Термит Ұясында термиттер туралы лекция

Бұ л баспананың ойда жоқ та табыла қ алуы жолаушылар ү шін ү лкен бақ ыт еді. Бірнеше минуттан соң кә дімгі айта беретін тропиктік нө сер басталды.

Жаң быр тамшылап қ ана қ оймай, тура шелектеп қ ұ йды. Кей-кейде кө ктен қ ұ йылғ ан тасқ ын су қ ұ ламасындай боп сарылдап ақ ты. Кө к ә лемнің ұ шы-қ иырсыз су қ оймасы ү сті астына қ арай аударылып кетіп, барлық суы лақ етіп жерге қ ұ йылғ ан сияқ танды. Мұ ндай сел лездің арасында жазық жерді кө лге, жыраны ө зенге айналдырып жібере алады, ө зендер арнасынан шығ ып, жазық даланың талай жерін су басады. Африкада нө серлі жаң быр ұ дайы бірнеше кү н тынбай жауады, жылы белдеуден Африканың айырмасы осы.

Бір жақ сы жері, термит кү мбезінің қ абырғ асы су ө тпейтін қ алың екен. Кү мбездің тө бесінен Ниагар ө зенінің суы тұ тас ақ тарылса да ішіне бір тамшы су ө тер емес.

Жолаушылар термит илеуіне кірген бойда, бә рінен бұ рын кү мбездің қ ұ рылысымен танысып шық ты. Фонарь жарығ ымен қ арап байқ ағ аны, кү мбездің тө бесін бү ріп ә келіп бітеген, биіктігі он екі фут, табанынан алғ анда айнала ішкі шең бері он бір фут. Ал қ абырғ асының қ алың дығ ы бір фут екен.

Кү мбездің ішкі қ абырғ асына бө лме-бө лме етіп текше жапсырылғ ан.

Титімдей ғ ана жә ндіктер тобының осы тамаша қ ұ рылыс орнатуы адам сенгісіз іс болып кө рінуі мү мкін, бірақ термит қ аласының бар екені талассыз, ондай қ алалар Африканың ішкі ө лкелерінде жиі кездеседі. Голландия саяхатшысы Смитмен деген осы сияқ ты бір кү мбездің тө бесіне қ асындағ ы тө рт жолдасы мен ө зі – бес адам сыйып тұ рғ анын жазғ ан екен. Ливингстон биіктігі он бес фут, тіптен одан да биік – жиырма фут келетін қ ызыл балшық тан соғ ылғ ан термит

кү мбездерін Лундэде кө рдім деп жазыпты. Лейтенант Камерон бұ л сияқ ты шоғ ырланғ ан кө п қ ұ рылысты алыстан кө ргенде, соғ ыс лагері екен деп талай рет алданыпты. Ньянгведе биіктігі жиырма фут қ ана емес, қ ырық, тіптен елу футқ а жететін зә улім биік термит кү мбездерін кө рген. Жанында шіркеу мұ нарасы сияқ ты етіп жапсыра салғ ан қ осымша жің ішке қ ұ рылысы бар орасан ірі кү мбез еді депті ол.

– Мұ ндай тамаша қ ұ рылыс тұ рғ ызуғ а термиттердің қ ай тү рі шебер екен?

– Бұ л – жауынгер термиттердің жұ мысы, – деді Бенедикт ағ ай, қ ұ рылыстың материалдарымен танысып болысымен кө п ойланып тұ рмай-ақ.

Кү мбез кішкене отрядқ а баспана болуғ а жарады, бірақ оның ортасындағ ы бос алаң нан жолаушылар тү гел сыярлық тай бос орын табылмады. Ә йтсе де текше мен бө лменің аралығ ына ық шам денелі адам еркін сыюғ а болатын еді. Кү мбездің ішкі қ абырғ асы бө лмелері бар ү лкен шкафқ а немесе тартпаларын ашып қ ойғ ан комодқ а ұ ксайтын. Ол тартпалар пароход каютасының сә кісі сияқ ты, бірінің ү стіне бірі саты-саты болып орналасқ ан. Ү стің гі «сә кіге» миссис Уэлдон, кішкентай Джек, Нан мен Бенедикт ағ ай шығ ып жатты. Остин, Бат, Актеон ү шеуі астың ғ ы «сә кіге» орналасты. Дик Сэнд, Геркулес пен Том қ арт еденде қ алды.

– Достарым, – деді жасө спірім екі негрге қ арап, – еденге су жайыла бастады. Топырақ тө гіп еденді биіктетсек деймін. Бірақ тесік бітеліп қ алмайтын болсын, егер тесік бітелсе, ішке ауа кірмей тұ ншығ ып ө леміз!

– Біз мұ нда тек бір-ақ тү н тү неп шығ амыз ғ ой, – деп Том еденді биіктетуге қ арсы болды.

– Бір тү н болса да тыныш жатып дем алуымыз керек қ ой. Сә тті жағ дайды пайдаланып қ алайық. Ө ткен он кү ннің ішінде қ алқ а астында қ онғ алы тұ рғ анымыз осы бү гін ғ ана!

– Ие, біз он кү нді ашық далада жатып ө ткіздік, – деді Том, енді Диктің пікіріне қ осылып.

– Оның ү стіне, – деп Дик сө зін жалғ астыра берді, – біз мұ нда тағ ы бірер кү н кідіріп қ алуымыз мү мкін, термит илеуі бізге сенімді баспана бола алатын тү рі бар. Мен уақ ытты пайдаланып, ө зіміз іздеген ө зеннің алыс-жақ ынын анық таймын. Мү мкін, біз мұ нда қ ашан сал буып болғ анғ а дейін тұ рып қ алармыз, мұ нда болсақ, бізге ауа лайсаң ы қ орқ ыныш емес. Кә не, достарым, жұ мысқ а кірісейік, топырақ тө гіп ү йіміздің ішін қ ұ рғ ақ сақ тайық.

Диктің ұ сынысы сол сағ атында орындалды. Геркулес бө лменің астың ғ ы қ абатын балталап бұ зды да, еденге қ ұ латып жайып тастады. Сө йтіп, еден бір фут шамасы жоғ ары кө терілді. Дик Сэнд кү мбез ішіне ауа кіретін тесіктің бітеліп қ алмауын бақ ылады.

Термиттердің ү йін тастап кеткеніне жолаушылар шү кірлік етісті. Егер мұ нда термиттердің шамалы тобы қ алса да адамдар кү мбезге кіріп жайласа алмас еді.

Термиттердің шаруашылығ ын тастап кеткеніне қ анша болғ ан?

Бұ л жә ндіктердің мекенін тастап кетуі Бенедикт ағ айды қ атты таң дандырды, сө йтіп, ол осы мә селені анық тауғ а кірісті. Ғ алым текшеден еденге тү сіп, қ олына фонарь алды да, кү мбездің тү кпір-тү кпірін қ арай бастады. Сө йтіп, ол ең бексү йгіш жә ндіктердің азық қ орын сақ тайтын «бас

қ оймасын» тапты.

Қ ойма астың ғ ы қ абатта екен. Бенедикт ағ ай ол жерден ә лі қ атып болмағ ан бірнеше тамшы ағ аш шайырын тапты, демек, термиттер қ оймағ а мұ ны жуырда ғ ана ә келген.

– Жоқ, жоқ! – деп айқ айлады ғ алым, бейнебір қ арсы алдында тұ рғ ан біреумен кө рісіп жатқ андай-ақ. – Жоқ, бұ л қ ұ рылысты жуырда ғ ана тастап кеткен!

– Бенедикт мырза, сіз кіммен керісіп жатырсыз? – деп сұ рады Дик Сэнд. – Термиттер бұ л арадан бү гін кетті ме немесе бұ дан бір жыл бұ рын кетті ме, қ ашан кетсе де мейлі, ол арасының бізге қ ажеттігі жоқ, біз ү шін ең керектісі – ү йін бізге қ алдырып кеткендігі.

– Жоқ, – деп ө зеуреді ғ алым, – термиттердің бұ л арадан кету себебін анық тау – ө те маң ызды мә селе. Бұ л тор қ анатты сұ мдар кеше ғ ана немесе бү гін таң ертең осында болғ ан: мінеки, кө рдің іздер ме, ағ аш шайырлары тіптен қ атып та ү лгірмеген...

– Бенедикт мырза, оның бізге қ анша қ ажеттігі бар? – деп сұ рады Дик Сэнд.

– Термиттерді ө з мекенін тастап кетуге тек ішкі сезім ғ ана зорлап кө ндіре алады. Кө ріп тұ рсыздар ма, илеуде бірде-бір термит қ алмағ ан! Олар ең алдымен жұ мырт- қ аларының бірін қ алдырмай тасып ә кетуге тырысқ ан. Солай ол, мен тағ ы да қ айталап айтамын, ол сезімтал жә ндіктер нендей де болса бірер қ атердің таянып келгенін сезген.

– Ә лде олар кү мбездеріне біздің кіретінімізді сезген шығ ар? – деп Геркулес қ алжың дай кү лді.

– Айтып отырғ аның ның бә рі қ ұ р шатпақ! – деді Бенедикт ағ ай негрдің қ алжың ына шамданып. – Шынымен-ақ осы жауынгер жә ндіктерден ө зің ізді кү шті санайсыз ба? Егер олар сіздің ө лігің ізге кезіге қ алса, термиттердің бірнеше мың ы жабылып, қ ас қ ақ қ анша болмай саудыратып сү йегің ізді ғ ана қ алдырар еді.

– Ө лі дененің сү йегін мү жу де жұ мыс болып па! – деді Геркулес жең ілгісі келмей. – Мен жү з мың дағ ан термиттерің ді оп-оң ай ө лтіре аламын!..

– Екі жү з мың, бес жү з мың, миллион, – деп Бенедикт ағ ай ө зеурей тү сті, – бірақ миллиард бола қ оймас! Ал миллиард термит, мейлі ө лі бол, мейлі тірі бол, бақ айшағ ың а дейін қ алдырмай мү жіп тастайды.

Бұ л талас алғ ашқ ыда Дикке қ ызық кө рінсе де, кейін оны ойғ а қ алдырды. Бенедикт ағ айдың айтқ ан сө здері оғ ан ү лкен ә сер етті. Жә ндіктердің сырын жақ сы білетін ғ алым аз болжауынан жаң ылмағ анына жасө спірім кү мә нданбады. Егерде қ аласын тастап кетуге термиттерді ішкі сезім зорлағ ан болса, демек, бірер қ ауіп-қ атердің тө нгенін шынында да олардың сезуі анық.

Бірақ кү н кү ркіреп жаң быр қ ұ йып тұ рғ анда бұ л баспанадан кету дегенді ойлаудың да қ ажеттігі жоқ. Дик Сэнд мына ұ ғ ымсыз мә селеге бас қ атырғ ысы келмеді, тек қ ана:

– Бенедикт мырза, термиттер ө здерінің азық -тү ліктерін қ оймада қ алдырып кетіпті дедің із, білем? Біздің де азық - тү лігімізді ала жү ргеніміз сіздің сө зің ізден есіме тү сті. Енді тамақ танып алсақ та болады. Келешектегі істейтін ісімізді ертең, жаң быр ашылғ ан соң ойласа жатармыз, – деді.

Нан кешкі ас ә зірледі. Жолаушылар қ аншама шаршағ анмен тамақ танудан тартынбады. Ә лі де болса екі кү нге жетерліктей консервілер бар-ды, адамдар асқ а арандарын аша килігіп, қ алғ ан консервілерді сол кештің ө зінде-ақ ада қ ылды. Жаң быр тиіп су бола қ оймағ ан сухарилер қ ажырлы азулардың қ ыспағ ына тү сіп, ұ дайы бірнеше минут кү тірлеумен болды. Ал Геркулестің жағ ы қ атқ ан нанды диірменше ұ нтады.

Бірақ миссис Уэлдон асқ а қ олын ә рең созды, егер оны Дик зорламаса, ештең е татып та алмас еді. Бұ л ержү рек ә йел ә лдененің қ амын ойлауда жә не ө ткен кү ндерге қ арағ анда қ айғ ысы да басымырақ -ау деп шамалады жасө спірім. Бірақ кішкентай Джектің денсаулығ ы тү зеле бастады. Безгегі де қ айтып ұ стағ ан жоқ, тыныш жатып ұ йық тайтын болды. Дик Сэнд жас ә йелдің қ айғ ысы не екенін біле алмады.

Бенедикт ағ ай ө зіне тиісті асты ішіп-жеуінде сө з жоқ, бұ л ә рине, тү сінікті мә селе. Бірақ жұ тқ ыншағ ынан ө ткен ас аз ба, кө п пе, дә мді ме, дә мсіз бе, бұ л жө нінде ғ алымның ісі болды деп шамалаудың қ ажеттігі де жоқ. Ол ө зінің не ішіп- жегенін білмей де қ алды. Тек қ ана ас ү стінде ұ тыры келіп жолдастарына лекция оқ ығ анына мә з болды. Ә ттең, иесіз қ алғ ан қ ұ рылыста термиттердің ең болмаса біреуі ғ ана қ алмағ анын айтсаң ызшы!..

– Бұ л тамаша жә ндіктер, – деп бастады ол, ә рине, ө зінің ә ң гімесін жолдастарының тың дағ ан-тың дамағ анымен оның жұ мысы жоқ -ты, – тор қ анаттылар тобына қ осылады. Бұ л топқ а қ осылатын жә ндіктер бес тү рлі. Шаян шыбындар, арыстан қ ұ мырсқ алар, алтын қ оң ыздар, веснянка мен

термиттер. Біз отырғ ан ү йдің иесі жоғ арыда аталып ө тксн жә ндіктердің соң ғ ы тобына, яғ ни термиттер тобына қ осылатынына ешқ андай талас жоқ.

Дик Сэнд Бенедикт ағ айдың лекциясын зейін сала тың дай бастады.

Бенедикт ағ ай ө здерінің Африкада жү ргендерін термиттер қ аласынан-ақ білмей ме екен? Білмеуі де мү мкін, ө йткені бұ л ғ алым ө здерін бір материктен екінші материкке ә келіп тастағ ан қ андай қ атерлі кездейсоқ жағ дай екеніне тү сіне қ оюы екіталай. Сондық тан да Дик Сэнд оның лекциясын мазасыздана тың дады.

Ал Бенедикт ағ ай ө зінің сү йікті шоқ ырағ ына басып желіге сө йледі.

– Термиттердің, – деп ол ә ң гімесін соза тү сті, – сегіз бө лімнен қ ұ ралғ ан отыз бір талды қ ысқ алау ғ ана мұ рты болады: мұ рттың ауызғ а жақ ын бө лімі кеміргіш тіс орнына жұ мсалады.Термиттерді кө бінесе «ақ қ ұ мырсқ а» деп атайды, бірақ бұ лай атау дұ рыстық қ а жатпайды. Ө йткені термиттердің қ ұ мырсқ а нә сіліне ешқ андай жуық тығ ы жоқ. Олардың қ ұ мырсқ амен нә сілдес деудің себебі, олар қ ұ мырсқ а сияқ ты бір илеуде кө п болып ұ йымдасып тұ рады, істері де қ ұ мырсқ ағ а ұ қ сайды. Бір илеуде тұ ратын термиттердің кө пшілігі ө сім бермейтін қ анатсыз жұ мыскер термиттер. Бұ лардың басы ү лкен, жағ ы орасан кү шті болады, олар

«солдат» аталады. Термиттердің арасында ата жә не ана термиттері болады. Жас шағ ында бұ лардың қ анаты болады, ұ ша да алады, бірақ «тойдан» кейін қ анаты тү сіп, ұ ша алмай қ алады. Бұ л жұ байлар «патша», «ханым» аталып кетеді, ө йткені олардың кә сібі – тек қ ана тұ қ ым ө сіру.

– Ал мына кү мбезді термиттердің қ ай тү рі жасағ ан? – деп сұ рады Геркулес.

– Ә рине, ғ ылым жолымен анық талғ ан «жауынгер термиттер» деп аталатын тү рі жасағ ан, – деп жауап қ атты Бенедикт ағ ай, жауынгерлігімен даң қ ы шық қ ан Македон

немесе кө не замандағ ы басқ а нә сілдер туралы айтып отырғ ан кісінің ү ніне салып.

– Жауынгер термиттер ә детте қ ай жерде ө сіп-ө нетін еді?

– деп сұ рады Геркулес.

– Африкада, – деп жауап қ атты ғ алым. – Орталық Африкада болады, ә сіресе оның оң тү стік ө лкелерінде ө сіп- ө неді. Африка деген шыбын-шіркей сияқ ты жә ндіктерге ө те бай, даң қ ы шық қ ан жер ғ ой. Ливингстонның қ ұ мырсқ алар туралы соң ғ ы жазғ ан мақ аласы оқ уғ а тұ рарлық қ ызғ ылық ты ең бек, бұ л мақ аланы Стенли ә келген-ді. Ол саяхатшы тең десі жоқ, менен анағ ұ рлым бақ ытты адам: қ ызыл қ ұ мырсқ а мен қ ара қ ұ мырсқ алар армиясының ө зара қ ырғ ын соғ ысын ө з кө зімен кө рген ол. Шайқ аста қ ара қ ұ мырсқ алар жағ ы жең ген, бұ ларды жергілікті халық «сирафу» деп атайды. Қ ызыл қ ұ мырсқ алар жағ ы жауымен табан тіресе соғ ысқ анның соң ында жең іліс тауып, соғ ыс майданын тастап кетуге мә жбү р болғ ан. Бірақ олар жұ мыртқ аларын тастамай ө здерімен бірге ала, толық тә ртіппен шегінген. Адам болсын, айуан болсын, бұ л сияқ ты жауынгерлікті ешқ ашан кө рсете алғ ан емес дейді Ливингстон. Тіптен сирафудың шақ қ анынан жолбарыс та, піл де қ орқ ады. Қ ұ мырсқ а армиясының шабуылына ешнә рсе кедергі бола алмайды, оның жолында ағ аш кездессе, оп- оң ай ө рмелеп басына шығ ып кетеді, суы бар жылғ а кездессе, бірнеше қ ұ мырсқ алар бірінің аяғ ынан бірі ұ стап ө з денелерінен аспалы кө пір жасайды да, басқ алары жанды кө пірдің ү стімен жү ріп ө теді. Қ ұ мырсқ аның жауынгер қ олы ө те кө п! Африканы зерттеуге барғ ан Дю-Шайю деген тағ ы бір саяхатшы қ ара қ ұ мырсқ алардың ұ дайы он екі сағ ат ү здіксіз шұ бырғ анын кө ріпті. Дегенмен қ ұ мырсқ алардың есепсіз қ олын саяхатшының кө руі таң ғ аларлық уақ иғ а ма? Африка жә ндіктері ғ ажап ө сімтал келеді, мысалғ а, жауынгер термиттің ұ рғ ашысын алуғ а болады: олар кү ніне алпыс мың жұ мыртқ а туады. Жергілікті халық бұ л жә ндіктерді жейді де. Айтарың бар ма, достарым, пісірілген термиттен дә мді ас жоқ шығ ар деймін!

– Бенедикт мырза, сіз оны жеп кө ргенің із бар ма? – деп сұ рады Геркулес.

– Ә зірге жеп кө ргенім жоқ. Бірақ жеймін!

– Қ айдан жейсіз?

– Осы арадан!

– Бірақ біздер Африкада емеспіз ғ ой! – деді Том қ арт асығ а сө йлеп.

– Жоқ... жоқ... – деп жауап қ атты Бенедикт ағ ай. – Дегенмен ғ алымдар осы кү нге дейін жауынгер термиттерді тек Африкалық жағ алауларда ғ ана кездестірген. Ох, ол саяхатшылар ма, олар іздей білмейді! Дегенмен цеце деген шыбынды мен Америкадан таптым. Енді менің даң қ ым бұ рынғ ыдан да гө рі кө теріле тү седі, ө йткені мен бірінші болып жауынгер термитті де Америкадан тауып отырмын. Бұ л оқ ығ ан жұ ртты таң ғ алдыратын мақ ала жазу ү шін не деген қ ымбат материал десең ізші! Мақ ала деген не, тә ң ірі, ішінде жақ сы қ ағ азғ а басылып жапсырылғ ан кестелері мен тү рлі- тү сті суреттері бар қ алың том жазып шығ аруғ а болатын материал ғ ой бұ л! Еуропаның ғ ылым дү ниесін бір сілкінтіп тастайтын ең бек қ ой бұ л!

Жағ дайдың нашар халде екенін Бенедикт ағ айдың сезбегені анық болды. Бейшара ғ алымның ө зі болсын жә не оның қ асындағ ы Дик пен Том қ арттан басқ а жолдастары болсын, ө здерін Америкадамыз деп сенген еді.

Бұ л сенімдерінің қ ате екеніне кө здерін жеткізу айырық ша бір уақ иғ а болмайынша мү мкін емес.

Бенедикт ағ ай ә ң гімесін аяқ тағ анда уақ ыт кешкі сағ ат тоғ ыздың шамасы болып қ алғ ан еді. Энтомологиялық ә ң гімені маужырап тың даушылардың кө пшілігі ұ йық тап кеткенін ғ алым байқ ады ма екен? Сірә, байқ амағ ан шығ ар. Бірақ Бенедикт ағ айғ а тың даушының да керегі жоқ -ты. Ол тек қ ана ө зі ү шін айтып отырғ ан. Геркулес басқ алардан гө рі ұ йқ ымен кө бірек тіресті, бірақ жол азабынан қ ажып, ә бден шаршағ ан алып кешікпей-ақ кө зін жұ мып ешнә рсені естімеді.

Егер ұ йқ ы жең бегенде, Бенедикт ағ ай ә лде де болса мылжың дап беталды лағ а берер еді, бірақ ақ ырында ө зінің таң дап алғ ан «ү стің гі текшесіне» шығ ып ұ йқ ығ а кірді.

Кү мбез іші тым-тырыс, бірақ далада кү н кү ркіреп, найзағ ай жарқ ылдап, дауыл ә лі соғ ып тұ р. Жуық арада жел басылып, кү н ашылады дерлік ү міт жоқ.

Фонарь ө шіп, кү мбез ішін қ араң ғ ылық басты.

Жолаушылардың бә рі қ атып ұ йық тап жатқ ан тә різді. Бірақ қ аншама шаршап қ ажыса да Диктің ұ йқ ысы келер емес, оның ең сесін ауыр ой басқ ан. Бар ойлағ аны қ айткен кү нде де жолдастарын аман алып қ алудың амалы еді. Жолаушылардың бар қ айғ ы-қ асіреті «Пилигримнің» апатқ а ұ шырауы ғ ана емес- ті. Егер олар жергілікті халық тың қ олына тү се қ алса, жаң а қ айғ ығ а, ө те-мө те ауыр қ айғ ығ а ұ шырайды.

Бірақ ө здеріне тө нген кө п қ ауіптің ішіндегі ең қ атерлісі, мұ хит жағ алауына баратын жолда кездесетін бә ле-қ атерден кішкене отрядты қ алай алып қ алу керек? Гэррис пен Негоро жолаушыларды Анголағ а тегіннен-тегін ә келмеген. Бірақ оң бағ ан португал бұ дан не пайда тапты? Ол сұ мырай соншама кімге ө шікті? Негоро тек жалғ ыз мені ғ ана жек кө ріп, мені ғ ана кү ндейді деп Дик ө зін-ө зі сендіруге тырысты.

«Пилигриммен» тең ізде жү рген шағ ында кездескен уақ иғ аларды қ айта-қ айта ойлап, апатқ а ұ шырағ ан «Вальдокке» кездескенін, кит аулап жү ріп капитан Гульдің барлық командасымен бірге қ аза тапқ анын тағ ы есіне тү сірді... Дик Сэнд ө зі он бес жаста бола тұ рса да капитан болғ анын, Негоромен керісіп қ алғ анда капитандық ө кімді пайдаланып португалды капитан ө міріне – ө зіне бағ ындырғ анын, кісендеймін, тіптен атып тастаймын деп қ орқ ытқ анын да есіне тү сірді. Ә ттең -ай, ол залымды сонда-ақ неге ғ ана жайратпады екен? Егер Дик Сэнд сол кезде Негороны тең ізге тастағ ан болса, бұ л сияқ ты жантү ршігерлік қ айғ ылы уақ иғ а болмас та еді!..

Бала жігіт осы уақ иғ аларды есіне тү сірді.

Ол «Пилигримнің» апатқ а ұ шырағ анын ойлады. Бейбіт жатқ ан Боливия жері деп шамалағ аны бірте-бірте Анголағ а, безгегі кісі ө лтіретін, жабайы адамы аң нан да жаман, ү рейлі Анголағ а айналып бара жатқ анын ойлады! Ат тө беліндей отряд мұ хитқ а баратын жолда бұ л сияқ ты қ ауіп-қ атердің қ ай-қ айсысына болса да кездеспей кете алар ма екен? Мұ хитқ а салмен жетеміз деген жобасын Дик Сэнд жү зеге асыра ала ма? Жол жү рудің бұ л ә дісі қ ұ рғ ақ пен жаяу жү ргеннен гө рі адамды мойытпайтын, қ атерсіз сенімді ә діс деп шамалауғ а бола ма?

Дик Сэнд алдағ ы жү ретін жү з мильдік жаң а сапарғ а миссис Уэлдонның ө зі де, кішкентай Джек те шыдай алмайтынын жақ сы білді.

«Бір жақ сы жері, – деп ойлады ол, – халіміздің ө те нашар жағ дайда екендігін миссис Уэлдон да жә не басқ алардын да ешқ айсысы сезген жоқ! Негороның кемені Африкағ а келтіргенін, оның сыбайласы Гэррис бізді адастырып, елдің алыс тү кпірі Анголағ а ә келгенін Том қ артпен екеуміз ғ ана білеміз!»

Ә лдекімнің жылы лебі Диктің мандайына тигендей болды. Талдырмаш нә зік қ ол жасө спірімнің иығ ына асылды. Алқ ынғ ан бір дыбыс оның қ ұ лағ ына сыбырлады:

– Байғ ұ с бала, мен бә рін де білемін!