ащы, тұ щылығ ына қ арай теріскен, кү йреуік, жантақ; қ ұ м жағ аларында - сү ттіген, Бозащы тү бегінің тең із жағ алауында сораң мен садақ, Оң тү стік Маң ғ ыстау жазығ ының ү штен екі бө лігінде тітір шө бі еседі. Итсиген пен адыраспан, қ ұ ртқ а-шаш пен сү ттіген кө біне елді мекенде немесе мал кө п жайлағ ан тұ яқ кесті жерлерде кездеседі.

Еркек, боз, бидайық, ақ шө птер кө біне қ ұ мды аудандар мен Бозашыда, Тү пқ арағ ан жазығ ында кездеседі.

Маң ғ ыстаудағ ы жайылымның негізін қ ұ райтын басты мал азығ ы - жусан. Жусан аймақ тың, барлық жерінде ө седі. Жусаннан кейінгі тө рт тү лік малдың талғ амай жейтін шө бі - кү йреуік. Қ оныссыз жылдары кү йреуік жақ сы шық са, малшы қ ауым жусанды кө п іздемей, қ анағ ат тұ тады. Ал бұ йрығ ынды кө ктемей тұ рғ анда, не шала кө ктеу кезінде, содан кейін кү з, қ ыс қ арсаң ында жақ сы пайдаланады. Сондай-ақ, изен, жапақ, тітір, жантақ барлық жерде біркелкі кездесе бермейтін шө птер, бірақ тө ртеуінің де малғ а жұ ғ ымдылығ ы, қ оректік сапасы ө те жоғ ары. Маң ғ ыстауда тұ рақ ты қ оныс бола бермейді. Қ ысы қ арлы, кө ктемі желсіз жылы, жазы жаң бырлы болғ ан жылдары шө птің қ ай тү рі де: қ ызғ алдақ, сарғ алдақ, раң, мортық, сіргеқ ара, беде, мысық қ ұ йрык, ақ қ айың, жауылша, қ азтабан, шытыр, қ оң ырбас, сің бірік, қ оянжын; таулы жерлерде: киікоты, ерқ ұ ны, қ ына, тү йежапырак, қ ызылша; ащылы жерлерде: кө кпек, домалатпа, тү йеқ арын, алабұ та, кекіре, торғ айот, балық кө з т. б. каптап шығ ып, дала қ ұ лпырып кетеді. Бірақ, бұ л сирек, 7-10 жылда бір кездесетін ө згермелі қ ұ былыс. Кө ктемгі тө л шө птердің ішінде шаруашылық ү шін ең пайдалысы мортық. Мортық қ онысты жылдары Маң ғ ыстаудың кө пшілік жерінде шығ ады. Кө ктемде бас жарғ анғ а дейін мал жақ сы жейді. Кей жылдары мортық ты мал азығ ы ү шін де дайындайды. Азық тық жә не шығ ымдылық сапасы жағ ынан мортық пен дең гейлес шө птердің бірі-ебелек. Ол да мортық сияқ ты Маң ғ ыстаудың кө пшілік жерінде кездеседі. Мортық тан ерекшелігі жаң бырлы жылдары кө ктемнен қ оң ыр кү зге дейін мезгіл тандамай шығ а береді. Малдың барлық тү рі, оның ішінде жылқ ы малы ебелекті жақ сы жейді. Дә нденіп, қ атайғ ан уақ ытта қ озы ү шін тиімсіз. Ә детте қ азан айының соң ғ ы он кү ндігінен бастап ебелек ұ ша бастайды. Малғ а жұ ғ ымдылығ ы жағ ынан бағ алы шө птердің бірі ажырық. Ол тау қ ойнауларында, ағ ыстардың тү йіскен, су жиналатын жартылай тақ ыр тегістіктерінде тұ таса ө седі. Ғ ылымда ажырық ты мал семірткіш азық деп бағ алайды. Шаруашылық тар қ алың шық қ ан жылдары ажырық ты мал азығ ы ү шін де дайындайды.

Маң ғ ыстау даласында ши басқ а ө сімдіктердей кең кө лемде кездесе бермейді. Бұ л су сағ алайтын, жоғ арғ ы қ абаттағ ы тұ щы сулардан нә р алатын ө сімдік. Шиді тау бө ктерлерінде, ызалы, еспелі бұ лақ тар маң ында, қ ұ мның қ оң ырлық қ а айқ асар сулы, тепсенді алқ аптарында кездестіруге болады. Ши сақ алдарын мал жақ сы жейді. Ал шидің ө зін тартып дайындап, тоқ ып ү й тұ рмысына жә не малғ а ық тасын ретінде пайдаланады. Суармалы жерлерде мал азығ ы ү шін жоң ышқ а, жү гері, судан шө бі жақ сы ө седі. Бірақ су кө здерінің тапшылығ ына байланысты, ө сімдіктің бұ л тү рлері кең кө лемде тарамағ ан. Ө зен, кө л, жайылма судың жоқ тығ ына байланысты Маң ғ ыстауда тү рақ ты шабындық жоқ. Қ оныс реттеріне қ арай ә р жылда ә р жерден мал азығ ы дайындалады. Мал азық тық ө сімдіктердің орташа ө німділігі бір гектардан 1, 8-2, 5 центнер шамасынан келеді. Мал азығ ының кө лемі ең кө п дайындалғ ан жылдары облыс шаруашылық тары бойынша 80 мың тоннағ а дейін жетеді. Бірақ бұ л корсеткіш соң ғ ы 20 жылда екі-ақ, рет қ айталанды. Кө пшілік жерде, ә сіресе, топырағ ы карбонатты Оң тү стік Маң ғ ыстау жазығ ы мен Оң тү стік Ү стіртте. шабылғ ан жердің есімдігі 4-5 жылғ а дейін жетіспейді. Сондық тан да Маң ғ ыстау жағ дайында мал ө з аяғ ымен жайылатын жердің шө бін шаппағ ан дұ рыс.