Геологиялық құрылымы және пайдалы қазындылары.

Маң ғ ыстау жер кыртысының қ ұ рылымы негізінен пермь, триас, юра, бор дә уірі шө гінділерінін нә тижесінде пайда болғ ан ә р тү рлі жыныстардан тұ рады. Маң ғ ыстау жерін Каспий тенізінің жартылай қ оршап жатуы жә не оның дең гейінін бірде жоғ арылап, бірде тө мендеуі маң айында орналасқ ан аймақ тардың ауа-райына немесе ө сімдіктер дү ниесіне ғ ана емес, геол. қ ұ рылммына да айтарлық тай ә сер еткені даусыз.

Тү бектің кез келген бұ рышынан мұ най мен газдың аткылауында бір кездегі осы аймақ ты қ ымтай қ ұ шағ ына алып, кейін тартылып қ алғ ­ан Тетис мұ хиты мен оның казіргі замандағ ы кө зі Каспийдің атқ арар орны орасан зор. Сондық тан да мамандардың дә лелдегеніндей қ азіргі Маң ғ ыстаудың жер қ ыртысындағ ы кө рер кө зге сайрап жатқ ан геол. тү зілімдердің кө пшілігі бұ л аймақ тың тү гелімен су астында жатқ ан кө не дә уірімен тұ стас келеді. Палеозой дә уірінін соны мен мезозой дә уірінін бас шамасындағ ы пермь, триас кезең дерінен (бұ дан бұ р. 190 млн. жыл шамасы) қ алғ ан қ ұ м, тас, саз, сланец, кө к сұ р ә ктастар казіргі Қ аратау баурайларынан жиі кездеседі. Бат. жә не шығ. Қ аратау мен онын сілемдері сол пермь жә не триас кезең інің шө гінділерінен тү зілген ежелгі жыныстары болып табылады.

Юра (бұ дан 140-150 млн. жылдар бұ рын шамасы) кезең інің қ алдық тары қ ұ м, саз карбонатты жыныстар кү йінде тү бектің ө не бойынан тү гел табылады.

Маң ғ ыстаудағ ы юра қ абаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай, Ө зен кен орындарында бұ л қ абаттан қ азірде мұ най алынып отыр.

Маң ғ ыстауда ең кө п кездесетін тау жыныстарының бірі бор (бұ дан 115-120 млн. жыл шамасы бұ рын) кезенінің қ алдық тары. Солт. пен онт. Ақ тау жә не олардың арасындағ ы ірілі-уақ ты алқ аптар негізінен бор дә уірінін шө гінділері қ ұ м, тастан ақ мергель бор, ә ктас, саз тастардан тұ рады. Бор дә уірінен калғ ан, жел мен судың жә не кү ннін ә серінен адам таң қ аларлық ә р тү рлі бейнедегі қ отыр тастарды жиі кездестіруге болады.

Кайнозой дә уірінің палеоген (30-65 млн. жыл шамасы бұ рын) кезең інің жұ рнақ тары тү бектің кез келген пұ шпағ ында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезең і олигоцен тұ сында (бұ дан 30-40 млн. жыл шамасы бұ рын) тең із қ айтадан тасып, казіргі Маң ғ ыстау тү п-тү гел су астында жатады. Бірақ тең із қ айтадан қ айтып, тау жоталары пайда болып, кара жер кө ріне бастайды.

Неоген тұ сы (20-30 млн. жыл шамасы бұ рын) кезінде Каспий оқ тын-оқ тын тасып, Онт. Маң ғ ыстау жоталарын қ айта-қ айта су басып, казіргі ұ лутастар қ абатын қ ұ рағ ан. Геол. жас дә уір басаяғ ы ең сонғ ы бір млн. жыл ауқ ымымен шектелетін ширектік кезең нің калдық тары да бұ л тү бекте ө те мол. Каспий жағ алығ ы, Қ арақ ия ойпаты мен Бозашы тү бегі сол ширектік кезең шө гінділерінен тұ рады. Жоғ арыдағ ы кө ріністерге Карағ анда Маң ғ ыстауда алғ ашқ ы қ ұ рғ ақ жер триас дә уірінің аяқ кезең інде, бұ дан 190-200 млн. жылдар шамасында казіргі Қ аратау қ ыраты жатқ ан тұ стан пайда болғ ан.

Қ алғ ан ө ң ір кө п уакытқ а дейін су астында жаткан Қ аратаудан кейін орт. Маң ғ ыстау мен орт. Ү стірт судан босағ ан Бозашы тү бегі тіптен беріде қ ұ рғ ақ қ а айналғ ан деген корытынды шығ арылуда.

Сан ғ асырлар бойы табиғ аттың осыншама таң қ аларлық мол ө згерістері Маң ғ ыстау жер койнауын қ абат-қ абат казынағ а толтыра берген.

Маң ғ ыстау даласын мұ кият зерттеген кө рнекті географ, бұ р. Одақ тың дә режедегі Ғ А-ның корр.-мү шесі Б. А. Феодоровичтің пайымдауынша ежелгі ө зендер Палео-Амудария, Палео-Еділ, Палео-Кура, Оң т. Каспий ойпатына қ ұ йғ анда, тең ізге орасан кө п тұ нба ағ ызып ә келіп отырғ ан. Ә р тү рлі қ алың дық та қ ордалана жинақ талғ ан тұ нбалар, шө гінділер кейін мұ найлы алқ аптарғ а айналғ ан. Белгілі палео-географ, геология-минералогия ғ ылым докторы Н. И. Марковскийдін пікірінше, Жетібай жә не Ө зен кендері ежелгі Ө зеннің сағ асының орнынан табылып отыр. Ол айтылып отырғ ан ө зен шамасы осыдан екі мын жыл бұ рын Каспийге қ ұ йып жатқ ан кө не Яксарт (Амудария) болса керек («Природа» журналы, № 2, 1976, 107-6.).

Маң ғ ыстауда мұ наймен бірге табиғ и газдың да қ оры ө те кө п мө лшерде аталады. Сондай-ақ бұ л ө лкенің тө менгі жә не жоғ арғ ы юра қ абатынан тас кө мір табылды. Ал бор дә уірінін шө гінділері қ абаттарында фосфорит кені кө п кездеседі. Н. И. Андрусоволигоцен қ алдыкқ тары қ абатынан марганец кен кө зін ашты. Қ аратаудағ ы пермь, триас қ абаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табыл­ды. Темір кендері сол сияқ ты юра жә не тө мендегі бор қ абаттарында ұ шырасады.

Маң ғ ыстау мен Ү стірттегі плиоцен қ алдық ­тары қ абаттарынан аса қ ұ нды қ ұ рылыс материалдары ұ лутас кен орындары кө птеп ашылуда. Ө лкеде бұ лардан басқ а силикат, қ ұ м, кобальт, қ орғ асын, калий, магний, ас тұ здары, кесек кү кірт, ақ бор кендері бар. Ауа райы. Маң ғ ыстаудын ауа райы континентальды. Жазы ыстық қ ысы суық, жыл маусымдары бір-біріне кенет ауысады, кү ннің кө зі кө п тү седі, жауын-шашыны ө те аз, ауа ылғ алдылығ ы болымсыз, кү н радиациясы жоғ ары жә не желі тұ рақ ты кү шті бо­лады.

Тү бекті ү ш жағ ынан қ оршап тұ рғ ан Каспий тенізінің жақ ындығ ы, тең із жағ алық азғ ана жерін коспағ анда, ауа райына жө нді ә сер ете коймайды. Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26-30° шамасы, ал максимумы - 34-35°. Ауа температурасының жылдық амплитудасы 70-75°. Жылдық тем­пература 4300°-4600° жылылық қ а жетеді, жерден ұ шатын ылғ ал жылына 1500 мм-ге дейін барады.

Кө п жылдық (55 жылғ а дейін) мә ліметтер бойынша жасалғ ан ауаның орташа жылдық температурасы (°С) Форт-Шевченкода -11, 2, Тұ щыбекте - 10, 4, Қ арақ ияда - 11, 2. Ақ қ ұ дық та - 11, 4, Самда - 8, 5 болады. Ал жауын-шашынның жылдық жиынтығ ы тиісінше аталғ ан жерлерде 214, 247, 175, 155. 179 мм болып келеді. Жыл бойына кү шті дауылды кү ндер саны (секундына 15 м) Самда - 17, Бейнеуде - 25,

Форт-Шевченкода -32, Ералыда - 37 мө лшерін кө рсетеді. Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан тө мен болса қ ыс, ал 0°-дан 15°-қ а дейінгіні кө ктем жә не кү з, 15°-тан жоғ арыны жаз деп айтуғ а болады. Осы ретпен есептегенде ә р маусымның ұ зақ тығ ы тө мендегідей болады.

а) Кө ктем - наурыз, сә уір - 61 кү н.

ә) Жаз - мамыр, маусым, шілде, тамыз, қ ыркү йек -153 кү н.

б) Кү з - қ азан, қ араша - 61 кү н.

в) Қ ыс - желтоқ сан, қ аң тар, ақ пан - 90 кү н.

Кө п жылғ ы байкаудың нә тижесінде аязсыз кү ндердің саны 273 кү нге, 5°С-тан жоғ ары кү ндер саны 232 кү нге жуық тайды. Ал жылдық ылғ алдың маусым бойынша тү суі тө мендегіше болып келеді.

а) кө ктем-61кү н-25мм

ә) жаз - 153 кү н - 57 мм

б) кү з - 61 кү н -20 мм

в) қ ыс -90 кү н - 30 мм

Барлығ ы: -132 мм