Су қорлары.

Маң ғ ыстаудың қ ай тү пкіріне барсан да малдың тұ яғ ы, малшының табаны тимеген жер кем де кем. Сол шаруагердің бар болмысының бұ лтартпас куә сіндей сә лекей кү нгейді, болмашы ық тасынды сағ алағ ан ескінің кө зі, не заманғ ы қ ара жұ рттар алдың нан шығ ады. Олардың бә рі бірдей тұ рақ ты орын емес, шаруаның маусымды қ онысты пайдаланғ ан уакытша аялдамасы. Қ ара жұ рт маң ында қ ұ дық та жоқ. Бірақ сол тө ң іректе тақ ыр мен тастақ тың, қ оң ырдаң мен кү птің, болмағ анда ескі шырлаудын жосағ ы табылады. Ерте кө ктемде ұ қ ыпты колмен кө мілген қ ар суы шырлауы азғ ана шаруаны ыссы тү скенше ілдалдалайды.

Маң ғ ыстау шаруагерінің осылайша суды айрық ша қ астерлеп жаң быр мен қ ар суларының жиналатын орнын есепке алып, оларғ а айрық ша ат беріп айдар тағ уы да осыдан. Қ ұ сымның тұ раны, Қ ызыл тұ ран, Кө к тастың тұ раны, Қ аншым тұ ран немесе су тұ ратын тақ ырлардың аты да атадан балағ а мұ ра болып Айранның тақ ыры, Қ ұ сқ онбастың такыры, Ұ ланақ тың тақ ыры, Елейдің тақ ыры, Бә йменнің тақ ыры дейтін орындар бар. Ал жанжағ ы тасты жарқ абақ, табаны қ атқ ыл тұ йық тағ ы Қ азан шү қ ыр «кү п» деп аталып, оның сулары 1950-60 жылдарғ а дейін кә деге асты.

Маң ғ ыстау жерінде Шаң ырақ кү п, Қ оң ыркү п, Шайтанкү п, Саураның кү бі сияқ ты талай заман ел игілігіне жарағ ан атақ ты кү птер кө птеп саналады. Бұ л ө лкенің саяси, экономикалық тіршілігінің негізі болғ ан қ ұ дыктардың тарихы сонау орта ғ асырлардан бермен қ арай белгілі бола бастады. Бірақ олар азды-кө пті сонау ежелгі дә уірдің ө зінде де болғ анғ а ұ ксайды. Сондай-ақ жер бетіне жақ ын кұ м етектеріндегі ыза, тау анғ арларындағ ы қ айраң нан шығ атын еспе, коң ырлық тағ ы орпалық су кө здерін ө лке тұ рғ ындары кезінде жаксы пайдаланғ ан.

Ө німділігі тө мен тек қ ана қ ора басына есеп жасалғ ан қ ол суларын ү й орнындай етіп казып, тү бі қ ұ мсақ қ ұ ламалы болса жү зген, жың ғ ыл, сексеуіл сияқ ты бұ талармен сыпыра қ азандық жасап, іргесін шегендеп қ ауіпсіз халге келтірген апан қ ұ дық тарда болғ ан.

Шымды, тепсенді қ атқ ылдық тар арқ ылы жаң бырдан кейін жү ретін коң ырдаң суларын мал шаруашылығ ына, ал ә р тү рлі ағ ыстар мен қ ұ йылыстардың сағ асын бө геп, егіншілік мақ саттарғ а пайдаланғ ан. Қ ұ дық тың терең дігі 4-5 қ ұ лаштан асқ асын-ақ кө л суы емес терең шың ырау қ ұ дыктар санатына косылатын.

Шың ыраулар қ ырық қ ұ лаш, тіпті одан да терең болады, «жү з адым» деп аталуы да сол терендікті бейнелейді. Қ ұ дык пен шың ырауды қ азуғ а кө п енбек жұ мсалғ ан. Олар қ ұ ламайтындай болып таспен ө ріліп, ауызы ә йкелмен кө мкеріледі. Қ ұ дық тү біндегі адамның кауіпсіздігі ү шін қ азылу кезінде қ ашыртқ ылар дайындалғ ан. Тебін суы қ ұ дық қ а кетпес ү шін ә йкелдін айналасы топырақ пен кө міліп, дө ң естелген. Астаудың астына арнайы дере жасалады.

Маң ғ ыстауда қ ұ дық қ азуды кә сіп еткен рулар мен ә улеттер болғ ан. Ө лкеде XIX ғ асыр-дың 70 жылдарында 812тұ щы, 322 ащы, барлығ ы 1139 қ ұ дық болғ ан. Ал, олардың саны 1899 ж. - 1211 тұ щы, 2957 ащы, барлығ ы 4168 қ ұ дық қ а жетіпті. Соң ғ ы мә ліметтегі қ ұ дық санынын бұ лайша екі есе кө беюі патша Ү кіметінің 1881 жылғ ы Каспий сырты облысын қ ұ рып, ә уелгі мә ліметтерге теке, Красноводск уездерінін косылып, мә лімет аумағ ының кең еюіне сә йкес келеді. Тү бектегі қ ұ дық санының бірде кө бейіп, бірде азайып кө рінуі Маң ғ ыстауды қ оныстанғ ан шаруагерлер мен мал басының кему не ө су қ арқ ынына тікелей байланысты бо­лып отырғ ан.

Маң ғ ыстауды суландыру, жайылымды игеру шаралары 1960 жылдардан бастап колғ а алынды. Бұ рынғ ы шахтылы қ ұ дық тарды жө ндеу, аршу жұ мыстары саябырсып, онын орнына техника куатымен қ азылатын тұ рбалы қ ұ дық тар пайда болды. Енді бұ рынғ ыдай суды шығ ырмен емес арнайы су кө теретін меха­низм ВЛМ- 100-дің куатымен шығ аратын болды. Техниканың кү шімен 56-65 метрге дейінгі терең діктегі суды алып пайдалануғ а мү мкіндік туды. Бұ л ә діспен тә улігіне жоғ арғ ыдағ ыдай терең діктен 35-40 текше метрдей, ал 20-25 метр терең діктен 70текше метрдің ү стінде су алуғ а болады. Бірқ атар жерде атпалы су кө здері ө мірге келді.

Атпалы су кө здерін кран арқ ылы белгілі тә ртіппен пайдалану шаруашылық тар ү шін ө те тиімді, ал ондай су кө здері қ амқ орлық сыз қ алғ ан жерлерде, шамадан тыс малдың шоғ ырлануы нә тижесінде жайылыстын істен шығ уы, малдың арасында ә р тү рлі аурудың таралуы си­яқ ты жағ ымсыз жақ тары да кө рініс береді. Жайылымды суландырумен қ атар жер асты суларының жалпы қ орын анық тау, оның ішінде тұ щы сулардың мү мкіндіктерін білу, оларды пайдаланудын ғ ылыми жү йелерін жасау жұ мыстары 1949-50 жылдардан басталғ ан болатын. Жер асты сулары халық шаруашылығ ының ә ртү рлі мұ қ таждарың ө теу ү шін ерекше орын алады. 1970-80 жылдардағ ы қ орытынды бойынша жер асты суының коры кү н тә улігіне 850 мың текше метрден асады, ал іс жү зінде оның пайдаланатын мө лшері халық шаруашылығ ының ө су қ арқ ­ынына байланысты ө згеріп отырады.

Қ а р а т а у ж о н ы. Бұ лар ү ш бө ліктен: Таушык, Батыс жә не Шығ ыс Каратау жондарынан қ ұ ралып, батыстан шығ ысқ а қ арай созылып жатыр. Қ аратау сілемдерінен су алатын 20 шақ ты орын бар. Олардың ішінде ең ірілері - Тұ щыбек, Шайыр, Шетпе, Қ арақ ұ дық, Онды, Жармыш, Ағ ашты, Аусары, Кү ркү реуік, Керіз, Доллы апа. Бұ лардағ ы су мү мкіндігі 1, 5-т" ен 6, 3 л/с дейін, ал атпалы тү тіктердікі 5-15 л/с-ке дейін (Тұ щыбек, Шайыр, Онды), кей жерлерде 23 л/с дейін (Карақ ұ дық), кей жылдары бірсыпыра су коздерінің (Тұ щыбек, Шайыр) ө німділігі кө ктемде 15-25 л/с жетеді. Пайдаланатын су қ оры ә р тү рлі ә діспен есептегең де 260 л/с деп бағ аланады.