Тақырып. Географиялық карта туралы жалпы түсінік

Жоспар:

2. Картаның негізгі қ асиеттері мен ерекшеліктері.

3. Географиялық карта элементтері.

Ә дебиеттер

1. Колосова, Н. Н. Картография с основами топографии [Text]: учеб.пособие для вузов / Н. Н. Колосова, Е. А. Чурилова, Н. А. Кузьмина. - М.: Дрофа, 2006. - 272 с

2. Чурилова Е.А. Картография с основами топографии. Практикум: учеб.пособие для вузов [] / Е. А. Чурилова, Н. Н. Колосова. - М.: Дрофа, 2004. - 128 с.:

3. Фокина Л. А.Картография с основами топографии: учеб. пособие для вузов [] / Л. А. Фокина. - М.: ВЛАДОС, 2005. - 335 с.

4. Южанинов В.С. Картография с основами топографии: учеб.пособие для студ.вузов / изд.2-е, перераб. - М.: Высшая школа, 2005. - 302 с:

Жалпы алғ анда карта жер бетінің жазық тық та бейнеленуі. Картаның ө зіне ғ ана тә н жер бедерінің табиғ и немесе ә леуметтік – экономикалық қ ұ былыстар бейнесінен ерекшелейтін қ асиеттері болды:

8. Картаның масштабтығ ы.(картографиялық)бейне нақ ты кө лемімен салыстырғ анда белгілі пропорцияда кішірейтіліп кө рсетіледі.

9. Картографиялық бейненің сұ рыпталуы (генирализованность), картада тек негізгі обьектілер мен қ ұ былыстар кө рсетіледі.

10. Карталық бейненің белгілемері. Графикалық бейне шартты белгілердің немесе қ ұ былыстарды бейнелеу тә сілімен қ ұ рылады.

11. Математикалық анық тылығ ы – мұ нда карта карталық проекция деп аталады. Математикалық бейнелеу тә сілдерінің кө мегімен жасалады. Мұ нда бейненің біртектілігін жә не ү здіксіздік сақ талады. Басқ аша айтқ анда жергілікті жердегі ә рбір нү ктеге картаны тек бір нү кте сә йкес келеді.

12. Карталық бейненің ә р тү рлілігі. Картада кең істіктік таралуы бар кез келген қ ұ былысты немесе обьектіні кө рсетуге болады, яғ ни бұ л картаның негізгі қ асиеттері.

Карта басқ а коммуникация қ ұ ралдарынан ерекшелігіақ паратты кең істіктік комбинация тү рінде береді. Картографиялық бейнеге шолулық – графикалық модель ртінде геометриялық дә лдік географиялық сә йкестік шолулық, кө рнектілік тә н болып келеді.

Картаның элементтері.

Математикалық негізі.

(геодезиялық негізі, масштаб, проекция)

2.Картографиялық бейне.

(гидрография, жер бедері, ө сімдік, байланыс, адам ү йлері)

3.кө мекші жабдық тар.

(шартты белгілер, легенда, график)

4.Қ осымша мә ліметтер.

(суреттер, кестелер, сандар, қ ималар)

I.Геодезиялық негіз.

Математикалық негізі – картографиялық бейненің математикалық дә лдікпен қ ұ руғ а мү мкіндік береді. Геодезиялық негіз жер бетіндегі нү ктелер жү йесін қ ұ райды. Олардың орналасуы жазық тық бойынша, биіктік бойынша координаталар жү йесінде нақ ты анық талғ ан. Осы нү ктелер кө мегімен топографиялық беттен Жер элипсоидының қ андай да бір теориялық бетіне кө шуге болмайды.

Масштаб – осы элипсоидта зерттеу затының қ олайлы қ ажетті кө леміне дейін кішірейтуге мү мкіндік береді.

Проекция – шарды (глобусты) жазық тық қ а жайып жә не географиялық бейнелерді – карталанатын қ ұ былыстың бейнелік, белгілік моделін қ ұ руғ а мү мкіндік береді.

II. Картографиялық бейне бұ л шартты белгілер, ареалдар т.б. тү рінде бейнелеу мен карталау пә ні болып келетін обьектілер мен қ ұ былыстар

Картаның элементтері дегеніміз - картографиялық бейне мен оның ә шекейленген қ амтитын картаның негізгі бө ліктері. Негізгі элемент – картографиялық бейне, яғ ни картаның мазмұ ны, маң ызды элементі, яғ ни картада қ олданылғ ан шартты белгілермен мә тіндік тү сініктемелер белгісі. Аң ызда міндетті тү рде белгілердің мағ ыналары беріледі. Картаның қ осымша жабдық талу картаны оқ у мен пайдалануды жең ілдетеді. Бұ л ә ртү рлі графиктер аймақ тық зерттелу сұ лбалар. ә ртү рлі анық тамалық ақ параттар картаның қ осымша ақ параттарына тү сірім бө ліктері, фотографиялық, диаграммалар, графиктер, қ ималар, картаның мазмұ ны мен тақ ырыптық байланыста болатын жә не оның тү сірімдердің мә тіндік жә не сандық ақ параттар. Картографиялық бейнелеу деп – картада шындық тың қ ұ былыстарымен нысандары белгіленетін шартты белгілерді айтамыз. Осы шартты белгілерін олардың ү йлесімдерін зерттей отырып, картаны оқ ып жатқ ан адам картада кө рсетілгент жергілікті жердің географиялық ерекшеліктерін тү сінеді. Картографиялық бейнелеудің географиялық қ асиеттері географиялық нысандар алып жатқ ан бө лікшенің ө лшемдері мен пішімдері жеке нү ктелер арасындағ ы қ ашық тық. Бірінен екіншісінің бағ ыты оның математикалық негізімен анық талады картаның математикалық қ ұ рам бө ліктері ретінде геодезиялық негізін масштабпен картографиялық проекцияны қ амтиды. Математикалық негіздің аталғ ан қ ұ рам бө ліктерінің мә нін тү сіну ү шін жер бетінің бө лікшесі оның шынайы қ андай ө згеріске ұ шырайтынын елестету қ ажет. Осы кезде жер беті бө лікшесінің ө згерістері картаны жасағ анда математикалық есептер жолымен жү зеге асатынын ескерту қ ажет. Жердегі қ ұ рлық тың беті оның кедір – бұ дырлық тарымен бірге физикалық немесе топографиялық жер беті деп алады. Ол ө те кү рделі жә не оның математикалық кө рінісін қ ұ растыру ө те қ иын. Сондық тан картаны жасау ү шін басқ а неғ ұ рлым қ арапайым енкейлі беті деп алатын теориялық жер бетіне тү сіріледі. Енгейлі беті дегеніміз – кезкелген нү ктеде ол тіктеуіш сызық қ а перпендикуляр болып, шар мен қ ұ рлық тар астында ойша жалғ астырылғ ан дү ние жү зілік мұ хиттың беті. Физикалық жер бетімен салыстырғ анда оны геоид деп алатын, геоидтың кү рделі пішіні математикалық тұ рғ ыдан кө рсетіле алмайды.

Элипстің ө зінің кү ші ө зін айналғ анда пайда болатын жер беті. Ә р мемлекетте жер элипсоидының ө лшемдері ә ртү рлі, елдерінде Красовский элипсоиды қ абылданғ ан.

Масштаб бө лінетін саны бір, ал бө лінетін саны қ аншалық ты кішірейтілгенін кө рсетілетін шамағ а тең дробь санымен кө рсетіледі. Картографиялық проекция деп – элипсоид бетін жазық тық та кө рсетудің математикалық ә дістерін айтамыз. Нү ктенің меридианы деп – жер элипсоидының айналу осіне перпендикуляр болатын жазық тық пен қ иылысу сызығ ын айтамыз.

Параллель дегеніміз – жер элипсоидының айналу осіне перпендикулярлық қ иылысу сызығ ын айтамыз.

Экватор дегеніміз – жазық тығ ы жердің орталығ ынан ө тетін параллель, ал полюстер дегеніміз – жердің айналу осімен элипсоид бетінің қ иылысу нү ктелері.

Нү ктенің ендігі дегеніміз – элипсоид бетіндегі нү ктеден салынғ ан тіктеуіш сызығ ымен экватор жазық тығ ы арасындағ ы бұ рыш.

Нү ктенің бойлығ ы – нольдік меридиандағ ы Гринвич жазық тығ ымен берілген нү кте меридианы жазық тығ ы арасындағ ы екі жақ ты бұ рыш. Картографиялық бейнелену мен математикалық негізінен басқ а картада аймақ тың қ осымша сипаттама элементтері болуы мү мкін оқ ырманғ а қ олдануды жең ілдететін картадағ ы белгілер оның қ амсыздандыруына жатады. Қ амсыздандыру элементтеріне – шатты белгілер, карталарының атаулары, оның масштабының белгіленуі, картографиялық торын сызық тар бейнесі жә не т.б.