ОН КҮНДЕ БІР МИЛЬ

Ә детте, тропикалық орман арасында ашық ауада қ онып жатқ ан саяхатшылар мен аң шыларды таң ертең қ ұ лақ тұ ндырарлық концерт оятады. Бұ л музыканың ішінен шошқ а қ орсылдағ ан, қ арқ ылдағ ан, адам кү лерліктей мің гірлеген неше тү рлі дауыстар естіледі.

Жаң а шығ ып келе жатқ ан кү нді маймылдар осылай қ арсы алады. Тропиктік ормандардан кішкентай «мирикина», сапажу, сұ р «моно» аң дарын кездестіруге болады, ү ндістер бұ лардың терісінен мылтық қ а қ ап жасайды, маймылдардың бұ лардан басқ а тө рт қ олдылар тобына қ осылатын толып жатқ ан тү рлері бар.

Олардың ішінде ең қ ызғ ылық тысы – жылауық маймыл, бұ лардың басы сопақ тау, тайқ ы маң дай, тұ мсығ ы ұ зын болады. Бұ лардың ұ зын қ ұ йрық тары жү ріп-тұ руларына да жә рдемдеседі.

Жылауық маймылдардың ү йір бастығ ы кү н батысымен бір қ алыпты ұ зақ ә уенге басады. Бұ л – баритоны – жуан дауыстысы, оның соң ынан ертең гі симфонияны тенорлары – жің ішке дауысты жастары жалғ астырып, айнала бірнеше километр жерге естіледі.

Бірақ бү гінгі таң да, не себепті екенін кім білсін, жылауық маймылдар да, басқ алары да кү н сайын таң ертең беретін концерттерін бермеді.

Маймылдар концертінің тына қ алуына ү ндістер қ атты ренжиді. Олар маймылдың кө п дауыспен концерт беретін тү рін жақ сы кө ргендіктен ренжімейді, мұ нда мә н бар.Ү ндістер маймылдарды жаны сү йіп аулайды, олар бұ л жануарлардың етін аса қ ымбат бағ алайды, маймыл еті шынында да дә мді болады, ә сіресе кептіріп ысталғ аны аса дә мді.

Бірақ Диктің ө зі де, оның жолдастары да жылауық маймылдардың сырынан ешқ андай хабарсыз болатын, ә йтпесе олар маймылдар концертінің тына қ алуын ескерер еді.

Жолаушылар бірінен соң бірі ояна бастады. Тү н тыныш ө тті, адамдар бірнеше сағ ат жатып демалғ анның ө зінде-ақ кү ш жинап тынығ ып қ алғ ан.

Алдымен оянғ андардың бірі – кішкентай Джек. Ол кө зін тырналап ашысымен Геркулесті кө ріп, сен тү нде қ асқ ыр жемедің бе деп сұ рады. Бірақ тү н ішінде бұ лардың қ онып шық қ ан жеріне қ асқ ырлардың бірде-бірі жуымапты, сонымен, Геркулес қ асқ ыр жемегесін ө зінің қ арны ашып, ішінің ұ лып бара жатқ анын айтып, Джекке шағ ынды.

Басқ а жолаушылар да аш еді, кә рі Нан тұ рып ас ә зірлей бастады.

Жолаушылар кеше кешкісін жеген тамағ ындай, бү гін де қ ұ рғ ақ нан мен кептірілген ет жеп қ анағ ат етті. Бірақ ертең гі таза ауа бә рінің де аранын ашты, жолаушылар қ айсысы болса да талғ ампаз адамдар емес еді. Кү ндізгі ұ зақ жол адамды қ ажытады ғ ой, кү ш жинап дайындық жасау керек, бұ л жағ дай жолаушыларғ а мә лім еді, сондық тан ө не бойы жеп ығ ыр болғ ан бірың ғ ай асты бү гін де қ ұ нығ а жеді. Тіптен ішіп- жемнің ө мір ү шін пайдалы екенін жә не парық сыз еместігін, бә лки, ө з ө мірінде біліп тұ рғ аны осы болар, Бенедикт ағ ай асты сү йсіне жеді. Ол жұ ртқ а естірте: «Бұ л жақ қ а екі қ олды қ алтағ а салып серуендеу ү шін келгеніміз жоқ» дегенді айтты.

– Егер Геркулес, – деп ол сө зін жалғ астыра берді, – менің жарқ ырауық қ оң ыз, тағ ы басқ а қ оң ыздар аулауыма кедергі жасауын қ оймаса, сазайын тартатынын біліп қ ойсын! Бенедикт ағ айдың қ орқ ытқ аны алыпқ а оншалық ты ой тү сірмеген сияқ ты. Бірақ жас келіншек Геркулесті оң аша шығ арып алып, мына сақ алды сә бидің кө зден таса болмай,

алысқ а ұ замай ойнауына рұ қ сат етерсің деп ескертті.

– Бенедикт ағ ай – егде адам, – деді миссис Уэлдон, – сонда да болса шыбын-шіркей аулауды ар кө рмейді,

керісінше, қ ызық кө реді, ө зіне қ ажетті қ ызығ ынан мақ ұ рым етудің керегі жоқ.

Кешегі жол жү ру тә ртібін сақ тай, кішкене отряд ертең гі сағ ат жетіде шығ ысқ а қ арай тағ ы жү ріп кетті.

Жол орман аралай жү рді. Ыстық ауа мен қ андыра жауғ ан жаң быр ө зі тусырап жатқ ан жерді одан сайын маң ыздандырып жіберген. Тау қ ырқ алары тропиктік ендікке жақ ын орналасқ ан. Жаз айларында кү н бұ л жерге тіп-тіке тө беден тү седі. Дымқ ыл жер қ ыртысының астың ғ ы қ абатына тү скен кезде, ү стің гі қ абаты жылуды мол жинап алады. Сондық тан ол ө лкенің қ алың орманды болуы таң ғ аларлық жағ дай емес.

Гэрристің айтуына қ арағ анда, кішкене отряд пампастар тауында жү р, Дик Сэнд бұ л жағ дайды ғ ажап қ айшылық деп шамалайды. «Пампа» – ү ндістер тілінде «жазық» деген сө з.

Дик ө з қ атеріне онша сене бермейді, сонда да болса, пампас деген жер – жылдың жаң бырлы шақ тарында тү йетікен басып кететін, ағ ашы жоқ, сусыз шө л дала деген сө з оның есінде болатын.

Жылдың ыстық кезінде ә лгі тү йетікендер ағ аш сияқ ты бойлап ө сіп, ит мұ рны ө ткісіз қ алың жынысқ а айналып кетеді. Пампаста тырбық ө сетін ергежейлі, тікенекті ағ аштар да болады.

Диктің кө ріп келе жатқ ан жері пампасқ а ешқ андай ұ қ самайды. Оның кө рген жерлері ит мұ рны ө ткісіз, бір шеті сонау кө кжиекке барып енген жыныс орман. Жоқ, жасө спірімнің есебінше, пампастар бұ л сияқ ты болмауғ а тиіс. Бірақ Гэрристің Атакама тауының қ ырқ алары кереметтей жақ сы жер деп мақ тауы шын болар. Атакама туралы Дик не білетін еді? Атакама – мұ хит жағ алауынан Анд тауының етегіне дейін кө сіліп жатқ ан Оң тү стік Американың байтақ далаларының бірі, оның Атакама туралы білетіні тек осы ғ ана.

Сол кү ні Дик Сэнд америкалық қ а пампастың бұ лай кө рінуіне ө зінің таң қ алғ анын айтып еді, бірақ Гэррис оның кү дікті ойын таратып жіберді. Ол Боливияның осы бө легі туралы толып жатқ ан тү сініктер айта келіп, бұ л жақ ты ө зінің жақ сы білетіндігін аң ғ артты.

– Сіз дұ рыс айтасыз, жас достым, – деді ол Дикке, – нағ ыз пампастар, шынында да сіздің кітапта оқ ығ аның ызғ а сә йкес. Бұ л қ ұ нарсыз жазық та жол жү ру ө те қ иын. Пампастар біздің Оң тү стік Америка саванналарына бірсыпыра ұ қ саң қ ырайды, бұ л екеуінің арасындағ ы айырма, саванналар кө бінесе батпақ ты болады. Ие, Рио-Колорадо да, кендірлі Ориноко мен Венесуэл да нақ осы сияқ ты. Бірақ біздің тап болғ ан жеріміздің тү рі тіптен мені де таң қ алдырып келеді. Дұ рысын айтқ анда, мен Атакама тауының қ ырқ аларымен тө телеп алғ аш рет келем, ә детте бұ л тауды айналып жү ретінмін. Бірақ мен бұ л жерде бұ рын болып кө ргенім жоқ. Атакама тауы пампастарғ а мү лдем ұ қ самайды дегенді естігенім бар. Пампастарғ а бару ү шін тауды бө ктерлей асу керек: пампастар Атлант мұ хитының нақ ө зіне дейін созылып, материктің шығ ыс бө легін алып жатыр.

– Біз Анд тауынан асамыз ба? – деді Дик Сэнд жұ лып алғ андай.

– Жоқ, жас достым, – америкалық кү лімсірей жауап қ атты.

– Мен, «асу керек» дедім ғ ой, «таудан асамыз» дегенім жоқ. Қ ам жемең із, тау қ ырқ аларынан ұ замаймыз, мұ ның ең биік шоқ ысы мың жарым фут. Қ олда бар кө лікпен Анд тауынан асуғ а дә мелену, таза ақ ымақ тық болар еді. Мағ ан салса, ол жолмен жү руге ешқ ашан кө нбес едім!

– Тең із жағ алап жү ру анағ ұ рлым артық болар еді, – деді Дик Сэнд.

– О, айтарың бар ма, жү з есе артық, – Гэррис оның сө зін қ остағ ан болды. – Бірақ Сан-Феличедегі гациенд Анд тауының бергі бетінде ғ ой. Сондық тан мең зеген жерімізге жеткенше кездесе қ оятын елеулі кедергі жоқ.

– Ал сіз орман арасымен жү ргенде адасу жағ ынан қ ауіптенбейсіз бе? – деп сұ рады Дик Сэнд. – Ө йткені сіз бұ л арамен алғ аш рет жү ріп келесіз ғ ой.

– Жоқ, қ ауіптенбеймін, – деп жауап қ айырды Гэррис. – Бұ л орман ұ шы-қ иыры жоқ шалқ ып жатқ ан тең із сияқ ты, тіптен тү бі жоқ терең тең іздерде жө н таппай сандалатын тең ізшілер де болады, бұ ның дә л соғ ан ұ қ сайтынын да жақ сы білемін. Бірақ мен орман кезіп ә деттеніп қ алғ ан адаммын ғ ой, сондық тан бұ л орманнан жол тауып жү ре алатыныма сенімім мол. Мұ ның ү стіне кейбір ағ аштардың бұ тақ бітісінен бағ дар аламын, оның жапырақ тары мағ ан жө н сілтейді, жер қ ыртысының қ осындысы мен жер бетінің ой-шұ қ ырынан да жә не сіз байқ амайтын мың дағ ан болымсыз заттардан да бағ дар алуыма болады. Қ ам жемең із, сізді жә не сіздің жолдастарың ызды межелі жерге тура бастап апара аламын. Гэррис бұ л сө здерді ө зі толық сенетін кісіше айтты. Отряд алдында қ атарласа жү ріп келе жатқ ан Дик пен америкалық бұ л сияқ ты мә селелерді жиі талқ ылаумен болды, бұ л екеуінің ә ң гімесіне басқ а ешкім қ атысқ ан жоқ. Жасө спірімнің ойындағ ы кейбір кү мә нді пікірлерді таратуғ а америкалық тың шамасы келмей қ алса, ондайларды ә зірше ішке сақ тай тұ руды мақ ұ л

кө рді Дик Сэнд.

Сә уірдің сегізінен он екісіне дейінгі кү ндері ешқ андай уақ иғ асыз ө тті. Отрядтың орта есеппен он екі сағ атта жү рген жолы сегіз-он мильден асқ ан жоқ. Қ алғ ан уақ ыттары кідіріп тамақ тану мен тү нгі демалысқ а кетті. Жолаушылар ө здерінің кә дімгідей қ ажып қ алғ андарын сезді, бірақ ауру-сырқ аудан тегіс аман еді.

Бір сарынмен орман кезіп жү ре беру кішкентай Джекті ә бден қ алжыратып жіберді. Мұ ның ү стіне ү лкендер де ө з уә делерін орындамады. «Резинка ағ аштар» да, шыбын- торғ айлар да ү немі кейінге қ алдырыла берді. Дү ниедегі ең ә демі тоты осы орманда болуғ а тиіс. Бірақ кө к қ ұ йрық ты алқ ызыл арарауынның ө сіп-ө нетін жері осы еді ғ ой, олар

қ айда кеткен? Кемпірқ осақ тә різді тү рлі тү спен безенген ұ зын қ ұ йрық ты араканлер қ айда? Ә сіресе тропиктік алаптарда кө п болатын жасыл тотылар қ айда қ ұ рығ ан? Олардың былдырлағ аны жойылып кеткен халық тың тілі екен дейді ү нділердің аң ыз ә ң гімелерінде.

Осыншама кө п тотылардан ү лкендердің Джекке кө рсеткені тек жако деген қ ызыл қ ұ йрық сұ р тотылар ғ ана. Бұ лар ағ аш жапырағ ының араларында қ аптап жү р. Бірақ кішкентай Джек жаконы бұ рын да кө рген. Оларды дү ниенің тү кпір-тү кпіріне апарады. Тотының бұ л тү рі ү йлесімсіз былдырлап, екі континенттегі адамдардың қ ұ лақ тарын тұ ндырғ ан. Майда тілді тотылардың бә рінен адам тілін жако жақ сы біледі.

Егер Джек наразы болса, Бенедикт ағ айдың да қ уанарлық тай дә лелі жоқ тығ ын айта кету керек. Расын айтқ анда, енді оның ағ аш арасын тіміскілеуіне ешкім кедергі болмады. Ә йтсе де кү ні бү гінге дейін коллекциясынан кө рнекті орын аларлық тай бірде-бір жә ндік іздеп тапқ ан емес. Бұ л ара жарқ ырауық қ оң ыздардың ордасы болуғ а тиіс еді, алайда олардың жалғ ыз-жарымы болса да отряд жү рген жерден кездеспей-ақ қ ойды, бұ л жағ дай ғ алымның ісіне ә дейі қ астандық жасағ ан тә різді еді. Сорлағ ан ғ алымды табиғ ат мазақ тағ ан тә різді болды. Бенедикт ағ айдың ө не бойы жабырқ аң қ ы жү руі таң ғ аларлық уақ иғ а емес.

Отряд соң ғ ы тө рт кү нді де оң гү стік-шығ ысқ а қ арай жү румен ө ткізді. Олар сә уірдің он алтысына дейін мұ хит жағ алауынан кем дегенде жү з миль ұ зап кеткен. Егер Гэррис адаспағ ан болса, бұ лардың бү гінгі қ онып шық қ ан жерінен Сан-Феличедегі гациенд жиырма мильден артық емес. Демек, ең ары болса қ ырық сегіз сағ атта жолаушылар меймандос гациендтің қ онағ ы болуғ а тиісі.

Отряд Атакама қ ырқ аларының бір шетінен тү сіп, бір шетінен шық ты деуге болады, сонда да болса соншама ұ зақ қ а созылғ ан жолда жергілікті халық тардың бірде-бірі кездеспеді. Дик Сэнд «Пилигримнің» басқ а бір жерде апат болмағ анына қ атты ө кінді. Егер «Пилигрим» екі-ү ш градус

оң тү стікке немесе солтү стікке таман қ ираса, миссис Уэлдон жолдастарымен бірге плантацияғ а, қ ыстақ қ а немесе бірер қ алағ а ә лдеқ ашан жетер еді.

Бірақ бұ л ө лкенің халқ ы жерін тастап ауып кеткен деуге болады, соң ғ ы кү ндердің ішінде отрядтың алдынан жиі-жиі хайуандар кездесе бастады. Кешкісін ә лдеқ айда алыстан белгісіз бір аң ның созып ұ лығ ан даусы естіле берді. Бұ л ұ лып жатқ ан жалқ ау маймыл ғ ой деп тү сіндірді Гэррис.

Он алтыншы сә уір кү ні отряд тү скі демалысқ а тоқ тағ ан кезде ауаны жара ысқ ырғ ан біртү рлі ащы дыбыс естілді. Бұ л ысқ ырық миссис Уэлдонғ а тіптен жат сезілді.

– Бұ л не? – деп сұ рады ол, сасқ алақ тап ұ шып тұ ра келіп.

– Жылан! – деп айқ айлады Джек.

Дик Сэнд мылтығ ын ала салып, миссис Уэлдонды қ алқ алай берді. Шынында да, осы маң айдағ ы қ алың шө птің арасымен жылжып келе жатқ ан бауырымен жорғ алаушылар тобының бір тү рі болар. Алып жылан – айдаһ ар болуы да мү мкін, олардың кейбіреулерінің ұ зындығ ы жиырма фунтқ а жететін-ді.

Бірақ миссис Уэлдонды Гэррис тыншайтып қ ойды. Қ орқ ып қ алғ ан ә йелге жә рдем еткелі ұ мтылғ ан Дик пен негрлерге де отырың ыздар дегенді айтты.

– Бұ л айдаһ ар емес, айдаһ ар ысқ ырмайды, – деді америкалық. – Тынышталың ыз, – деп ү стеді ол, – зиянсыз хайуанды ү ркітпең із.

– Бірақ бұ л нендей хайуан? – деп сұ рады Дик Сэнд, ол кезі келіп қ алғ ан жағ дайды пайдаланып қ алуды кө здеп, бұ л жақ тың сыр-сыпатын америкалық тан анығ ырақ сұ рап білгісі келді. Америкалық да жалындырып тұ рмай айта берді.

– Бұ л бө кен ғ ой, жас достым, – деп жауап қ атты америкалық.

– О, оны мен де кө рейінші! – деп айқ айлады кішкентай Джек.

– Оны кө ру тым қ иын, балам, – деді Гэррис, – ө те қ иын.

– Сонда да болса бұ л ысқ ырғ ыш бекендерге, мү мкін, жақ ындай алармын? – деп сұ рады Дик Сэнд.

– Сіз ү ш аттап та ү лгірмейсіз, – америкалық басын шайқ ады, – олар ү йірімен қ аша жө неледі. Босқ а азаптануың ыз орынсыз болар.

Бірақ Дик Сэнд ө зінің ептілігі мен мергендігіне сеніп еді. Мылтығ ын ала салып, қ алың шө птің арасымен ең бектей жө нелді. Бұ л уақ ытта кішкентай мү йіздері біздей ө ткір, кө ркем денелі бірнеше бө кен қ ұ йындата зымырап ә лдеқ айда алыстап кеткен-ді. Олардың жирен жү ндеріндегі кү рең дақ ағ аштардың қ ара кө лең кесінде жылтылдап бара жатты.

– Мінеки, кө рдің із бе, сізге айтып едім ғ ой! – деді Гэррис, жас жігіт қ осқ а қ айтып келген соң.

Бө кендер ә п-сә тте ғ айып болды, тіптен оларды анық тап кө ре де алмай қ алды. Отряд сол кү ні тағ ы бір ү йір ғ ажап хайуандар кө рді. Бірақ ө те алыстан кө ргенмен, бұ л жолы ол хайуандарды Дик анық тап қ алды. Бұ лардың кө рінуі Гэррис пен басқ а жолаушылардың арасында недә уір қ ызғ ылық ты таластар туғ ызды. Тү стен кейін сағ ат тө рттің кезінде, кішкене отряд орман алаң ына кідіріп шамалы уақ ыт дем алды. Сол кезде бұ лардан бірнеше жү з қ адам қ ашық тағ ы орман арасынан ө зге тү рлі бір ү йір ірі хайуандар кө рінді де, бірден қ аша жө нелді.

Дик Сэнд америкалық тың сан рет ескерткеніне қ арамастан, иығ ына асулы мылтығ ын ала салып, кезей берді. Бірақ шү ріппені баса бергенде, Гэррис мылтық тың ұ ң ғ ысын жалма- жан итеріп жіберді, Дик Сэнд асқ ан мерген болса да, бұ л жолғ ы оғ ы дарымай мү лт кетті.

–Атпаң ыз! Атпаң ыз! – деп мің гірледі Гэррис.

– Бұ л – керік екен! – деп айқ айлады америкалық тың ескертуіне қ ұ лақ аспағ ан Дик.

– Керік! – деп қ айталады кішкентай Джек. – Мағ ан керікті кө рсетің дерші!

– Керік деймісің!! – деп қ айталап сұ рады миссис Уэлдон.

– Шырағ ым Дик, сен қ ателесіп тұ рсың. Оң тү стік Америкада керік болмайды ғ ой.

– Ә рине, бұ л жақ та керік болуы мү мкін емес! – деді Гэррис ренжіген пішінмен.

– Ә йтпесе бұ лар нендей хайуан?

– Не деп жоруғ а ө зім де білмей тұ рмын, – деп жауап қ атты Гэррис. – Сіздің кө зің із алданып қ алғ ан жоқ па, жас достым? Мү мкін, бұ л тү йеқ ұ с болар?

– Тү йеқ ұ с? – миссис Уэлдон мен Дик қ осарлана қ айталады.

Екеуі де аң -таң болып біріне-бірі қ арап қ алғ ан.

– Ие, ие, кә дімгі тү йеқ ұ с, – деп ө ршеленеді Гэррис.

– Бірақ тү йеқ ұ стың нә сілі – қ ұ с қ ой, – деді Дик, – ендеше, олар екі аяқ ты...

– Нақ соның ө зі, – деп Гэррис оның сө зін бө лді, – менің де кө зім соны шалып қ алды, зымырап бара жатқ ан екі аяқ ты хайуандар.

– Екі аяқ ты? – деп қ айталады жасө спірім.

– Ал мағ ан тө рт аяқ ты болып кө рінді, – деді Том қ арт.

– Бізге де, бізге де! – деп жамырасты Бат, Актеон мен Остин.

– Тө рт аяқ ты тү йеқ ұ с болады екен-ау! – Гэррис қ арқ ылдап тұ рып кү лді. – Табиғ аттың мазағ ы деп, міне, осыны айт!

– Сондық тан да біз мұ ны тү йеқ ұ с емес, керік деп шамалаймыз, – деді Дик жең істік бергісі келмей.

– Жоқ, жас достым, жоқ! – деп Гэррис кесіп айтты. – Сіз оларды анық тап қ арамағ ансыз. Мұ ның осылай кө ріну себебі, тү йеқ ұ стардың аса тез жү гіріп кеткендігінен. Мұ ндай жағ дайларда аса тә жірибелі аң шылар да жаң ыла береді.

Америкалық тың айтқ аны шындық қ а жуық еді. Алыстан кө рінген ірі тү йеқ ұ сты керіктің кішкенесі екен деп шамалауғ а бола береді. Керіктің де, тү йеқ ұ стың да мойны ұ зын, басы шалқ ақ келеді. Тү йеқ ұ с артқ ы аяғ ын шауып тастағ ан керіктен айнымайды. Зымырап бара жатқ ан тү йеқ ұ с пен керікті бірінен

бірін айыра алмай шатысу қ иын емес. Оң тү стік Америкада керік болмайды, миссис Уэллдон мен басқ а жолаушылардың қ ателесуіне ең басты себеп осы еді.

– Егер қ ателеспесем, Америкада тү йеқ ұ стар да болмайды,

– деді Дик Сэнд.

– Қ ателесіп тұ рсыз, жас достым, – деді Гэррис оғ ан бой бергісі келмей, – Оң тү стік Америкада тү йеқ ұ спен тұ қ ымдас дә л тү йеқ ұ с сияқ ты нанду деген болады. Біздің кө ргеніміз сол – нанду.

Гэррис дұ рыс айтқ ан.

Нанду – Оң тү стік Америка жазығ ының тұ рғ ылық ты аң ы. Бұ л – биіктігі екі метрге шамалас, тү зу тұ мсық ты ірі қ ұ с; нанду – кө гілдір қ анатты, мақ палдай қ ұ лпырғ ан мамық жү нді аң. Аяғ ы ү ш тармақ, башпайының арасын қ осып тұ рғ ан қ ысқ алау жарғ ақ болады. Жас нандулардың еті аса дә мді келеді.

Нандуды жақ сы білетін Гэррис Дикпен толық та дә л пікір алысты. Миссис Уэлдон мен басқ а жолаушылар ө здерінің қ ателескендерін амалсыз мойындады.

– Мү мкін, біз тү йеқ ұ стардың тағ ы бір тобына кездесерміз,

– деді Гэррис. – Екі аяқ ты қ ұ сты тө рт аяқ ты хайуан деп тағ ы қ ателеспеу ү шін оларды ә бден анық тап қ арауғ а тырысың ыздар. Ал, жас достым, ең абзалы, менің мә слихатымды ұ мыта кө рмең із, хайуанның нендей тү ріне кездессең із де, шарасыздың кү нінде ғ ана болмаса, ата кө рмең із. Азық қ а бола аң аулаудың керегі жоқ, азығ ымыз жетерлік, мен мылтық даусын шығ арып, ө зіміздің осында екенімізді білдірмеу керек деп баста ескерткенмін, сол сө зімді тағ ы қ айталаймын.

Гэрриске Дик Сэнд ешқ андай жауап қ айырмай терең ойғ а шомды: оның ескі кү дігі қ айта қ озды...

Ертең іне сә уірдің он жетісі кү ні отряд ерте тұ рып жолғ а шық ты. Гэррис жолаушыларды ең ары кетсе жиырма тө рт сағ атта Сан-Феличедегі гациендте боласыздар деп сендірген- ді.

– Миссис Уэлдон, – деді ол, – сізді онда қ ұ рметтеп қ арсы алады. Бірнеше кү н жатып дем алып, тынығ ып кү ш жиып аласыз. Сіздің Сан-Францискодағ ы ә деттеніп қ алғ ан сә н-салтанатың ыз ол жерде тү п-тү гел табылмауы мү мкін, ә йтсе де бұ л жақ тың қ араң ғ ы тү кпіріндегі гациендте бірсыпыра жақ сы тұ рмыс бар екенін ө з кө зің ізбен кө ре аласыз. Біздер кісі сенбестей жабайылар емеспіз ғ ой.

– Мистер Гэррис, – деп жауап қ атты миссис Уэлдон, – сіздің бізге істеген жақ сылығ ың ыздың шегі жоқ, оны ө зіміз де жақ сы білеміз. Бір ө кінішті жері, сіздің жақ сылығ ың ызды қ алай қ айырар екенбіз, мұ ның шын ық ыласпен айтылғ ан сө з екендігіне сенің із! Ие, межелеген жерімізге жетіп тыныш табатын мезгіл болды, білем!..

– Миссис Уэлдон, сіз ө те шаршадың ыз-ау деймін!

– Ә ң гіме мен туралы болып тұ рғ ан жоқ қ ой, – деп жауап қ атты ә йел. – Менің бө бегім кү ннен-кү нге жү деп барады. Оның кү н сайын белгілі сағ атта безгегі ұ стайды.

– Бұ л арадағ ы тау қ ырқ аларының ауа райы жаман емес, таза деседі, – деді Гэррис, – бірақ наурыз, сә уір айларында адамдардың сары безгек болып ауыратындары болады дегенді естігенім бар.

– Біздің бағ ымызғ а, – деп ү н қ атты Дик Сэнд, – табиғ ат алдын ала ескеріп, удың емін ө зімен бірге ө сіріпті...

– Сонымен, жас достым, не айтқ ың ыз келіп еді? – деп сұ рады америкалық.

– Мұ нда хин ағ ашы болмай ма? – деді жас жігіт.

– Ах, ие, ие, – деді Гэррис, – сіз ә бден дұ рыс айтасыз. Хин ағ ашы осында ө седі, оның қ абығ ында ыстық қ айыратын тамаша қ асиеті бар.

– Расын айтқ анда, біз кү ні бү гінге дейін бірде-бір хин кө ргеніміз жоқ, мен осығ ан таң данамын, – деп ү стеді Дик Сэнд.

– Хин ағ ашын бірден тани қ ою оң ай емес, – деді Гэррис,

– бар гә п сонда, жас достым. Ол – ірі жапырақ ты, хош иісі аң қ ып тұ рғ ан алқ ызыл гү лді биік ағ аш. Бірақ хин ағ ашы,

ә детте ө з алдына бө лек ө спейді, жеке-жеке, басқ а ағ аштармен араласа ө седі. Хин ағ ашының қ абығ ын жинаумен шұ ғ ылданатын ү нділер тек оның мә ң гі кө геріп тұ ратын жапырағ ынан ғ ана таниды.1

– Мистер Гэррис, егер ондай ағ аш сіздің кө зің ізге тү се қ алса, тә ң ір жарылқ асын, мағ ан кө рсетің ізші, – деп ө тінді миссис Уэлдон.

– Ә лбетте, миссис Уэлдон, бірақ сіз кү кірт қ ышқ ылды хинның нағ ыз ө зін Сан-Феличедегі гациендтен таба аласыз, бұ л дә рі – ә ншейін хин ағ ашының қ абығ ынан гө рі безгекті тез тоқ тататын бірден-бір шара.

Сапардың ақ ырғ ы кү ні ешқ андай уақ иғ асыз ө тті. Кү н кеш болып, кішкене отряд бұ рынғ ы ә детінше қ онуғ а тоқ тады. Ауа райы ө не бойы қ ұ рғ ақ та ашық болғ ан еді, бірақ бү гін жаң быр жауатын тә різді.

Жерден жылы бу кө теріліп, орманды қ алың тұ ман басты. Бұ л кү тпеген жағ дай емес, ө йткені жылдың жаң бырлы маусымы басталып қ алғ ан. Кішкене отрядтың бақ ытына қ арай, енді гациенд те онша қ ашық емес, жақ ын еді. Ендігі қ алғ аны

тек бірнеше сағ ат шыдау ғ ана.

Гэрристің шамамен айтқ ан есебіне қ арағ анда, отрядтың тұ рғ ан жері мен Сан-Феличедегі гациендтің арасы алты мильден артық емес. Сонда да болса тү нге қ арай қ олданылып келе жатқ ан бұ рынғ ы сақ тық шараларының бә рі бү гінгі тү нде де қ олданылды: Том мен оның жолдастары кезектесіп кү зетте тұ руғ а тиіс. Дик Сэнд осы тә ртіпті қ айтсе де бұ збауғ а тырысты. Ә йтеуір ол қ айткен кү нде де сақ болғ ысы келді. Ү рейлі кү дік оның ойынан кетпеді, бірақ бұ л сезік шынғ а шық пай тұ рып, алдын ала дабырлағ ысы келмеп еді.

Отряд биік орманның іргесіндегі қ алың бұ таның арасына келіп тоқ тады. Ұ зақ жү рістен шаршап қ ажығ ан миссис Уэлдон

1 Бұ рынғ ы замандағ ы медицина хин ағ ашының қ абығ ын ұ нтап, безгек ауруын емдейтін дә рі жасайтын-ды. Бұ л ұ нтақ дә рі «иезуитский» деп аталатын, ө йткені 1849 жылы римдік иезуиттер ө здерінің америкалық миссионерінен мол етіп хин ағ ашының қ абығ ын алғ ан. (Автордың ескертуі)

мен оның жолдастары жатысымен ұ йық тап қ алғ ан, бірақ оларды біреудің кенет бақ ырғ ан даусы оятып жіберді.

– Айқ айлағ ан кім? – деп сұ рады Дик Сэнд, бә рінен бұ рын ұ шып тұ ра келіп.

– Мен... мен ғ ой айқ айлағ ан! – деп жауап қ атты Бенедикт ағ ай.

– Не болды?

– Мені бірдеме шағ ып алды...

– Жылан ба? – деп сұ рады миссис Уэлдон шошынып.

– Жоқ, жоқ, жылан емес, жә ндіктердің біреуі, – деді Бенедикт ағ ай. – Тоқ тай тұ рың даршы, мен оны ұ стадым, міне!

– Ендеше, оны аяғ ың ызбен жаң шып тастаң ыз да, біздің ұ йқ ымызғ а маза берің із, – деді Геркулес ашуланып.

– Жә ндікті жаншып тастауғ а ма? – деп айқ айлады Бенедикт ағ ай, – қ ой, оның ыз болмас! Жоқ, мен оны кө руім керек!

– Тү кке тұ рғ ысыз бір шіркей шығ ар, – деді Гэррис иығ ын бір қ озғ ап қ ойып.

– Жоқ, – деді Бенедикт ағ ай, – бұ л шыбын... Шыбын болғ анда да аса қ ызғ ылық ты шыбын.

Дик Сэнд ө зінің қ ол фонарын жақ ты да, Бенедикт ағ айдың қ асына барды.

– Жасағ ан-ау, мен не кө ріп тұ рмын! – деп ғ алым айқ айлап жіберді. – Қ аншама ең бек зая кетті деп қ атты ренжіген едім, ә йтеуір бә рінің есесі ақ ыры қ айтты-ау Мен аса зор жаң алық аштым!

Табысына масаттанғ ан ғ алым жө теліп шашалып та қ алды. Ұ стап алғ ан шыбынына сұ қ танып қ айта-қ айта қ арай береді. Тіптен шыбынды сү йіп алғ алы тұ р.

– Немене бұ л? – деп сұ рады миссис Уэлдон.

– Бұ л қ ос қ анатты жә ндік, қ араң ызшы ө зін, қ андай тамаша?..

Бенедикт ағ ай бауырында сары сызығ ы бар ұ зын тұ мсық ты ірі шыбынды жұ рттың бә ріне тегіс кө рсетіп шық ты.

– Мұ ның ыз улы шыбын емес пе? – деп сұ рады миссис Уэлдон.

– Жоқ, қ арындас, мұ ның адамғ а зияны жоқ. Бірақ бұ л хайуандарғ а, ә сіресе бө кен, буйвол, тіптен пілге де аса қ атерлі дұ шпан! Шіркін! Қ андай сү йкімді ө зі. Қ андай ә демі шыбын!

– Бұ л нендей шыбын, айтың ызшы бізге? – деп айқ айлады Дик Сэнд.

– Бұ л шыбын, – деді энтомолог, – бұ л менің қ олыма ұ стап тұ рғ ан сү йкімді шыбын – бұ л цеце1. Бұ л шыбын жө нінде осы кү нге дейін тек бір ғ ана континент мақ тана алады! Ғ алымдардың бірде-бірі цецені Америка жерінен ә лі кө рген емес!

Бұ л қ арғ ыс атқ ан шыбын бұ ғ ан дейін дү ниенің қ ай бө лігінде болғ анын Бенедикт ағ айдан сұ рауғ а Диктің батылы бармады. Мына оқ иғ аның кесірінен ұ йқ ылары бұ зылғ ан жолаушылар қ айтадан жатып ұ йқ ығ а кірісті, бірақ Дик Сэнд қ атты қ ажыса

да, таң атқ анша кірпік ілмеді.