Бәйшешек- Подснежник

Жиде. Ірі-ірі тікендері, тармақ тары барағ аш тә різді.биікт, 10м-ге жуық. Жапырағ ы сопақ ша, ақ шыл тікенді тү ктері бар. Гү лдері бал иісті ашық сары, шоғ ырланып ө седі. Жемісінің ұ зынд. 2-3 см, қ ызғ ылт тү сті, дә мі ү н татитын бү лдірген. Шілде де гү л жарып, қ ыркү йек, қ азан айларында жеміс береді.

Химиялық қ ұ рамы. Жемістің кұ рамында кө мірсутегі, таниндер,

С витамині, органикалық қ ышқ ылдар, калий, фосфор бар. Жапырағ ында аскорбин қ ышқ ылы, ал гү лдерінде хош иісті эфир майы болады. Колданылуы. Дә рілік мақ сатта гү лдері мен жапырақ тары, жемісі пайдаланылады. Боз-жиде жемісі іш ө ткенде де пайдаланылады. Гү лінен қ айнатып жү рекқ ан тамырлары ауруларын, гипертониялық ауруларды емдеуге пайдалы тұ нба жасайды. Сондай-ақ бозжиде жемісін тыныс органдары қ абынғ анда қ ақ ырық тү сіруге де қ олданылады. Ғ ыл. медицинада бозжидеден асқ азан ауруларын емдейтін лохпектан жә не пшазан препараттарын жасайды.

Жиде-Лох-(Elaeagnus oxycara)

Ж а н т а қ – Бұ ршақ тұ қ ымдас, тікенді, кө п жылдық ө сімдік. Гү лдері қ ызғ ылт, жемісі бұ ршақ тә різді. Биікт. 40-60см. Маусым. тамыз айларында гү лдейді. Маң ғ ыстаудың қ ұ м етегі кө лдеу тепсендерінде, тау шатқ алы аң ғ арларында, сулы жерлерінде кездеседі. Химиялық қ ұ рамы. Қ ұ рамында С витамині кө п, сондай-ақ каротин, эфир майы, ал тамырында алколоидтар, глюкозидтер, қ ант жә не бояғ ыш заттар, шайыр мен кейбір органикалық қ ышқ ылдар кездеседі. Колданылуы. Емдік мақ сатында жантақ тың жапырақ тары мен тамырын пайдаланады. Жантақ шө бін қ айнатып, сү згіден ө ткізгеннен кейін сұ йығ ын кү ніне 3 рет 1 стаканнан ішеді. Қ уық қ а тас байланғ анда сұ йық дә рет жү ргізу ү шін, ө т тазарту, іш жү ргізуге пайдаланылады. Сондай-ақ бү йрек, қ уық қ абынуларынада пайдаланады. Жантақ қ айнатындысынан геморройғ а қ арсы ванна жа­сайды. Шө бінен жасалғ ан тү нбаны тер шығ аратын, іш жү ргізетін жә не қ ан тазартатын дә рі есебінде қ олданады.

И з е н. Алабұ та тұ қ ымдас, тік ө сетін, жапырағ ы ұ сақ, гү лдері де ұ сақ, жасыл, қ ызғ ылт тү сті, биікт. 30-50 см болып келеді. Маң ғ ыстауда қ ұ мды, бұ йратты, коң ырлық жерлерде ө седі.

Химиялық қ ұ рамы. Изеннің қ ұ рамында са­пониндер бар.

Қ олданылуы. Емдік мақ сатында изеннің дә ндерін пайдаланады. Дә нін қ ыркү йек, қ азан айларында жинайды. Қ ытай халық медицинасында изенді несеп жү ргізетін, жү рек қ ызметін реттейтін емдік препарат ретінде колданады. Сондай-ақ изенді тері мен тырнақ тың кейбір ауруларын емдеу ү шін де пай­даланады.

К и і к о т ы. Кө п жылдык ө сімдік. Кө п сабақ ты. Сабағ ы 4 кырлы. Жапырактары сопақ ша, кезектесе бітеді. Биікт. 30-80 см. Маусым, тамыз айларында гү лдейді. Химиялық қ ұ рамы. Киікотының қ ұ рамында тимол, карвакрол жә не терпең дерден тұ ратын эфир майы бар. Киікоты шө бінде илік заттар мен аскорбин қ ышқ ылы болады. Колданылуы. Киікотын гү лдеген кезде жинап кө лең кеде кептіріп қ ағ аз қ алтада сақ тайды. Киікотының қ айнатындысымен асқ азан мен ішек жә не кең ірдек ауруларын, сондай-ақ жатыр ауруын емдейді. Бірак киікотын екікабат ә йелге пайдалануғ а болмайды. Киікотын ас корыту жү йелерінің жиырылу, созылу қ асиеті перистальтикасы бұ зылғ анда пайдаланады. Киікотын адамның кө ң іл-кү йі нашарлап, ең сесі тү скенде, жабырқ ағ ан жә не ұ йқ ысы бұ зылғ анда пайдаланады. Киікоты тұ нбасын жө телге, етеккірді реттеуге де пайдаланады. Тү нба тә бет ашады. Қ ақ ырық тү сіреді. Хош иісті ванна, комп­ресс жасау ү шін де пайдаланады. Киікотынын ас қ орыту жә не қ олқ а бездерінің жұ мысын жақ сартатын қ асиеттері де бар. Киікотынан дайындалғ ан тұ нбамен ревматизмді, қ ұ рысуды, жалпы қ ан тамырының соғ ысын кө тереді. Киікотынан жасалғ ан дә рі майды дененін салданғ ан мү шесіне, іш желденгенде қ арын сыртына жағ ып сылайды.

Кө ккекіре. Кү рделі гү лдер тұ қ ымдас сұ рғ ылт жасыл тү сті ө сімдік. Гү лдері ө те ә демі, қ ауашақ қ а жинақ талғ ан. Биікт. 30-60 см-дей мамыр-тамыз айларында гү лдейді. Ащылы, тепсенді қ ұ м жиектерінде, қ алың дық тарда ө седі.

Химиялық қ ұ рамы. Кө ккекіре гү лдерінде цианин, центаурендеп аталатын ащы глюкозиндер, кницин цикории глюкозиді, минералды тұ здар бар.

Қ олданылуы. Емдік мақ сатында ө сімдіктің гү л қ ауашағ ының шетіне ө сетін гү лдері мен тұ қ ымын қ олданады. Оның гү лдерін несеп жү ргізетін дә рі ретінде, қ ызба ауруларына қ арсы жә не ыстық басуғ а колданады. Ол ү шін кө ккекіренің гү л желектерінен тұ нба жасап ішеді. Бір шай қ асық желегін бір стақ ан ыстық суғ а салып жарты сағ аттай тұ ндырады да 3 ас қ асық тан ас ішуден жарты сағ ат бұ рын кү ніне 4 рет ішеді. Басқ алай дә рілік ө сімдіктермен қ осып нефритке, яғ ни бү йректің қ абынуына қ арсы, несептің жү рмей қ алуына, қ уық тың қ абынуына, бү йректе тас байлануына қ арсы ішеді. Кө ккекіре гү лдерінің тұ нбасын суық тигенде, жө телгенде, іш қ атқ анда, асқ азан, бауыр мен қ уық ауырғ анда ішеді. Бұ л тұ нбамен тү рлі кө з ауруын да емдейді. Кө кпек. Кө кшегір гү лдер тұ қ ымдас, кө пжылдық ө сімдік. Сабағ ы жуан, тамырының бү рлері ө те жиі болады. Сабағ ы тү зу, биікт. 30-50 см-ге жуық. Гү лдеріде ә ртү рлі тү ске боялғ ан, шашақ талып тұ рады. Кү лтесі бес қ алқ анды. Гү л қ ауашағ ы бес бө ліктен тұ рады. Бес аталығ ы, ү ш аналығ ы болады. Маусым-шілде айларында гү лдейді. Шө бін маусым-шілде айларында, ал сабағ ы мен тамырын кү зге қ арай жинайды. Негізінен алқ аптарда, ағ ыстық қ алындық тарда, бұ та араларында ө седі.

Химиялық қ ұ рамы. Тамырында сапониндер ө те кө п. Сондай-ақ қ ұ рамың да органикалық қ ышқ ылдар, эфир майы, нерв жү йесіне ә сер ететін белгісіз заттар бар. Қ олданушы. Дә рілік мақ сатқ а сабағ ын, жапырағ ын, тамырын пайдаланады. Қ ақ ырық тү сіреді, жү йкені тыныштандырады. Қ азір кө кпекті қ арын мен жің ішке ішектің жарасын емдеуге ұ сынады. Емдеу мерзімі 3 аптағ а созылады. Ауру адам алдымен шө птен жасалғ ан қ айнатындыны астан жарты сағ ат бұ рын ішеді, ал ас артынан екі сағ аттан кейін тамырдан жасалғ ан қ айнатындыны кү ніне 3 рет ішеді. Кө кпек препаратын пайдаланғ аннан кейін қ ақ ырық тү сіп кеуде жең ілдейді, шан

шу басылады. Кө кпекті казтабан, шайкурай-мен қ осып жатыр мойнының эрозиясын емдеуге пайдаланады.

Қ аражусан. Кү рделі гү лділер тұ кымдас, кө п жылдық ө сімдік. Ү стің гі жағ ы қ ою жасыл, астың ғ ы жағ ы ақ шыл, гү л қ ауашақ тары ұ сақ, биікт. 30-70 см-ге жетеді. Шілде-тамыз айларында гү лдейді. Тең із жағ асына жақ ын жерлерде, су жү ретін алқ апта, сайларда, ылғ алды жерлерде ө седі. Химиялық қ ұ рамы. Қ ұ рамында шырышты жә не шайырлы заттар, каротин, С витамині, эфир майы мен аздағ ан алкалоидтар бар. Тамырында илік заттар, инулин жә не эфир майы бар.

Колданылуы. Емдік мақ сатқ а шө бі мен тамырын пайдаланады. Шө бін шілде, тамыз, ал тамырын кү зде жинайды. Шө бі мен тамырының тұ нбалары тә бет ашады, асқ азан ішек бездерінің қ ызметін кү шейтеді, толғ ақ ты жеделдетеді, нерв жү йесін тыныштандырады, ә р тү рлі шаншулар мен қ ұ рыспаларды басады, ұ йық татады. Тер шығ арады, ішек қ ұ ртын тү сіреді. Қ аражусанмен карашай-черкестіктер гипертонияны емдейді, украиндық тар шарапқ а ашытып, бал қ осып ө кпе ауруын жә не тыныс жолдарының ауруларын емдейді. Орта Азия елдерінде одан суық тигенде ванна жасайды. Демікпеге шалдық қ ан адамғ а қ аражусанның сабағ ы мен жапырағ ының тү тінін иіскетеді.

С ү т т і г е н. Оның 150-ге жуық тү рі бар. Сү ттігеннің жапырақ тары кезектесе.немесе қ арама-қ арсы орналасқ ан. Сабағ ы тік бұ тақ ты. Гү лдері шоқ талып ө седі. Жемісі ү ш ұ ялы қ ауашақ. Биікт. кейде бір м-ге дейін жетеді. Маусым, тамыз айларында гү лдейді. Қ ұ мақ ты, елді мекенді, тұ яқ кесті, тоза бастағ ан жерлерде ө седі.

Химиялық қ ұ рамы. Сү ттігеннің кейбір тү рлерінің ұ рығ ында іш ө ткізетін май бар. Сондай-ақ сү тті шырын, шайыр майы, кау­чук те болады. Бұ л - ө те улы ө сімдік. Колданылуы. Емдік мақ сатқ а ө сімдіктін ма­усым, тамыз айларында жиналатын шө бі мен сү тті шырынын пайдаланады. Ол негізінен іш ө ткізетін, несеп жү ргізетін жә не ішек қ ұ ртын тү сіретін, сондай-ақ қ атерлі ісіктерді емдейтін дә рі ретінде колданылады. Ол ү шін сү ттіген тамырының 2 грамын жә не 4-5 грамм кептірілген шө бін бір стакан қ айнағ ан суғ а салып тұ ндырады да, бір ас қ асық тан кү ніне 2-4 рет су косып ішеді. Ө сімдік шырынын мендерді, сү йелдерді жә не беттегі дақ тарды кетіру ү шін пайдаланады. Сү ттіген дә рілерін қ алыптан тыс кеп мө лшерде қ олданса ауыр асқ ынулар, қ арын жә не ішек кабынулары болады. Сү ттіген шырыны кө здің, еріннің, мұ рынның жә не жыныс органдарының ішкі қ абатына тисе, оларды да кабындырады.

Т о б ы л ғ ы. Раушан гү лдер тұ кымдас, кө п жылдық ө сімдік. Гү лдері ұ сак, хош иісті, шоқ талып ө седі. Жемісі ұ сак дә н тү рінде. Биікт. 1-1, 5 м-ге дейін барады. Маусым, та­мыз айларында гү лдейді. Таулы, ылғ алды жерлерде, кө біне Бейнеуден ә рі карай терістік Ү стірттің шындарында ө седі. Химиялық қ ұ рамы. Қ ұ рамында салицил альдегиді, эфир майы, гелиотропин эфирі, ванилин, терпен, салицил қ ышкылы, май, илік жә не бояғ ыш заттар, аса мол мө лшерде С витамині, ал гү лінде эфир майы, сары тү сті бояғ ыш зат жә не спиреин глюкозиді бар.

Қ олданылуы. Емдік максатқ а гү лдеу кезінде жинап алатын шө бін, жапырақ тары мен гү лдерін пайдаланады. Тобылғ ы іштін ө туін тоқ татады. Несеп пен тердің шығ уын кү шейтеді, ауырғ анды басады, қ абынуды жояды, жараны жазады, қ ан тоқ татады жә не ішек қ ұ ртын тү сіреді.

Тобылғ ы тұ нбаларын қ ұ яң мен ревматизмге шалдық қ анда, асқ азан, қ уық ауырғ анда ішеді. Ол ү шін 1 шай қ асық шө бін

1стакан қ айнағ ан суғ а салып, жабық ыдыста 8 сағ ат тұ ндырады. Содан соң сү зеді де, ширек стаканнан кү ніне 4 рет астан бұ рын ішеді немесе 2 шай қ асық тобылғ ы гү лін бір жарым стакан кайнағ ан суғ а салып, жабық ыдыста 3-4 сағ ат тұ ндырады да, оны бү йрек пен куык ауырғ анда несеп жү ргізу ү шін ішеді. Тұ нбасын жылан шақ қ анда да пайдаланады, ірінді жараларды, тері ауруларын жә не гинекологиялық мақ сатта да пайдаланады. Томарбояу. Корғ асын шө птұ қ ымдас ө сімдік. Тамыры ұ зын, гү лді сабақ тарында бұ тақ кө п болады. Жағ ымсыз иісі бар. Тамыры ұ зын, биікт. 30-60 см, шілде, қ ыркү йекте гү лдейді. Маң ғ ыстау даласында, қ ырлы жер­лерде ө седі.

Химиялық қ ұ рамы. Тамырында илік заттар, галла жә не эллага қ ышқ ылдары, ал шө бінде мирицитрин глюкозиді мен аздағ ан мө лшер­де алкалоидтер бар.

Қ олданылуы. Емдік мақ сатта кү нде кеш алдында тамырларын қ олданады. Ол қ ан тоқ татады жә не қ абынудан сактайды. Тамырының қ айнатындысы мен ұ нтағ ы іштің жә й, қ ан аралас ө туін, жатырдан қ ан кетуін емдеуге аса пайдалы. Сабағ ынан жасалғ ан ұ нтақ пен «кермейн» сығ ындысын асқ азан, ішек ауруларының асқ ынғ ан тү рімен ауырғ ан адамдарғ а ішкізсе, олардың денсаулығ ы жақ сарады, ас қ орытуы тү зеледі, іштің ө ткені тиылып, асқ а тә бет артады. Қ арын жарасын емдеу ү шін 100 грамм томар бояу тамыры мен 100 грамм шайқ урайды қ осып, бір жарым литр арақ қ а ашытып, тамақ тан бұ рын 1—2 қ асық тан екі ай бойы ішеді. Жоғ арыда айтылғ ан емдік ө сімдіктердің тек Маң ғ ыстауда кездесетіндері ғ ана камтылды. Бірақ бұ л аймақ тағ ы шипалы шө птер осылар ғ ана деген ұ ғ ым тұ мауы тиіс. Тү бектегі есепке алынғ ан ү ш жү зге жуық ө сімдіктердің ішінде ғ ылымғ а шипалық қ асиеті тұ рғ ысынан ә лі белгісіз, зерттелмеген талай ө сімдіктердің бар екені кү мә н келтірмейді. Солардың бірі ерқ ұ ны деген ө сімдік, оның екі тү рі бар. Біріншісі қ ырық буын тә різді, тамыры қ ызыл, ө кпе, демікпе сияқ ты тыныс жолдары кеселдеріне пайдаланылады.

Қ арағ ан тау шатқ алдары мен т. б. бірқ атар кебірлі баурайларда ірі динозавр, ихтиозаврлардың сү йектері Таушық маң ын-лағ ы Апажар қ осқ анатынан ұ шырасады. Бұ л – қ айсы бір ауыз ә дебиеті нұ сқ аларындағ ы - Ү стірт шың ында «Таутайлақ» ө мір сү реді екен, Айназар мерген (аң ыз кейіпкері) Шоқ ырақ тауының аң ғ арынан «айдаһ ар атыпты», «Таушық тауларынан қ ұ лан аулапты» деген секілді аң ыз сарындардың «таутайлақ», «айдаһ ар», «қ ұ лан» тағ ы басқ а ғ асырлар қ атпарларында жасырынғ ан тарихи дә лелдемелері секілді. Ал қ азіргі кезең де Маң ғ ыстаудың қ ай тү пкірінен болса да тіршіліктің маусымдық ерекшеліктеріне байланысты: хайуанаттардың, бауырымен жорғ алаушылардың, сү тқ оректілердің, кемірушілердің, жыртқ ыш аң дар мен қ ұ стардың шө л далағ а тә н ө кілдерін кездестіруге болады. Олардың ішінде: кірпі, дала тасбақ алары, кесірткелер, жыланбас пен улы қ ара-шұ бар жылан, оқ жылан, су жылан, кұ м жылан, сарыү йек, ешкіемерден бастап, дала тышқ андары: қ осаяқ, сарышұ нақ, кү зен, қ арсақ, тү лкі, қ асқ ыр т. б. жиі кездеседі. Ал, мә лін, борсық, қ арақ ұ лақ ө те сирек, оларды шалғ айдағ ы қ алың дық тар мен мемлекеттік қ орық тардан ғ ана кездестіруге болады.

Сондай-ақ, кө ктем шығ а келетін кішкентай кө к жә не сары шымшық тар мен кү згі салқ ындық тың хабаршысы суық торғ айдан қ араторғ ай, қ арабауыр, шыл, жек, қ арлығ аш, кө кек пен кептер, жыртқ ыш қ ұ стар: жапалақ, ү кі, жарқ анат, кү йкентай, ителгі, қ аршығ а мен ә р тү рлі қ арақ ұ стар, дала бү ркіттері кездессе, тең із жағ алауы мен аралдарда: қ асқ алдақ, ү йрек, шағ ала, торалақ аз, қ оқ иқ аз, ақ қ у сияқ ты су қ ұ стары мекен етеді. Ақ тау қ аласы маң ындағ ы Қ аракө л заказнигінде жоғ арыда аталғ ан су қ ұ старының бір сыпырасын кездестіруге болады. Сондай-ақ, Бозащы, Ембі заказнигі мен Ү стірт-Қ арамая, Кендірлі қ орығ ының таулы, шынды жерлерінде - арқ ар; Жазық, Жайылма қ оң ырлық тарында қ арақ ұ йрық та мекен етеді. Бозащы тү бегінің терістігі мен терістік шығ ысы, қ арағ айлы Кент, Тасорпа бетінде, Ү стірт жонындағ ы ү лейлерде, Сам, Матай қ ұ мы тө ң ірегінде киіктер жиі ұ шырасады. Қ ұ мды, арымды жерлер мен бұ йраттарда қ оян ө седі..