Емдік шөптері

Маң ғ ыстаудың байтақ даласын­да кездесетін сан алуан ө сімдіктер дү ниесінде емдік шө птердің алатын орны ерекше. Ө з заманында ө мір талабына сай Маң ғ ыстауда кездесетін емдік шө птерді іздеп тауып, қ ажетіне пайдалана білген Қ ожық, Айтқ ұ л, Қ ойсары сияқ ты халық, емшілері болды. Маң ғ ыстауда емдік шө птің қ оры ө те кө п, олар болашақ та мұ қ ият зерттеуді қ ажет етеді. Осығ ан орай Маң ғ ыстау даласының табиғ ат жайылымында ө скен малдың етінің ерекше дә мді болуы да тегін емес. Тө менде Маң ғ ыстауда кездесетін бірқ атар емдік шө птердің тізбесін келтіре отырып, осы шө птерді танитын, не осында жазылғ ан мә ліметтерді оқ и сала одан ө зін-ө зі емдеумен немесе жалпы фито-терапевтік емшілікпен шұ ғ ылдануғ а тиіс деген ұ ғ ым тумауы керек. Науқ асты тек қ ана маман дә рігерлердің ғ ана емдей алатындығ ы, сондай-ақ ел-жұ ртқ а танымал арнайы рұ қ саты бар халық тық медицинаны жақ сы білетін халық емшілерінің емдеуі тиіс екенін ұ мытпағ ан жө н. Халық емшілері де заманында емдік шө птерді жария етуге қ ұ мар болғ ан емес. Ө йткені олар ондай қ ұ нды шө птердің жойылып кетпеуін кө здеген, ең бастысы кез келген адамды оларды қ алай болса солай пайдаланудан, кездейсоқ бақ ытсыздық тан сақ тандыру болатын.

Адыраспан. Маң ғ ыстаудың барлық аймақ тарында кездеседі. Оның биікт. 30-60 см-дей. Мамыр, шілде айларында гү лдейді. Жемісі қ оң ыр тү сті, ірі ұ рығ ы бар шар тә різдес қ ауашақ. Негізінен ескі жұ рт маң дарында ө седі.

Химиялық қ ұ рамы. Қ ұ рамындаулы гармин жә не гармолин алкалоидтары, ал гү лі мен бұ тағ ында пеганин алколоиды болады. Ады­распан улы ө сімдік, сондық тан оны тек дә рігерлердін нұ сқ ауымен ғ ана аса сақ тық пен пайдалану керек.

Қ олданылуы. Емдік мақ сатқ а адыраспанның шө бін яғ ни бұ тақ тарын, жапырақ тары мен гү лдерін пайдаланады. Адыраспан - ежелден белгілі дә рілік ө сімдік. Ә бу Ә ли Ибн Сина оны сегізкө з жү йкесінің қ абынуы кезінде болатын шаншуларды басатын дә рі ретінде пайдаланғ ан.

Халық медицинасында адыраспанды ревма­тизм, қ ышыма, тері ауруларын булауғ а пай­даланады. Ал шө бінен жасалғ ан қ айнатындыны суық тигенде, безгек, нерв жү йесінің ә лсіреуіне пайдаланады. Шө бін жағ ып ү йді, қ ойманы зарарсыздандырады. Ұ рығ ын зығ ыр тұ қ ымымен косып демікпені емдейді. Қ ара не қ ызылбұ рышқ а қ осып, тең ге қ отырғ а жағ ады, несеп жү ргізетін, тер шығ аратын дә рі ретінде, ревматизмді емдеуге пайдаланады Белдегі радикулитті, сегізкө з невралогиясын емдегенде кептіріліп ұ нтақ талғ ан адыраспан шө бінің 50 грамын шү берек қ алтағ а салып сыртынан қ айнағ ан су қ ұ яды. Сә лден соң суын сығ ып, қ алтаны жылы кү йінде белдің ауырғ ан тұ сына басып, ү стіне қ ыздырғ ыш (грелка) қ ояды. Белді осылай кү ніне 30-40 минуттан бір рет булау керек. Бір қ алта ады­распанды суғ а қ айнатып салып тө рт рет пайдалануғ а болады.

А қ т ү т. Тү пқ арағ ан тү бегі тауларында ө седі. Тү т тұ қ ымдас бұ та, ақ шыл-жасыл жемісі бар. Биікт. 5-15 м-дей. Мамыр-маусым айларында гү лдейді. Қ азіргі кезең дерде тү т ағ аштары кү тімсіздіктен азып, жабайыланып, тұ қ ымы азайып барады. Маң ғ ыстау приставы Н. Ломакиннің мә ліметі бойынша 1873 жылдары Қ аң ғ а баба, Сұ лтан Епе, Мерет қ ұ дық тары маң ында Ө теп Кө пжасаров, Ғ афар Қ аражігітов, Есіркеп Досжанов, Нү рнияз Маяевтер қ арауында 2300 тү п тү т ағ аштары болғ ан. Тү т ағ аштарының тұ қ ымы Қ арағ ан, Қ аң ғ а, Ү стірт, Жібек жолы арқ ылы б. д. I ғ асырында Қ ытайдан келген деген жорамал бар.

Химиялық қ ұ рамы. Жемісінде лимон жә не алма қ ышқ ылдары, қ ант, пектинді илік, боялғ ыш, май, витамин бар. Қ олданылуы. Ақ тұ ттың жемістерінің, бұ тақ тарының қ абығ ы мен тамырларының шипалық қ асиеті бар. Жемістерін шілде-тамыз, бұ тақ тарының қ абық тарын кө ктемде, ал тамырын кү зде жинайды. Жемісі қ анды кө бейтеді. Зат алмасуды реттейді, терлетеді, зә р айдайды, қ ақ ырық тү сіреді. Дің інің қ абығ ын жарағ а жапсырады, ал жапырақ тары дене қ ызуын тө мендетеді. Ақ тү т тамыры, қ абығ ының суғ а қ осылып жасалғ ан тұ нбасымен гипертонияны, бронхитті жә не демікпені емдейді. Тү т дің і қ абық тарының қ айнатындысын жү рек ауруларын басу ү шін, ал жапырақ тары тұ нбасын қ ызу басуғ а ішеді. Жарақ ат пен шағ ын жарағ а жағ у ү шін тү т дің інің қ абығ ын ұ нтақ тап 2 ас қ асығ ын бір, бір жарым стакан кү нбағ ыс майына араластырып дә рі дайындайды.

Бә йшешек. Биікт. 15-30см. Иісті сары гү лдері шатырғ а ұ қ сас. Жемісі жұ мыртқ а тә різдес қ ауашақ мамыр-маусым айларында гү лдейді.

Химиялық қ ұ рамы. Тамырында 10%-тейсапониндер, эфир майы жә не примверин, примулаверин глюкозидтері, С витамині болады. Ө сімдіктердің барлық буындарында аскорбин қ ышқ ылы мен каротин кездеседі. Қ олданылуы. Бә йшешек тамыры бронхит аурулары кезінде қ ақ ырық тү сіретін дә рі ретінде қ олданылады. Витамин ү шін жапырақ тарын салат жасап жейді. Қ ақ ырық тү сіреді, несеп жү ргізеді, іш ө ткізеді. Гү лдерін бастың сақ инасына, бастың айналуына, тамырын сү тке кайнатып туберкулезге, сабағ ы мен жапырақ тарынан қ айнатың ды жасап, кү н ө ткенде, аяқ -қ ол қ алтырағ анда, буын сырқ ырағ анда, ұ йқ ы қ ашқ анда ішуге болады.