Л саудасы

Қ ұ л саудасы! Бұ л ү рейлі сө здің не сө з екендігі жә не оның адамзат тілінде орны болмауғ а тиістігі жұ ртқ а мә лім!

Мұ хиттың ар жағ ында отар елдері бар еуропалық ұ лттар мына сияқ ты масқ аралық адам саудасынан мол пайда тү сіріп, бұ л саудамен ұ зақ уақ ыт шұ ғ ылдануда. Қ ұ л саудасына тыйым салынғ анына кө п болды, дегенмен кө п жерлерде етек алып, ә сіресе Орталық Африкада кү ні бү гінге дейін1дә уір сү руде. Оның ү стіне XIX ғ асырдың орта кезінде ө здерін мә дениеттіміз деп атайтын кейбір мемлекеттер адам саудасына тыйым салу жө ніндегі актіге қ олдарын қ оюдан

бас тартты.

Кө п адамдар, қ ұ л саудасына, былай айтқ анда, адамды сатуғ а немесе сатып алуғ а ә лдеқ ашан тыйым салынғ ан деп шамалайды. Дұ рыс емес! Біздің заманымызда, жер шарының бір бө легін қ аң ыратып елсіз қ алдыру қ аупін тө ндіріп, адам аулау ісінің қ алай жү ргізілгенін осы кітаптың екінші бө лімінде ә ң гіме етеміз. Бірсыпыра отар елдерге тегін жұ мыскер кү шін жеткізу ү шін нендей айуандық шабуылдар жасалғ анын, шапқ ыншылық кезінде бір қ ыстақ тың тү гелдей ө ртеніп, кү лі кө кке ұ шқ анын, қ аншама кан тө гілгенін жә не одан пайда тү сіргенін оқ ушылар нақ ты тү сіне алады.

1 Жюль Верн «Он бес жасар капитан» романын 1878 жылы жазғ ан.

Негрлерден адам ұ стап алып, соларды сатып сауда ету XV ғ асырда басталғ ан. Ол сұ мдық мына жағ дайдан шық қ ан: Испаниядан қ уғ ын кө рген маврлар бұ ғ аздың 1арғ ы бетіне – Африка жағ алауына барып мекендейді. Ол уақ ытта бұ л жағ алауды португалдар билейтін-ді, олар қ ашып барғ ан маврларғ а орасан қ атты қ ысым кө рсеткен. Қ удалаушылар қ ашқ ындардың бірсыпырасын қ олғ а тү сіріп, Португалияғ а қ айта апарғ ан. Тұ тқ ындар қ ұ лғ а айналады. Бұ лар біздің жыл санауымыз басталғ ан соң Батыс Еуропадағ ы алғ ашқ ы африкалық қ ұ лдар еді.

Бірақ тұ тқ ын маврлардың кө пшілігі ауқ атты адамдарды, бұ лардың дә улетті туыстары ө здерінің тұ тқ ын бауырларын сатып алуғ а ә рекет жасап, португалдарғ а толып жатқ ан алтындар тық қ ылайды. Бірақ португалдар шетел алтындарын қ айда апармақ? Оларғ а жаң а ө сіп келе жатқ ан отар елдерінде жұ мыс істеу ү шін жұ мыскер кү ші керек. Қ ысқ асын айтқ анда, Португалияғ а алтын емес, қ ұ л керек болды.

Тұ тқ ындағ ы туыстарын сатып ала алмасына кө здері жеткен маврлар, енді африкалық негрлерге айырбас жасауды ұ сынады, маврлар ү шін негрлерді қ олғ а тү сіру киын емес, бір тұ тқ ын маврғ а бірнеше негр берулері керек. Бұ л ұ сыныс португалдарғ а тиімді еді, сондық тан олар бұ л ұ сынысты қ абылдады. Сө йтіп, Еуропадағ ы қ ұ л саудасының басы осылай басталғ ан.

XVI ғ асырдың ақ ырында бұ л жексұ рын сауда орасан зор етек алды. Тіптен сол уақ ыттағ ы ә улиесінген адамдардың ө здері де бұ л істі кү нә деп есептемеді. Ө здерінің Жаң а дү ниедегі шалғ ай жатқ ан иеліктерін отарғ а тез айналдырудың бірден-бір қ ұ ралы екенін біліп, бү кіл мемлекет болып қ ұ л саудасына қ амқ орлық жасады.

Еуропалық тар кө ндіге алмай мың -мың дап қ ырылып жатқ ан тропиктік ыстық тарғ а тө зіп, қ ара қ ұ лдар жұ мыс істеді.

1 Гибралтар бұ ғ азы.

Сондық тан да арнаулы кемелер ү здіксіз қ атынап, америкалық отарларына топ-тобымен негр – қ ұ лдар тасумен болды. Халық аралық адам саудасы ұ лғ ая тү сті, кө п кешікпей африкалық жағ алауларда агенттер пайда болды. «Тауар» ө з жерінде ө те арзан жә не қ ыруар пайда келтірді.

Адал ниетті адамдардың кө бісі адам саудасына наразылық жариялап, ү н кө терді. Олар еуропалық ү кіметтерден негр саудасына тыйым салатын заң шығ аруды адамгершілік атынан талап етті.

1751 жылғ ы аболиционистік1қ озғ алысты квакерлер2бастады. Бұ л уақ иғ а Солтү стік Американың ө зінде, Оң тү стікті Солтү стік Америка одағ ынан бө лу жө ніндегі кө терілген соғ ыстан жү з жыл кейін болғ ан, негрлерге бостандық беру мә селесі де ол соғ ыстың басталуына сылтау болып еді.

Американың солтү стігіндегі тө рт штаты – Виргиния, Коннектикут, Массачусетс, Пенсильвания қ ұ лдық жойылды деп жариялап, ө здерінің қ ара нә сілді еріксіздеріне бостандық берді.

Квакерлер бастағ ан қ озғ алыс Жаң а дү ниенің солтү стік бірнеше штаттарын қ амтып қ ана қ оймай, Атлант мұ хитының арғ ы бетіне де ә серін тигізді, ә сіресе Англия мен Францияда қ ұ лдық ты жақ таушыларғ а қ арсы шабуыл кү шейді.

1807 жылы Англия ө з отарларына қ ұ л саудасына тыйым салды. Франция Англиядан ү лгі алып, 1814 жылы қ ұ л саудасын жойып, заң шығ арды. Қ ұ діретті екі ұ лт ө зара келісіп

1 Аболиционизмді жақ таушылар – XVIII ғ асырдың ақ ыры мен XIX ғ асырдың бірінші жартысында АҚ Ш-тың солтү стік штаттарында болғ ан ә леуметтік қ озғ алыс. Аболиционистер оң тү стік штаттарда негрлер қ ұ лдығ ын талап етті, ө йткені солтү стік штаттардың ө ндіріс орындары жұ мыскер кү шіне мұ қ таж жә не ішкі базарды кең ейтуі керек, бұ л жағ дай оң тү стік штаттардың қ ұ л иемденуші плантаторларына қ айшы болды. Солтү стік пен Оң тү стік арасында кө терілген азаматтық соғ ыс заң жолымен қ ұ лдық ты жоюғ а жеткізе тұ рса да, іс жү зінде негрлер Америкада кү ні бү гінге дейн езілген жә не қ ұ қ ық сыз халық боп келеді.

2 Квакерлер – діншіл секта. Бұ л топ XVIII ғ асырда Англия діншілдерінен шық қ ан. Одан кейін Солтү стік Америкағ а таралғ ан Квакерлер, қ ұ л иемденушілікке қ арсы болғ ан. Дегенмен оң тү стік штаттардың плантаторлары мен діншілдері сол діни кітаптың бір жеріндегі мә селеге сү йеніп қ ұ л иемденушілікті жақ тағ ан.

шарт жасасып, оны Жү з кү н дә урен1кезінде Наполеон бекіткен-ді.

Бірақ та бұ л шарт орындалғ ан жоқ. Қ ұ л саудагерлерінің кемелері тең із бетін тоқ таусыз шарлап қ атынай берді, олар

«қ ара ағ аш» деп аталғ ан жү ктерін апарып, отар елдердің порттарына тү сіре берді.

Бұ л зұ лымдық ты жең у ү шін басқ аша бір шешуші шара қ олдану керек болды. Қ ұ рама Штаттар 1820 жылы, Англия 1824 жылы қ ұ л саудасын пираттық қ а тең еп, пираттарғ а қ олданылғ ан жаза қ ұ л саудасымен шұ ғ ылданғ ан саудагерлерге де қ олданылады деп жариялады. Демек, қ ұ л саудасымен қ олғ а тү скендер тоқ таусыз ө лім жазасына тартылады деген сө з. Бұ л шартқ а кө п кешікпей Франция да қ осылды. Бірақ Оң тү стік Америка штаттарының Испания мен Португалияның отарлары қ ұ л саудасын тыю жө ніндегі шартқ а қ ол қ оюдан бас тартты. Олар кемелерді «бақ ылау қ ұ қ ығ ы» халық аралық қ ұ қ ық болып танылғ анына қ арамастан, қ ара нә сілді еріксіздер саудасын тоқ татпай жү ргізе берді. Демек, бұ л бақ ылаудың бітіретін жұ мысы, ә деттегіше, сезікті кемелердің қ ұ жаттарын тексеруден ә рі аспайтын болды.

Жаң а заң ның кү ші тек жаң адан қ ұ л иемденушілерге ғ ана жетті. Ө йткені жаң а заң жаң адан қ ұ л иемденуді ғ ана тыйды, ал бұ рынғ ы қ ұ лдарғ а бостандық бермеген-ді. Ескі қ ұ лдар бұ рынғ ы қ ұ л кү йінде қ ала берді.

Ақ ырында Британияғ а қ арасты отар елдердегі бү кіл негр біткенді азат ету туралы 1833 жылы 14 майда заң шығ арылды, сө йтіп, 1838 жылдың тамыз айында алты жү з жетпіс мың қ ара нә сілді еріксіздер бостандық алды.

Арада он жыл ө ткен соң 1848 жылы Француз Республикасы ө зіне қ арасты отар елдердегі негрлерге азаттық беріп, небә рі екі жү з алпыс мың қ ұ л азат болды.

1 Жү з кү н – I Наполеонның Францияда екінші рет басшылық етуі (1815 жылдың 1 наурызынан 22 шілдеге дейін). Мұ ның ақ ыры армия Ватерлоо тү бінде қ ирағ аннан кейін Наполеонның ү кімет билігінен безуімен тынды.

Америка Қ ұ рама Штаттарының президенті Линкольн 1862 жылы барлық жердегі негрлерге бостандық беру туралы заң шығ арды, оң тү стіктегілер арасындағ ы соғ ыс аяқ талғ ан соң, Солтү стік Америкадағ ы бү кіл негрлер азаттық алып, еркін халық қ атарына қ осылды.

Қ ұ л саудасы осы кү нгі Испания мен Португалияғ а қ арасты отар елдерде, шығ ыста, тү рік пен арабта ғ ана1бар. Бразилия ө зінің ескі қ ұ лдарына азаттық бермеді, бірақ жаң адан қ ұ л сатып алып иемденуге тыйым салды, қ ұ л негрлерден ендігі туғ ан балалар азат болып, еркін халық қ атарына енетін болды. Африканың ішкі ө лкелерінде қ ан тө гіскен соғ ыс тоқ тағ ан емес. Жергілікті халық тың кө семдері адам аулау кә сібін тоқ татпастан жү ргізе берді, ө зара соғ ыстың нә тижесінде

бү тіндей бір рулы ел қ ұ лдық қ а айналып жү рді.

Еріксіздер тиелген кеме керуені екі жақ қ а бірдей ұ дайы ерсілі-қ арсылы ағ ылды да жатты. Бірінші керуеннің жолы батысқ а, Португалия отары Анголағ а қ арай бет алса, екінші керуеннің жолы шығ ысқ а, Мозамбикке қ арай тартатын. Керуеннің жетіп тоқ тайтын жеріне бақ ытсыздық қ а ұ шырағ ан еріксіздердің шамалы ғ ана тобы тірі жетіп жү рді. Ол арадан еріксіздердің кейбіреулерін Куба аралына, біреулерін Мадагаскарғ а, енді біреулерін арабтың немесе тү ріктің

1 Жюль Верн бұ л жолдарды 1878 жылы жазғ ан. Капиталистік елдерде қ ұ лдық қ а қ арсы кү рес еш уақ ытта кө зге тү серліктей батыл тү рде жү ргізіліп кө рген жоқ, ө йткені олар отар халық тарды қ ұ лдық тан шындап қ ұ тқ аруғ а қ ұ мар емес. Қ ұ л саудасын ашық тан-ашық жү ргізушілер ә лі де болса жетіп жатыр, ересек адамдар мен балаларды қ ұ лдық қ а сататын кә сіп Африка мен Индияда, басқ а отар елдерде ә лі бар. Америкалық пен ағ ылшын империалистері шахтағ а, фабрика-зауытқ а, темір жол қ ұ рылыстарына, тағ ы басқ а ө ндірістерге жұ мыскер кү шін «жинау» дегенді сылтау етіп, ә сіресе осы кү нгі адам саудасының бетін бү ркемелеп, кең тү рде жү ргізуде. Ең бектің ауыр жағ дайы адамдарды қ ырғ ынғ а ұ шыратуда. Ауыр жағ дайдан бірер себептермен қ ұ тылуғ а қ амданғ андар «шарт бұ зушылар» қ атарында айыпталып сотқ а тартылады. Ө ндіріс пен қ ұ рылыс жұ мыстарында пайдаланылмағ ан жергілікті адамдар – Америкада ү нділер, Африкада негрлер мен тағ ы басқ а халық тар – «резервацияғ а» қ алдырылғ ан болып, ауа райы жаман, ө сімдігі жоқ ең қ урағ ан аудандарғ а еріксіз айдап жіберілді. Олардың басқ а жерге ауысуғ а хақ ы жоқ. Қ ұ л саудасына тыйым салу жө ніндегі заң отар елдер мен тә уелді елдердегі жергілікті халық тың іс жү зіндегі қ ұ лдығ ын жойғ ан жоқ.

Азиядағ ы провинциясы Меккеге немесе Маскатқ а жө нелтіп тұ рды.

Кү зетші кемелер бұ л саудағ а кедергі бола алмады, ұ зыннан- ұ зақ кө сіліп жатқ ан тең із жағ алауын қ ырағ ы бақ ылауды жолғ а қ ою қ иынғ а соқ ты.

«Адамның аза бойы тік тұ ратын адам экспорты саудасының ө рісі соншалық ты кең болғ аны ма?» деген сауал туады.

Ие, ө те кең! Шағ ындап айтқ анда, жағ алауғ а ең кемі сексен мың қ ұ л тү сіріледі, бұ ларды тек ұ рып-соғ удан тірі қ алғ ан оннан бір бө легі ғ ана деуге болады.

Жантү ршігерлік адам қ асабы болғ ан жерде тапталып қ ыртысы айналғ ан жер мен қ ирап, ө ртеніп, тү тіні аспанғ а будақ тап жатқ ан иесіз қ ыстақ ты ғ ана кө ресіз. Адам денелері ө зен бетінде қ алқ ып ағ ып бара жатады, иесіз қ алғ ан жерді жабайы аң дар иеленеді.

Ливингстон қ ан тө гіп адам аулаушылардың ізімен келе жатып, бұ дан бірнеше ай бұ рын ө зі келіп кеткен провинцияны танымай қ алыпты. Оның бұ л кө ргендерін басқ а саяхатшылар да дұ рыстайды. Орталық Африканың орманды тауларындағ ы адам аулаудың бас аренасы болғ ан аудандарды аралағ ан Грант, Спик, Бертон, Камерон мен Стенли де осындай сұ мдық тарды ө з кө здерімен кө рген.

Ү лкен Кө л ө лкесіндегі аудандардың да сиқ ы осындай, қ ұ лдық қ а сату ү шін адам аулап, шапқ ыншылық жасап қ ырып- жоюдың нә тижесінде кең байтақ ө лкенің адамы таусылып, қ аң ырап қ алғ ан аудандары да бар, онда кө з тартарлық бірде- бір қ ыстақ жоқ, бұ л ө лке Занзибар базарына, Кук пен Феццанғ а, оң тү стіктегі Ньяссағ а, Замбези жағ алауларына, батыстағ ы Заирдың жоғ арғ ы аудандарына «қ ара тауарлар» жеткізіп тұ рады. Стенли бұ л жерлерден талай рет жү ріп ө ткен болатын-ды.

Қ ұ л саудасы Африкада қ ара нә сілдер тұ қ ымы біткенде ғ ана жойыла ма? Австралияның жергілікті халқ ы1душар болғ ан тағ дырғ а, шынымен-ақ африкалық негрлер де ұ шырай ма?

Ү стіміздегі он тоғ ызыншы ғ асырдың тө рттен ү ш бө легі ө ткен шақ та да адам саудасы кеміген жоқ, қ айта ө рши тү суде. Африкада адам саудасына бү йрегі бұ рып, жол беріп отырғ ан ондағ ы Еуропа мемлекеттері ө кілдерінің арсыздығ ы туралы ү ндемей отыра беру мү мкін емес. Олар бұ л сұ мдық ты ашық тан-ашық ө здері жасап отыр. Бақ ылаушы кемелер Атлант мұ хиты мен Индия мұ хитының африкалық жағ алауын ұ зына бойғ а кезіп жү ргенде ел ішіндегі адам саудасы еуропалық шенеуніктердің кө з алдында емін-еркін ө рістей берді. Бұ л жерден еріксіздер тиелген кеме керуендері бірінің соң ынан бірі ағ ылып кетіп жатады, адам қ асабы алдын ала белгіленген мерзім бойынша жү ргізіліп, қ ырғ ын ү стінде ә рбір он негрдің

біреуін қ ұ лдық қ а кө ндіру ү шін тоғ ызы ө лтіріледі.

Бұ л жағ дай Африкада осы кү ні де бар. Енді Диктің соншама ү рейлене айқ айлап:

– Африка! Экваторлық Африка! Африка қ ұ л саудасы мен еріксіздер елі! – деп неліктен айтқ аны толығ ынан тү сінікті болар.

Бала жігіт қ ателескен жоқ -ты.

Бұ л жер шынында да Диктің ө зіне де, оның жолдастарына да сан жеткісіз қ ауіп-қ атер тө ндірген ү рейлі Африка еді.

Бірақ та жұ мбақ жағ дай бұ ларды осы континенттің қ ай бө легіне ә келіп тастады? Батыс жағ ы екендігінде кү мә н жоқ, жағ дай қ иынғ а айналды. «Пилигримнің» апатқ а ұ шырағ ан жері Ангола жағ алауы, экваторлық Африканың ішкі ө лкелерінен шық қ ан қ ұ л саудагерлерінің керуендері осы арадан ө теді.

1 Австралияның жуық арадағ ы миллиондағ ан жергілікті халқ ынан тірі қ алғ аны осы кү ні елу мың нан артық емес.

Шынында да, бұ л Ангола жағ алауы, бірнеше жылды сарп етіп Камерон оң тү стікке, Стенли солтү стікке қ арай адам айтқ ысыз қ иыншылық пен ө ткені Африканың ең қ айырсыз жері еді. Бенгуэлли, Конго, Ангола – ү ш провинцияны қ амтығ ан бұ л байтақ жердің ол кезде зерттелгені тек тең із жағ алауы ғ ана. Бұ л алқ аптың оң тү стік жағ ы Кунен ө зенінен басталып, солтү стік жағ ы Заирғ а барып ұ штасатын. Бұ л жағ алауда халық мекендеген аса маң ызды екі-ақ пункт бар, бұ лар кеме тоқ тайтын порт болып саналады. Мұ ның бірі Бенгуэлла, екіншісі Сан-Паоло де-Лоанд. Соң ғ ысы – Португалияғ а тә уелді отар елдің астанасы. Материктің экваторлық бө лімінің ішкі ө лкелері ол кезде зерттелмеді деуге боларлық еді. Бұ л араның ішкі аудандарына баруғ а тә уекел еткен саяхатшылар кемде-кем. Ол ә рі сыз, ә рі ыстық, безгек ауруының етек алғ ан жері, онда сол жақ тың жабайы халық тары мекендейді, бұ лардың бірсыпырасы осы кү нге дейін кісі жейді, ондағ ы ө зара ру соғ ысы ешқ ашан тыйылғ ан емес. Экваторлық Африканың аса қ ауіпті ө лкелерінің бірі Анголаның тү рі, міне, осындай-ды.

Тюккей деген бір саяхатшы 1816 жылы Иеллала сарқ ырамасының ар жағ ындағ ы Конго ө зенін жоғ ары ө рлеп жү рген. Бірақ ол екі жү з мильден ә рі бара алмағ ан. Бұ л шағ ын экспедицияның ол елді ә бден зерттеуге мү мкіндігі болмады, оның ү стіне бұ л сапарда кө п адамдарынан айрылды.

Содан кейін отыз жеті жылдан соң доктор Ливингстон ізгі Ү міт мү йісінен шығ ып Замбези ө зенінің басына дейін барыпты. 1853 жылы қ араша айында ол арадан шығ ып, ешкімнің қ олынан келмейтін асқ ан батылдық етіп, Африканы оң тү стігінен солтү стік батысына қ арай кесіп ө ткен, сө йтіп, Конго ө зенінің бір тарауы Куанго ө зенінен ө тіп, 1854 жылы

31 мамырда Сан-Паоло де-Лоандка келген. Португалия отарының кең байтақ зерттелмеген жеріне Ливингстон алғ аш рет қ адам басты.

Арада он сегіз жыл ө ткен соң екі ержү рек саяхатшы Африканы шығ ыстан батысқ а қ арай кесіп ө ткен. Олар қ ұ лақ естіп, кө з кө рмеген кедергілерді жең е отырып, екеуі де Ангола жағ алауына шық қ ан (біреуі Анголаның оң тү стігінен, екіншісі солтү стігінен).

Бұ л арамен тұ ң ғ ыш рет ағ ылшын флотының лейтенанты Верней Камерон жү ріп еткен. 1872 жылы Ливингстонды іздете жіберілген америкалық Стенлидің отряды Ү лкен Кө л ө лкесінде апат болыпты деген болжал хабар таралады. Лейтенант Камерон, Стенлидің соң ынан барамын деп ө зі тілек білдіреді. Оның тілегі қ абыл алынғ ан. Камерон Занзибардан шығ ып жол тартады.

Доктор Дильон, лейтенант Сесиль Мерфи, Ливингстонның Роберт Моффа деген бір немересі Камеронмен бірге аттанады. Угогодан ө те бергенде, Ливингстонның сү йегін шығ ыс жағ алауғ а ә келе жатқ ан адамдар бұ ларғ а қ арсы ұ шырайды. Сонда да болса Камерон бет алғ ан сапарынан қ айтпай, ілгері қ арай жү ре берген. Оның кө здеген мақ саты, қ айткен кү нде де мұ хиттан мұ хитқ а бару ү шін материкті кесіп ө ту еді. Унианслиб, Угунда арқ ылы жү ріп Какуэлге жетіп,

Ливингстонның кү нделік дә птерін тауыпты.

Камерон Танганьика кө лін кесіп ө тіп, Бамбор тауынан асып Луалаба ө зенінен де ө ткен. Сосын ол жуық та ғ ана болып кеткен қ ұ л саудагерлерінің шабуылы нә тижесінде адамдары қ ырылып иесіз қ алғ ан Килембу, Уруа, Ломанның жоғ арғ ы жағ ы, Улуд пен Ловал ө лкелеріне барды. Гэрристің Дик Сэнд пен оның жолдастарын адастырып апарғ ан Куанзаның ит мұ рны ө ткісіз қ алың орманын да кесіп ө тті ол. Сө йтіп, жігерлі лейтенант ақ ырында Атлант мұ хитының толқ ынын да кө рді. Занзибардан шығ ып Бенгуэлладағ ы Сан- Филиппеге жету ү шін ү ш жыл тө рт айғ а созылғ ан ұ зақ сапар Камеронның екі жолдасы – доктор Дильон мен Роберт Маффаның басын жұ тты.

Америкалық Генри Стенли кө п кешікпей жаң алық ашуда ағ ылшын Камеронның орнын басты. Ливингстонды іздеп

шық қ ан Американың «Нью-Йорк Геральд» газетінің бұ л ержү рек тілшісі іздеген адамын 1871 жылы 30 қ азанда Танганьика кө лінің жағ алауындағ ы Уджуджиден тапқ аны мә лім. Стенли Луалаба жағ алауын толық зерттеуді бірнеше жыл кейінге қ алдыруғ а ұ йғ арып, бұ л сапарында тек ү стіртін ғ ана танысып ө туіне тура келді. Стенли 1874 жылы Багамодан шығ ып, шығ ыс жағ алауғ а енді ғ ана бет алғ ан кезде, Камерон Орталық Африканың ну ормандарының бірсыпырасын аралап та ү лгірген-ді. Сосын бір жыл тоғ ыз айдан кейін 1876 жылы

24 тамызда, халқ ы шешектен қ ырылып, иесіз қ алғ ан Уджуджиден шығ ып, жетпіс тө рт кү н жол жү рген соң, ө зінен бұ рын Ливингстон мен Камерон соғ ып ө ткен жерге, еріксіздер базарының ең зоры Ньянгвиге жеткен.

Стенли Ньянгвиде болғ ан кезінде Занзибар сұ лтанының отряды Марунгу мен Мануэм ө лкелеріне жасағ ан қ ырғ ын шапқ ыншылығ ын ө з кө зімен кө рген.

Стенли осы арадан Луалаба ө зенінің жағ алауын зерттеп, ө зеннің сағ асына дейін баруғ а ұ йғ арғ ан. Стенлидің экспедициясында Ньянгвиден жалдап алғ ан 140 адам жү к кө теруші жә не он тоғ ыз қ айық бар-ды. Оның отряды қ адам басып шығ ысымен-ақ Оугусудың адам жегіш жабайыларымен шайқ асып қ алғ ан. Ө зеннің адам ө те алмайтын жерлерінен айналып ө тетін шақ тарда қ айық тарын сү йреп жү рген. Экваторда, Луалабаның солтү стік-шығ ысқ а қ арай бұ рылғ ан жерінде, елу тө рт қ айық қ а лық тола тиелген жергілікті халық тар Стенлидің кішкене флотына бас салып шабуыл жасайды. Бірақ ержү рек зерттеуші дұ шпанының шабуылына тойтарыс беріп, оларды қ ашуғ а мә жбү р еткен.

Сосын Стенли солтү стік ендіктің екінші градусына дейін ө рлеп, Луалаба – Заирдың бас жағ ы, былай айтқ анда, Конго сияқ ты ө зен екенін, Луалабаны бойлай жү рсе мұ хитқ а шығ уғ а болатынын анық тайды. Стенли осы жолды ө зі қ алап алды. Оғ ан жолшыбай кү н сайын дерлік, жағ алау халқ ының шабуылына тойтарыс беріп отыруына тура келді. 1877 жылы маусымның ү ші кү ні Массастың екі беті шың таспен

қ ыспақ талғ ан жерлерден ө ткен кезде, Стенлидің бір жолдасы қ аза тапты. Маусымның он сегізі кү ні Стенлидің қ айығ ын ағ ыс айдап апарып, тұ п-тура Мбело сарқ ырамасына тү сіреді, Стенлидің ө зі ө лім тырнағ ынан ә рең қ ұ тылғ ан.

Генри Стенли ақ ырында тамыздың алтысы кү ні мұ хит жағ алауынан тө рт кү ндік жердегі Ни-Санд қ ыстағ ына жетеді. Ол екі кү ннен соң Банца-Мбукске барғ ан. Бұ л арада экспедицияғ а жіберілген азық -тү лік, қ ару-жарақ тар кү тіп жатқ ан- ды. Ақ ыр соң ың да Стенлидің экспедициясы тең із жағ алауындағ ы Бома деген бір кішкене ғ ана қ алашық қ а тоқ тап дем алуғ а ұ йғ арады. Африка материгін кесіп ө ту сапарындағ ы қ иыншылық уылжығ ан жас жігітті жасына жеткізбей-ақ қ артайтып жіберді (ол ә лі отыз беске де жетпеген-ді.) Бұ л сапар Стенлидің екі жыл тоғ ыз ай уақ ытын алды, бірақ Луалаба ө зенінің сағ асына дейін зерттеп шық ты. Енді Африканың солтү стігіндегі бас кү ре тамыры Ниль дариясымен, шығ ыс жағ ындағ ы суының молдығ ы мен арна екендігі жағ ынан дү ние жү зінде екінші орын алатын ұ зындығ ы тө рт мың екі жү з километр Луалаба ө зені барлығ ы анық талды. Бұ л ө зен жер ың ғ айына қ арай Луалаба, Заир, Конго деп тү рліше аталады да, Ү лкен Кө л аймағ ын Атлант мұ хитымен ұ штастырады.

Стенли мен Камеронның экспедициясы Анголаның солтү стігі мен оң тү стік шекарасын бойлай жү рді. «Пилигрим» апатқ а ұ шырағ ан уақ ытта, яғ ни 1873 жылы бұ л ө лкенің жері ә лі зерттелмеді деуге боларлық еді. Бар болғ аны батыс жақ тағ ы еріксіздер базарының ең ү лкені Ангола, қ ұ л саудасының орталық тары Вихо, Кассанго мен Казонде1ғ ана екені мә лім болғ ан.

1 XIX ғ асырдың жетпісінші жылдарынан кейін Португалия ү кіметі қ ұ лдарғ а

«бостандық» беруге мә жбү р болды. Анголада иегрлерді қ ұ лдық қ а ұ шырату ісі басқ а тү рге айналды. Ә рбір балиғ атқ а толғ ан негр ең бек борышын ө теу ретінде португалдарғ а бірнеше жыл жұ мыс істеуге заң бойынша міндетті болды. Англияғ а бағ ынышты Оң тү стік Америка Одағ ымен келісім бойынша Португалияның отары Ангола мен Мозамбиктен «жұ мысшы жинау» тә ртібімен жыл сайын он мың дағ ан негрлер келтіріледі, оларды жұ мыс істейтін жеріне қ арулы кү зетшілер апарып салады. Қ ұ л саудасының бұ л тү рі Португалияның бү гінгі реакцияшыл ү кіметінің пайда келтіретін негізгі қ орының бірі болып табылады.

Сө йтіп, америкалық Гэррис Дикті жә не қ иын жағ дайғ а кө ндікпеген жас ә йелді, бейшара ананың безгектен ө лгелі жү рген бө бегін кө рген бойда-ақ, қ ұ л саудагерінің ашкө здік аранын ашатын бес негрді мұ хит жағ алауынан жү з миль алыстатып, ү ң ірейген кө рдей боп қ урап жатқ ан жерге адастырып ә келген-ді.

Иә, бұ л Оң тү стік Америка емес, Африка, егер апатқ а ұ шырағ андар Оң тү стік Америкада болса, оларғ а жергілікті халық тар да, жабайы аң дар да тіптен ауа райы да қ орқ ынышты қ ауіп тө ндіре алмас еді, мұ хит жағ алауы мен Анд бө ктерінің аралығ ында сансыз халық орналасқ ан шұ райлы жер жұ мағ ы бар, оғ ан кез болғ ан ә рбір саяхатшы тоқ тап дем аларлық жай таба алады. Апатқ а ұ шырағ андар Перу мен Боливияның бұ л сияқ ты тамаша жерінен ө те алыстап кетті, егер арам ниетті сұ мның қ олы кеме бағ ытын басқ а жақ қ а бұ рмағ ан болса,

«Пилигримді» дауыл айдап сол меймандос жерге апарып тастауы сө зсіз еді.

Бірақ «Пилигримнің» келіп жығ ылғ ан жері – Африка... Бұ л нағ ыз ү рейлі Анголаның ө зі, оның қ араң ғ ы тү кпіріне, қ ұ л айдаушылардың шыбыртқ ылары шартылдап, қ ұ лдар керуені шұ бырып жатқ ан ү рейлі жеріне тіптен Португалия ө кіметінің отаршылдары да барып кө рмеген.

Негороның опасыздығ ы еріксіз айдап келтірген бұ л жер туралы Дик Сэнд не біледі? Оның білетіні ө те аз. Ол XVI- XVII ғ асырлардағ ы миссионерлердің 1жазып қ алдырғ андарын оқ ығ ан, Сан-Паоло де-Лоандтан шығ ып Заирды бойлай жү рген португал саудагерлерінің саяхаттары туралы оқ ығ ан. Ақ ырында доктор Ливингстонның 1853 жылғ ы зерттеу сапарына жазғ ан есепті баяндамасымен танысқ ан. Жү рексіз қ орқ ақ адамдардың ү рейін алуғ а осы сияқ ты аз мә ліметтің ө зі-ақ жеткілікті.

Шынында да жағ дай ө те нашар еді.

1 Миссионерлер – отар елдердегі шіркеу идеясының ү стемдігін ү гіттеушілер. Миссионерлер жергілікті халық ты христиан дініне шақ ырғ ан болып капиталистік мемлекеттердің жаң а қ оныстар басып алуына дайындық жү ргізетін алдың ғ ы саптағ ы шолғ ыншысы болып жү рген.