Расул Гьамзатов

ЭХИРИМЖИ КЪИМЕТ

Поэма

Чилел чарх гуз, каинатдин къурухра

Гимийри лув гузвайдахъ зун агъадач,

Куьз лагьайтIа, чаз цаварин бушлухрай,

Гъетери хьиз, абру нур гуз аквадач.

КъекъвезвайтIа абур цавун дегьнейра,

Гьар сад нурлу са гъед хьана куз жедай,

Тегьерандин гур базаррин дезгейрал

А гимийрин запчастарни гуз жедай…

Савдагаррин мал-метягьдин къиметар

Барабар я гьам къизилдив, гьам зардив.

Вилелайиз дезгейраллай няметар,

Къекъвезва зун дар даркалра базардин.

Къацу-вили тав алай хуш вилер хьиз

Мешгьеддай тир персияви рушарин,

Рапрап ава пакам кьиляй, тегьер хуьз,

Дуьнья тирвал машгьур къацу къашарин.

Ажайиб нур хъичизава къашуни,

Цавари хьиз хурушумдин береда,

Гуя заз ван къвезва адан гафунин:

«Къачу на зун – тахьайтIа, ваз дерт жеда!»

ЦIарцIар гузвай жавагьирар жергеда,

Дуьнья гьейран ийиз, ава тавуна. –

Сирнавчийри Япон гьуьлуьн дегьнедай

Гъайибур я, чандилай гъил къачуна.

Гьи туьквенда метягь бул я, санбар я –

Къиметарни ана гьакьван агъуз я.

Халичайрив гвайди маса гьунар я –

Са чIавузни хьайиди туш ужуз яз.

Икьван гуьзел нехишрай и гамарин

Заз Хунзахдин мензераяр аквазва:

Гуя алван цуькведавай суварин

Генг уьруьшра свалар, къветер къугъвазва.

Къачу лугьуз гьарайзава са касди,

Къалин чуру зурзаз хурал кьезилдиз.

Кесиб ятIа – теспягь къачу кIарасдин,

Пул аватIа – тупIал къачу къизилдин!

Лап рикIивай алахънава муькуьди:

– Ачух жеда куь бахт, – кар я дуьшуьшдин, –

Ша, мугьманар, филер къачу магьидин,

Я тахьайтIа гьайкал къачу гимишдин!..

Заз ван хьана: ихьтин гьар са гьайкалди

Хуьда лугьуз рикIел хирер хьуникай,

ТIаларикай хаинвилин завалдин

Ва буьгьтенди кьилел балай гъуникай.

Хуш нехишрин безеклувал, азадвал

Акур чIавуз зун хиялди тухвана.

Къубачидин заргарриз хас устадвал

Исфагьандай атайди за кьатIана.

Тебриздавай гур базарда шаларин

ТIурфан ава, гар кткана цIилерик,

Гуя акI тир, ЦIудахардин рушари

Лувар квай хьиз кьуьлерзава мехъерик.

Заз акI я хьи, иниз къвезвай эллериз

Къалур ийиз ачухвални иервал,

Эверзава вири чIагай шейэри:

«Чун фад къачу, ахпа пашман тежервал!»

Карвансара лугьуз жеда базардиз:

Метягьда вил туна къвезвай жемятдин

Са пай савда ийиз къвезва пайгардиз,

Са пайни – чеб алцуриз таз регьятдиз.

Инавачир са кас авач: саилар,

Зияратчи, гьатта чинви-шулугъчи,

Угъриярни, гьукуматдин векилар,

Къачагъарни, прессадин къуллугъчи.

Тегьерандин базарда зун бегьемдиз

Гьатна ава къе хиялрин мерезда.

Заз акI я хьи, эцигнава алемди

Алатай вахт ва къенин югъ терезда.

Ина вири муьтIуьгъ я гуз-къачуниз,

Гьар затIуниз къимет ава базардин.

Ина гьатта вафасузвал авуниз

Къимет ава лап виниз тир кьадардин.

Запчастар гуз каинатдин гимийрин

Аквадач квез Тегьерандин базарда.

Гьахьняй, заз чиз, чил кьунвайла дердийри,

Гимиярни лув гуз тежез бейкарда.

* * *

Мад базардал, сегьнедал хьиз,

Къвезва кьве пад адетдин:

Сада – къимет виниз ийиз,

Сад алгуриз къиметди.

Савда ийиз, квачиз къал-къил,

Алишвериш гьялзава,

Налугьуди, гьар пата цIил

Вич галайнихъ ялзава.

Кьве пагьливан хьиз я кьве пад,

Суй хкажна гьуьндуьрдиз.

Кьве патазни гузва къуват

Чпиз жедай хийирди.

Вуж гъалиб хьуй, вуж хьуй магълуб?

Лугьуз жеда бажагьат.

Аксивиле хуьзва услуб,

Я жезни туш меслегьат.

Къулан цIай хьиз, гагь жез хкаж,

Гагь агъуз жез, къиметдиз

Жагъин тийиз жеда илаж,

Уьлчме квахьна гьуьжетдин.

КIватI жеда халкь, ахъайна сив,

Савдачийриз килигда,

СакIани са текъвез рекьив,

Жуван къимет виликдай.

Къимет патал женгер жеда,

Жеда гьихьтин акьунар,

Сад садалай бетер жеда

Кьве патанни кьушунар.

Къимет ява, амалдар я,

Вич гуз-къачун къилих я,

Анжах адаз лазим кар я

Хьун тажирдиз муьтIуьгъ яз.

Игьтияж хьун метягьдихъ гьар –

Къимет патал сувар я.

Къимет гудай кьилин устIар

Кархана ваъ, базар я.

Кьаркьулуврихъ хьтин эрен

Япар ава къиметдихъ.

КицIиз хьиз ни къведай кьетIен

Гьунар ава къиметдихъ.

Гагь хкаж жез, аватиз гагь,

Аян жеда къиметдиз

Мус жедатIа дяве, кьурагь,

ГьакIни йикъар зиллетдин.

Кьин кьада за, адалай мад

Аяндарди авани?

Лугьуз жеда адавай фад

Пака жедай гьавани.

Ам кьисметрив жеда къугъваз,

Гьукумдар хьиз чилерал.

Шумуд гьаким акуна заз

Адан вилик метIерал.

Пагьливан хьиз я ам симин,

Тариф авай гьунардин.

Ам аватун – ферз я рикIин

Хиялчийрин базардин.

Къе – са, пака маса гьава –

Къиметдиз хас крар я.

Ам са бязи журналравай

Критикриз ухшар я.

Хкаждайвал пиводин каф

Уф гуз, – усал чIалариз

Кхьиз абру тарифдин гаф,

Акъудда, лап цавариз.

Вуч гаф ава устIарвилиз!

Хуьх ам юкьва гьурметдин!

Къимет лайих хьуй шейиниз,

Шей лайих хьуй къиметдиз!

Вилик жезва ксар, гьелбет,

Бажарагъсуз, чалкечир.

Дуьз устIаррин къадир-къимет

Кьейи чIавуз жезва чир.

Гьажияр хьиз тухузва чеб

Жадуйри чи аямдин.

Абур патал намус-эдем

Метягь хьанва гьарамдин.

* * *

Тегьерандин гур базар заз

Театр хьиз аквада,

Уьмуьр кьилин режисеер яз,

Тамашаяр къугъвадай.

Тамашайра авач майдан

Кьакьан, михьи гьиссериз.

Важиблу я жибиндин ван

Гьунардилай мецерин.

Гуз-къачунин гьерекатра

Къугъвазвайбур ван алаз

Нинияр туш жансуз-кIура,

Инсанар я чан алай.

Мез дилавар савдагарди,

Сусан тариф чамраз хьиз,

Тарифзава лап пайгардиз

Вичин малдин, алаз хьиз.

Илчияр къвез-хъфей руш хьиз,

Гъавурдава муьштери,

Тажирдивай ам чIалал гъиз

Жен-тежен са уьтери.

Савдагар вич тум я сикIрен,

Хъуьтуьл мум туш цIразвай.

Базардавай гьар са туьквен

Са сегьне хьиз аквазва.

Авач эвел, авач эхир

Тамашадиз базардин.

Зун я ина нер яргъи тир

Статистдиз[56] ухшарди.

Массовкада къугъвазва зун,

Лазим туш заз, гьелбетда,

Я чIал чирун, я гьазур хьун

Актервилин жигьетдай.

ЯтIани заз хьанач зегьмет

Чирун гафар суалдин:

«Эхиримжи гьим я къимет?» –

Жузарвал перс чIалалди.

Шадвални дерт ийиз багъиш,

Гьахъ-нагьахъ кваз такьазвай

Вич жанаби Алишвериш

Кьилин ролда къугъвазва.

Чилин вири гьакимрилай

Мидаим яз тахтунал,

Мягькем я ам вири гъиляй

Маса гунал, къачунал.

Гьар са затI я адаз метягь,

Пулдин вилик ажуз я

Кьуьлни мани, намусни ягь,

Муьгьуьббатни ужуз я.

Къал-къил авай базарра гур

Гьар шей гьар са дезгедал

Алцумзава, ийиз алцур,

Ада вичин уьлчмедал.

Таб я адаз кьинер-агьтер,

Дуьнья адаз семе я.

Радио я адаз сесер,

Кинони са къагьбе я.

Бизнесмендиз ягь рикIел гъун

Кутугдани савдада?

Эхиримжи къимет лугьун

Лазим я и арада.

Къе карванри гъизвай шеэр

Ипекар туш суьгьуьр квай.

– Квелди я ви къенин алвер?

– Яракьдалди. Хийир ква!

Самолет гваз катна сана,

Сана – тIуб гваз шейтIандив –

ТуькIуьрна кар, гуьлле гана, –

Майдан хьанва таландиз.

Посолдив гвай нотани кваз

Буш гафар я, негъилар,

– Премьер къачу! Адахъ галаз

Къачу адан векилар!

Иблисдихъ ягь авач са кIус,

ЦIийи гьилле гьазуриз…

– Лорд, на маса гана намус,

Ам нафтIадай кьацIуриз.

Пагь, зурба я Савда гьикьван,

Къастунал ам кIевида:

Чан алайдан къачуда чан,

Кьейидал чан хкида!

Гафар гьахъ я арифдардин,

РикI ханвайдан шазда я:

И дуьньядин – гунагькардин

Агъа сад я – Савда я.

И деминик, Намус эркин,

Алад, къелем гъиликиз,

Шекспираз такур хьтин

Мусибатриз килигиз.

* * *

Къизилдин кьуд паб къачуда.

– Дяве кIан я ваз?

– Эхь, дяве!

– Пул це – ви кар жезва гьял.

– Эхиримжи къимет лагь ви.

– Иви ужуз жезва гьа!

Савда кьилиз тефей сада

Гатазва кар туькIвейди:

– Зи зияндин пул це, гада!

– Ви къимет я ифейди.

Гатфарал жив къвайи тегьер

Пул авай са кьуьзекди

Акъудзава кIвале йифер

Са гуьзелрин гуьзелдин.

Ахмакьдал ирс гьалтна девлет:

– Акьул, ша зи келледиз,

Абаси ваз гуда къимет! –

Акьул гьахьна мефтIедиз.

Садлагьана атай хьтин

Цаварилай азарди

Сагъламвилин къимет якъин

Тайинзава гьунардив.

– Накьан гьаким, чIехи, кьакьан

Трибунайрай рахадай,

Къе ви къимет ятIа гьикьван?!

– Чет кепек яз аквада.

Гьахъунал Таб алахънава:

– Мез кьуртIа на сарарихъ,

Вун гъилерал жеда цава,

Кваз къизилдин марфарик.

Гуьзелвилив Эйбежервал:

– Лагь ви къимет! – рахазва.

– Зи хаинвал турус жервал

Гьихьтин къимет авазва?

– Кьил, ви къимет гьикьван я, лагь, –

Хабар кьазва бермекди.

– Зи къимет, вун алукIайла,

Чир жеда лап керчекдиз.

Дили кьилин къимет багьа

Фад бермекдиз чир хьана,

Амукьайла чуьлда яргъа

Ивидикай вир хьана.

* * *

Къимет гана кхьинардай рангунин,

Къачуз кIандай заз мани и базарда.

Амма пандур гвай зав, – гъана бахтуни,

ТуькIуьрна за мани жуван гьунардал.

Им зун патал кеспи тушир цIийи тир,

Зи гафариз хас тушир ранг чумалдин.

И гафарай авахьайди иви тир,

Гуя гуьлле гьахьна рикIин гьайкалдиз.

Базардилай виридаз хуш атанвай

Мани къачун виш сеферда кьезил тир.

Зун хиялри мичIи цавуз тухванвай,

Хъиткьин жезвай вилерал нагъв сефил тир.

Зун дертлу тир, амма маса язухди

Лугьузвай заз, хкажна хьиз кьетIи ван:

– Вуна кхьихь, илгьам ятIа ачух ви,

Анжах ви чIал низ герек я, бейниван?

Багъда къекъвез агь чIугунар герек туш,

Килиг, ана къе домино къугъвазва.

Къе уьмуьрдин къимет гьатта кепек туш,

На кхьейбур низ герек я, аквазва?!

Чи бубайри деведаллаз къумлухдай

Сифте рекьер тухвайдалай кьулухъди

Инсанри халкь авур махар буллухда,

Амма хас я виридаз фин сурухъди.

Лежбер, гьаким, нуькер –вири хъфида,

Сан аватIа хъфейбурун сурарин?!

Чир хьухь, ариф инсанар фад рекьида,

Уьмуьр яргъи жеда ялтах лукIарин.

Вахт муьтIуьгъиз, лагь кван, нелай алакьна?

АватIа лагь къимет гурди накъвариз.

Инсанар мус вуч рикIел хуьз алахъна?

Векь хтанва Бабий Ярдин накьвариз.

ХупI кIанда заз уьмуьрдин хуш авазар,

Амма куьтягь жеда бирдан суварни,

Лепеяр хьиз, садлагьана акъвазай,

Гзаф жезва, артух жезва сурарни.

«Ажал авач!» – рахазва сад ачухдиз,

Кьисметдикай зарафатар мецеллай.

Бейнидик затI квачирвиляй язухдиз

Аквазвачир ажал вичин пелеллай.

Ажал ава лишанда кьаз инсанар,

Уьмуьр вегьиз къиметдай ам пехъи я.

Атомдин кьве гужди къачур кьван чанар

Гьисаб жедач! Дяведин нефс чIехи я!..

Ингье, вил вегь къванцел алай и хъендал –

Ам инсна тир, гум хьана ам алатна.

Кьейибурухъ агъайтIа, са геренда

Ругуд цавни михьиз чилел аватнай.

Килигайла къад лугьудай асирдиз,

Ам сурарин кьадрдай лап вилик ква.

Пуд лагьудай бомба ама эхирдин…

Кьил квахьнавай дуьньядин ам кIвачик ква.

Кхьихь, кIелдай кас аватIа чIалар ви,

Къелем кIевиз кьуна, ягьдиз эвера.

РикIеллаз хьухь: ирид лагьай цаварни

Гъаргъардалла аватдайвал чилерал.

* * *

КичIе тушиз кьабулда за ажал зи.

Гьафиз

Шахсей-Вахсей сувар кьиле

Тухузва къе шиийри:

Гатаз хурар, ягъиз кьилер,

Селлер физва ивийрин.

– Куьз я ихьтин ява уьмуьр,

Руг хьиз ужуз, авара?

Регьим ая, чун икI тамир,

Хутах, Худа, цаварал!

За сурариз вегьейла вил,

Зи кьил хуруз кватзавай.

Шахсей-Вахсей, кукIвариз кьил,

Зи фикирра гьатзавай.

Заз сурар хьиз жезвай кьуд пад,

Гуя чилиз сед хьанва.

Шиирри зи чин кана мад,

Заз тежер кьван дерт хьанвай.

Хирер алай хурудай зи

Иви къвезвай, тIили хьиз.

ХкечIзавай умудар зи

Цифедикай, гими хьиз.

Къакъатзавай азаб завай,

Зи рикIе экв гьатзавай.

Айтматован ктабдавай

Гада хьиз, зун шадзавай.

* * *

Зи ахвар са шуван-шел тир,

Фад къарагъна заландиз,

Тегьерандин «Парк-отелдин»

ЭкъечIна зун айвандихъ.

Экуьн бере, рапрапар гуз,

Зун есирда тваз авай.

Яру рагъни, куькIвена куз,

Базардал нур цаз авай.

– Эй, рагъ, на вуч гузва маса?

ТупIал-закIал, магьир вуч?

– Азиз мугьман, им гаф туш са,

Туш зун заргар, тажир туш.

Зун базарриз физва вири –

Маса гуз ваъ, саймишиз,

Гьар са касдиз михьи, дугъри

Зи тупIалар багъишиз.

Базаррай за шиткида гагь

Зи кулунив нурарин

Зир-зибилни, руг-гьяш, гунагь

Тапан, чIуру гафарин.

Зун кузмай кьван сагъ я алем!..

Агь, рагъ, зенг ягъ вириниз:

Гвач дуьньядив элем-къелем,

Буьркьуьни я, дугърини,

ХупI агъанва садбур адахъ,

Амма дуьнья вай-гьал я.

Рахана вич Дуьнья:

– Туш гьахъ!

Ви тегьнеяр усал я.

Зун – уьмуьрдин мягькем бине,

ГьакI даяхрин даях я.

Зи мецин гаф даим вине

Жеда, гуя са дагъ я.

Зун къугъуриз кIан хьайи гьар

Са жаллатI зи гигинкай

Куорсарда за, тукIунвай кьар

Куьрсардайвал кIиринкай.

Къадим ятIа са шей, лугьун,

Гьакьван къимет вине я.

Гъетерилай, вацралай зун

Къадимни я, куьгьне я.

Зун халкь хьанва квачиз рехне,

Ашкъини гъам къадим яз.

За инсанриз ганва бине

Зи майданрал даим яз.

* * *

Иран чилел храй кьве гам

ЭцигайтIа сад садал,

Лугьуда за фикир тамам:

Дагъ жеда а чкадал.

Иран чилел храй гамар

ЭкIягъайтIа чиле дуьз,

Анаг, садиз чилер-цавар,

Элкъведа генг дередиз.

Нехишрава ранг алвандин,

Къацу, вили – луж хьана.

Гамарикай заз Ирандин

Шагь-халича хуш хьана.

Белки, бейкеф жеда цавар:

Гамунавай аваран

Икьван иер яргъирушар

Акунач заз цавара.

Дегьзамандин имаратдин

Тарифриз чIал бес жедач.

Шагь-халича аламат тир! –

Къимет лугьуз мез къведач.

Сад хьиз виш руш Персиядин

Ам храз са йис хьана.

Виш устадди хайи чилин

Шикил адал гъиз хьана.

«Чи къизилдин Персия» тIвар

Гана чпин гамуниз.

Тажиррин кIватI хьана лужар,

Вил къаних яз акунихъ.

Эхиримжи къимет лугьуз,

Гам къачуз ва гуз хьана.

Ял уьлкведиз гам са юкъуз

Уьтмиш хьайи гуж хьана.

Амма садра яргъаравай

Лацу гими атана.

Ада Шагь-гам йисарилай

Хайи чилел хкана.

Эхиримжи къиметдин тIвар,

Шагь-халича, кьадач ваз.

Зун гьейран я, ийиз тикрар:

– Ерли къимет авач ваз!

* * *

Уьмуьр гуьзел я…

Саади

Иран, амач заз ви чилел такурди,

На зун рекье хутазва.

Вокзалдаллай паровозди сабурдив

Туьнт къалиян чIугвазва.

Ичин багъдал къайнардиз рагъ къугъвазвай,

Зун икI, ийиз кефи саз,

Рекье кефчи Саадиди хутазвай,

Дишегьлибаз Гьафиза.

За, катра хьиз, рушарал вил тухузвай –

Персиядин перийрал.

За виридаз «Салам алейк!» лугьузвай,

Хъфирла и ерийрай.

Заз вагъундай кьакьан дагъдар аквазвай,

Тараравай мукарни.

Кьуд патахъай уьмуьрдикай рахазвай

Манидалди къушарни.

Жуьт-жуьт хьанва жегьил рушар, жаванар,

Гуя сел я мехъерин.

Базаррал ван ала, ийир гьейранар,

Къерехрив гвай рекьерин.

Мецел – хци, къадир авай хийирдин

Гур базаррай хтана,

Дагъустандин пак чилел за уьмуьрдиз:

«Салам алейк! – лагьана.

* * *

Частар гьатда ракетрин,

Фин хьайитIа базардиз.

Авач абур, гьелбет хьи,

Чи намусдиз, чи ардиз.

Ифин авай ивида

ЧIулав вацIун кьер кайи.

Чи ягьда, чи бейнида

Хьанва дерин фер къайи.

Ягь маса гуз базарда,

Харж авурдав бажарагъ

Секундатди – такварда

Вугудач гьич са яракь.

Гьар са чIавуз-девирда –

Циф ва я рагъ алай хуш –

Сад я ганвай уьмуьр чаз,

Адахъ къимет авай туш.

Дуст, алатай девир хуьх

Пакдиз рикIин пердейрик:

Уьмуьр ганва уьмуьрдихъ,

Хура къвазна гуьллейрин.

Дяведа чи Ватан, накьв

Хуьрла, эхиз зиллетар,

Шумудни сад къурбандна

Эхиримжи къиметар.

Сад зи чIехи стха я

Ахьтин къимет гайиди,

Ягь-намусдин арха яз,

Женгчи аскер хьайиди.

Ягь чукурмир ивидай,

РикIел хьухь, хуьз мирвет-гьахъ,

Амайди чахъ виридахъ

Эхиримжи къимет пак.

КIантIа хьуй вун малаик,

Хьуй къастунал кIевиди,

Гьисс ийиз ви хура рикI,

Буйругъда ваз буржиди:

«Эхиримжи къимет це!»

Юзурда ви намусни.

Це ам вуна, гьелбет, це!

Гьайиф къвемир са кIусни!

ЗИ ТАР

Нурлу цава ава пешер,

Дувул фенва дериндиз,

Ала, тар, вал гзаф хилер,

Уьмуьрдал хьиз къизгъин тир.

КIвалин вилик экъечIнава

Буй гуьзелдиз чIагурна,

Яргъи хилер, кьунвай цава,

Зи йисар хьиз, какурна.

Ядай чIавуз, инсаф тийиз,

Нажахдивди са хел ви,

Гьахьда михьиз тIал зи рикIиз,

Херзавай хьиз гъилел зи.

Дурнайрин ван атай чIавуз,

Мукьвал тирла тIурфанар,

Кьеб ийирла заз са юкъуз,

Ви сифте хел атIанвай.

Мад ахцукьнач билбил хилел,

Марфарикни ахкатнач.

Лайлай ягъиз адан винел

Дидедин ван акъатнай.

ЧIехи хьана, ашукь хьана,

Спелриз звар гана за.

Кьвед лугьудай хел атIана –

Пандурдал чан гъана за.

Гагь тIурфанар, гагьни марфар,

Гагь лацувал, чIулаввал.

За лагьана мани – йикъар,

Йисар фена ялав кваз.

БалкIандаллаз, гагьни яхдиз

Къекъвез, за чил кьатIана.

Мад Расулаз аса ийиз

Пуд лагьай хел атIана.

Гьа икI тIимил хьанва хилер,

Агакьнава лап тандив.

Гила, сарар хана, мишер

АмукьнайтIа хъсна тир!

Кьуьзуь хьанва чун кьведни къе,

Агакьзава кьакьандив.

Гила, жез кIанз мягькем мягьфе,

Ярх жеда вун пашмандиз.

Маса жуьре жедач лугьуз:

Явашдаказ къвезва йиф…

Жезвач завай ваз куьмек гуз,

Шезва, чIугваз ви гьайиф.

Нурлу цава ава пешер,

Дувул фенва дериндиз,

Ала, тар, вал гзаф хилер,

Уьмуьрдал хьиз къизгъин тир.

Авар чIалай.