Казонде

Майдың жиырма алтысы кү ні қ ұ лдар керуені Казонде қ аласына жетіп тоқ тады. Тұ тқ ынғ а алынып қ ұ лдық қ а сатылатындардың тең жарымы жолда қ ырылғ ан-ды. Сонда да болса қ ұ л саудагерлері кө п пайда табамыз деген зор ү мітпен келді: қ ұ л алушылар ә лі азайғ ан жоқ -ты, Африка базарларында қ ұ лдың бағ асы кө терің кі еді.

Ол кезде негр саудасының ең зорын Ангола жү ргізіп жатқ ан. Португалияның Сан-Паоло де-Лоанд пен Бенгуэлладағ ы жергілікті ү кіметтері қ ырсыз, босаң болғ андық тан еріксіздер керуені материктің ішкі ө лкелеріндегі ит мұ рны ө ткісіз қ алың ормандары арасымен жө нелтіліп жатты.

Жағ алаудағ ы барактар қ ара тұ тқ ындарғ а лық тола. Африка жағ алауын кү зетіп жү рген Португалия кемелеріне соқ пай, аман ө тіп жү рген еріксіздер тиелген кемелердің шағ ын тобы Испания отарларына жө нелтуге арналғ ан «қ ара тауарлардың» бә рін тү гел ә кетуге мү мкіндігі жоқ -ты.

Куанза ө зенінің сағ асынан ү ш жү з миль қ ашық тық тағ ы Казонде қ аласы Анголадағ ы негр қ ұ лдар сатылатын ең ірі базарлардың бірі болып саналады. Ә детте адам сату мен сатып алу ісі қ аланың бас алаң ында жү ргізілетін. Бұ л арада

«тауар кө рмесі» бар, Ү лкен Кө лге жө нелтілетін керуендер де сонда жасақ талып, сол жерден аттанады.

Орталық Африканың басқ а қ алалары сияқ ты Казонде қ аласы да екі бө лімге бө лінген. Қ аланың сауда бө лімінде

жергілікті халық, арабтар мен португал саудагерлерінің ү йлері бар, еріксіздер барактары да сонда, екінші бө лімінде жергілікті халық тың патша сарайы орналасқ ан. Бұ л патша қ анішер қ аталдық тың, ұ рып-соғ удың кү шімен ө кімін жү ргізіп, қ ұ л саудагерлерінен тү скен тү сіммен кү н кө руші, барып тұ рғ ан маскү немнің ө зі болатын.

Ол кезде Казонде қ аласының сауда кварталы тұ тасымен Хозе-Антонио Альвец деген бір қ ұ л саудагеріне қ арайтын- ды. Гэррис пен Негоро сол Хозе-Антонио Альвецтің агенті болатын.

Альвец ө зінің бас конторын Казондеге орнатып, контордың бө лімшелерін Вихо мен Кассангодан ашып еді. Айтылып ө ткен уақ иғ адан соң арада бірнеше жыл ө ткеннен кейін Камерон Альвец конторының Кассангодағ ы бө лімшесінде болып, сондағ ы жағ дайды суреттепті.

Казондедегі сауда кварталының ү лкен кө шелерінің екі бетіне бірдей ұ зына бойғ а бір қ атар жалпақ тө белі ү йлер салынғ ан, балшық тан соғ ылғ ан тө рт бұ рышты ауланың ішкі жағ ында малдары тұ рады. Ү лкен кө шенің бір жақ басында еріксіздер барагымен айнала қ оршалғ ан ү лкен алаң бар. Ү йден ә лденеше есе биік кө кке мойнын созып тұ рғ ан тамаша інжір ағ аштары, кө шенің ұ зына бойына желпуіш тә різденіп пальмалар ө скен, бұ л ө сімдіктер тікесінен қ ойғ ан сібірткіден айнымайды. Кө ше шаң ының арасында қ аланың тазалық сақ тау қ ызметін атқ арып, ү ймелеп жатқ ан кү шігендерді кө рсең. Мінеки, Казонденің сауда кварталының ұ сқ ыны осындай болатын.

Конгоның бір тарауы – Лухи ө зені базар алаң ының іргесінен ағ ып ө теді.

Казонденің сауда кварталына тірей король сарайы орналасқ ан, оның тұ рғ ан жері тұ тас бір шаршы миль жерді қ амтыпты, ү йлерінің тү рі ү йме-жү йме салынғ ан лашық тар тобына ұ қ сайды. Кейбір лашық тардың айналасын қ амыспен қ оршағ ан болыпты, енді біреулерін жас інжір ағ аштарын жиі егіп қ оршапты, бірсыпыраларының ешқ андай қ оршауы жоқ. Маниок плантациясы мен папирус сабағ ынан ерекше тоқ ылғ ан

шарбақ қ оршау аралығ ында король қ ұ лдарының лашық тары, король ә йелдерінін гаремі1бар, король «тембесі» де сол жерде, ол басқ а лашық тардан аз-кем ғ ана биіктеу де кең ірек. Мінеки, король сарайының болмысы осы ғ ана.

Казонде королі Муани-Лунга елуді қ усырғ ан адам, оның қ ол астындағ ы бұ қ арасы бұ рынғ ы корольдің тұ сында да кү йзелген, еді, енді жаң а корольдің дә уірінде мү лдем титық тап қ алды. Португалиялық тың қ ұ л саудагерлері пайдаланып жү рген жалдама солдаттарының саны жиырма мың ғ а жеткенде, корольдің қ азіргі уақ ытта не бары тө рт мың дай- ақ ә скері бар. Сондық тан қ азір Казонде королінің кү н сайын жиырма бес-отыз қ ұ лдан қ ұ дайғ а қ ұ рбан шалып тұ ратын бұ рынғ ы дә урені жоқ.

Маскү немдіктің салдары оны зұ лымдық пен қ иянатқ а айдап салды, ә лі де болса кә рілік ең сесін баса қ оймағ ан орта жастағ ы адамды мезгілінен бұ рын кеудіретіп, ақ ылынан алжастырып, ашушаң, қ ияли етіп жіберді. Ол ө зінің қ ың ырлығ ын істеп, қ ұ лдарының денесіне ө мірлік дақ салып жарымжан етті, ә скербасылары мен министрлерінің біреуінің мұ рнын кесіп пұ шық, біреуінің қ ұ лағ ын кесіп шұ нақ етті, тағ ы біреуінің қ олын кесіп шолақ, біреулерінің аяғ ын кесіп ақ сақ етіп тастады. Бағ ынышты адамдары королінің ө луін асығ а кү туде еді.

Бү кіл Казонде халқ ының ішінде Муани-Лунганың ө лімі тек болғ аны жалғ ыз-ақ адамды – Хозе-Антонио Альвецті ғ ана кү йзелте алады. Қ ұ л саудагері маскү нем ә кімінің кө ң ілін аулап, бү кіл ө лкені билеп алғ ан. Король ө лген соң тә ж бен тақ қ а корольдің бә йбішесі Муана ханым ие болуғ а тиіс. Халық ә йелді ә кім екен деп елемейді, лаң шығ арады, кө ршілес елдің патшасы Оукус деген кісі Казонде елінің ішкі бү лігін пайдаланып, Муани-Лунгағ а шабуыл жасауы мү мкін деп қ ауіптенді Альвец. Оукус маскү нем патшадан гө рі жас та жігерлі адам еді жә не ол Альвецтің бә секелесі, қ ұ л

1 Гарем – король ә йелдерінің сарайы.

саудагерлерінің ішіндегі ең ірісі Типо-Типо деген арабпен сыбайлас болатын.

Хозе-Антонио Альвецті сол африкалық мемлекеттің королі деуге болады, ал залым есінен айрылып, ақ ымақ болғ ан ү кімет басқ арушысын ішімдікке дә ндетіп, ө зіне мү лдем бағ ындырып алды да, оның топастығ ын пайдаланды.

Альвецтің ө зі тоқ тасқ ан адам, ақ нә сілділерге жақ ындығ ы жоқ. Оның есімі ғ ана португалдық, о да болса сауда ісіне байланысы, қ осалқ ы аты еді. Альвецтің негізі негр, шын аты Кенделе болатын. Ол Куанза ө зенінің жағ асындағ ы Дондода туып, мансапты ісін негр саудасының қ арапайым агенттігінен бастағ ан-ды. Енді бұ л жексұ рын қ ақ бас ірі қ ұ л саудагерлерінің бірі болып алды.

Альвецтің ө зіне лейтенант Камерон 1874 жылы Килвибода кездескен. Камерон соның керуеніне ілесіп Вихоғ а дейін жеті жү з мильден астам жол жү ріпті.

Қ азіргі келген керуенде не бары екі жү з елудей-ақ қ ұ л бар. Ә бден ә лсіреп аяқ басып тұ руғ а ә рең шамасы келетін шала ө лікке ұ қ сағ ан тұ тқ ындарды Казонде кө шесімен малша айдап ә келіп, ит байласа тұ рғ ысыз барақ қ а қ амай салды. Мың жарым шамасындай қ ұ лдар барактарда жә рмең ке кү тіп жатыр. Жә рмең ке енді екі кү ннен соң ашылуғ а тиіс.

Бұ рынғ ылардың ү стіне жаң адан адамдар қ осылып, барак адам айналғ ысыз тығ ыздалып кетті. Жаң а келгендердің мойнындағ ы ағ аш бұ ғ ауларын алып қ ойды, бірақ шынжырдан босатқ ан жоқ. Жү к кө терушілер алаң ғ а тоқ тап, ә келген жү ктерін жерге ү йді де, ең бекақ ыларына бірнеше метр шыт немесе басқ а тү рлі заттар алып, тағ ы да жалдану ү шін басқ а бір керуен іздеп кетті.

Баракқ а келген соң Том қ арт пен оның жолдастары бес жұ ма бойы азапқ а салғ ан мойындарындағ ы ағ аш бұ ғ аудан қ ұ тылды. Бат ақ ырында ә кесін қ ұ шақ тап, аймалай бастады. Еріктерінен айрылғ ан сорлылар қ ол алысып кө рісті де, бірнеше ауыз сө з айтып, тіл қ атысып ү ндерін ө шірді. Бұ лар басқ а не шаруа жайлы сө йлессін? Тағ дырына назаланып зарлауы керек

пе? Бат, Актеон мен Остин денелері ауыр ең бекке кө ндігіп қ алғ ан жас адамдар ғ ой, оларды жол азабы қ ажыта алмады. Бірақ Том қ арт ә бден ә лсіреп халден тайғ ан. Егер керуен тағ ы бір-екі кү н жолда жү рсе, Нанның ө лігі сияқ танып Том да жолда қ алар еді...

Тө ртеуін де айдап апарып бір кішкене сарайғ а қ амады да, есігіне қ ұ лып салып сыртынан бекітті.

Тұ тқ ындар жарытымсыз аспен жү ректерін жалғ ады да, қ ұ л саудагерлерінің бастығ ын кү тіп жата берді. Альвец бұ лардың Америка азаматтары екендігін білген соң, ө здерін босатады деп балаша иланды бұ лар.

Дикті алаң да жалғ ыз қ алдырып, оғ ан хавильдардан кү зетші қ ойды.

Дик Сэнд ақ ырында Казондеге де жетті! Ол миссис Уэлдонды, кішкентай Джекті, Бенедикт ағ айды ә лдеқ ашан осында деп шамалағ ан. Оларды ө здері жү ріп ө ткеп кө ше олардың екі бетіндегі базар алаң дарына, аула қ ақ паларына кө зін қ адап іздеумен болды.

«Шынымен-ақ оны Казондеге ә келмегені ме? – деп сұ рады Дик ө зінен-ө зі. – Мұ нда жоқ болса, ол қ айда болады? Жоқ, Геркулес қ ателесуге тиіс емес! Гэррис пен Негороның жобасы қ андай, бұ л жағ ы мағ ан мә лім емес, бірақ бұ л қ аныпезерлердің оны осында ә келгендігіне сенімім кә міл. Дегенмен ол оң бағ андардың мұ нда ө здері де кө рінбейді ғ ой...» Диктің тұ ла бойын қ орқ ыныш билеп ә кетті. Миссис Уэлдонды қ амауда ұ стағ ан болды, оны Диктің кө ре алмау себебі де осыдан. Бірақ Гэррис қ айда, Негоро қ айда? Енді біздің кү ллі тағ дырымыз сол екеуінің қ олында ғ ой, олар, ә йтпесе португал жас капитанмен жү здесуді кейінге қ алдырып, істі кешіктірмес еді. Жоқ, олар ө здерінің жең ісін мақ таныш етіп, Дикті қ орлап мазақ тау ү шін азаптап, ақ ырында одан кек алу ү шін осы сә тте-ақ келіп жетулері керек еді. Бұ лар неғ ып кө рінбейді? Шынымен-ақ олардың Казондеде жоқ болғ аны ма? Олай болса миссис Уэлдон да Казондеде емес, Орталық Африканың басқ а бірер пунктінде болғ аны ғ ой?

Геркулестің хатын ә келіп тапсырғ аннан бері Динго да қ атынаспай кетті. Сө йтіп, Диктің дайындап қ ойғ ан жауап хаты да тиісті адамына тапсырылмайтын болды. Дик Сэнд бұ л хатта миссис Уэлдонды бақ ылап жү р, адасып қ алма деп Геркулеске ә дейілеп тапсырғ ан-ды.

Динго бір кезде лагерьге кіріп еді ғ ой, Геркулес оны екінші қ айтара неге жұ мсамайды? Бірақ, мү мкін, сенімді тө бет оның тапсырмасын орындаймын деп жү ріп ө зі қ ұ рығ ан болар? Немесе миссис Уэлдонды жырақ тағ ы орманды қ ырқ алардың алыс тү кпіріне ә кеткен шығ ар, Геркулес те, Динго да соның соң ынан кеткен болар?

Осы сияқ ты ә бігерлі болжалдар Диктің ойынан шық пай- ақ қ ойды.

Егер миссис Уэлдонның ө зі де, оны ә келушілердің де бұ л қ алада жоқ екендігі анық болса, не істеу керек?

Дик Сэнд миссис Уэлдонды қ айткенде де Казондеден кездестіремін деп ү міттенген еді, енді ол ү міті жоқ қ а шық қ алы тұ р.

«Жақ сы кө ретін адамына тар жол, тайғ ақ кешуде қ ол ұ шын беріп жә рдем ете алмасаң, – деп ойлады Дик, – тірі жү ріп ө мір сү рудің қ ажеттігі қ анша? Жоқ, итшілеп кү нелткеннен гө рі ө лген артық...»

Бірақ та Диктің бұ л пікірі қ ате еді. Басқ а тү скен ауыр кү ндер жас баланы бірден ересектер қ атарына қ осты. Дик сияқ ты қ ажырлы адамдардың торығ а қ алуы тек қ ана қ ажығ андық тың уақ ытша ө ткен ә серінен еді.

Айқ ай-шу мен тартылғ ан фанфар даусы бос жатқ ан алаң ды бірден кү ң ірентіп жіберді. Дик Сэнд қ айғ ығ а шомып шаң дақ қ ұ мның ү стінде отыр еді, қ ас қ ақ қ анша болмай ұ шып тұ ра келді. Ә рбір жаң алық оғ ан іздеген адамының ізін сілтейтіндей болатұ ғ ын. Оның бір сә т иығ ын басқ ан босаң дық лездің арасында таралып, кү реске қ айта дайындалды.

– Альвец! Альвец! – деп айқ айлайды алаң ғ а ағ ылып келіп жатқ ан солдаттар мен жергілікті халық тар.

Ақ ырында еріксіздер Альвецті де кө рді-ау. Тұ тқ ынғ а тү скен соншама кө п адамдардың тағ дыры тек қ ана осының қ олында еді. Гэррис пен Негоро оны қ ошаметтеп келе жатқ ан болар. Он бес жасар капитан кө здерін адырайта ашып, танауын делдите, тартқ ан сымдай ширатылып тікесінен тік тұ р, егер ана екі опасыз оның алдына келе қ алса, Дик олардың бетіне тайсалмастан тіке қ арауғ а ә зір, «Пилигрим» капитаны ө зінің бұ рынғ ы аспазы алдында қ алтырамайды.

Ү лкен кө шенің арғ ы басынан зембіл кө терген адамдар кө рінді, оның ү стіндегі арзан матадан қ ұ рылғ ан масаханасы оң ып, дал-дұ лы шығ ып жыртылып қ алғ ан. Зембілден шығ ып бір кә рі негр жерге тү сті.

Хозе-Антонио Альвец деген қ ұ л саудагері осы болатын.

Бірнеше қ ызметкерлер жү гіріп барып, басы жерге жеткенше иіліп оғ ан тә жім етті.

Альвецтің соң ынан қ ұ л саудагерінің португал досы Коимбра да зембілден тү сті, бұ л ү кімет бастығ ы майор Вихенің баласы еді. Лейтенант Камеронның айтуынша, Альвецтің досы, бү кіл Африкадағ ы барып тұ рғ ан оң бағ анның ө зі. Бұ л бадырақ кө з, сарғ ылт беті ісің кілеу келген, қ алың бұ йра шашты, кекілі шудаланып қ алғ ан, бір жексұ рын жігіт еді. Оның жү зінде адам қ арағ ысыз біртү рлі жиіркеніш нышан бар. Ү стінде жыртық кө йлегі, шө птен тоқ ылғ ан белдемшесі, басында тозығ ы жеткен сабан қ алпағ ы бар, тү ріне қ арасаң, мү гедек кә рі албастыдан аумайды. Коимбра Альвецтің серігі де сенімді адамы болатын, ол бейбіт кыстақ тарғ а шапқ ыншылық жасауды ұ йымдастырушы, сонымен қ атар қ ұ л саудагеріне қ ызмет ететін талаушы армияның ө зіне лайық ты кө семі еді.

Қ ұ л саудагерінің ө зі қ асындағ ы қ имас досынан гө рі келбеттірек болатын.

Альвецтің нө кері ішінде Гэррис пен Негороның болмауы Дикті бірден торық тырып тастады.

Бұ л арада керуенбасы Ибн-Хамис келіп, Альвецпен, Коимбрамен қ ол алысып амандасты. Олар керуенбасының

жолы болып, олжалы қ айтқ анын қ ызу қ ұ ттық тады. Алайда керуендегі еріксіздердің тең жарымы шығ ын болғ анын естігенде Альвец кіржиіп, ренжігендік пішін кө рсетті. Бірақ жалпы алғ анда жағ дай жаман емес, қ ұ л саудагерінің барактағ ы бағ улы жатқ ан «қ ара тауарларына» жаң а келтірілген еріксіздерді қ осса, ішкі базарлардың қ ұ л алушыларын қ анағ аттандыруғ а молынан жетіп жатыр. Қ ұ лғ а айырбастап қ анша піл сү йегі мен бақ ыр алуғ а болатынын ойша есептеп, тіптен кө ң ілденіп те қ алды.

Қ ұ л саудагері айдаушыларғ а алғ ыс айтып, сол сағ атында жү к кө терушілермен есеп айырысуғ а ә мір берді.

Хозе-Антонио Альвец пен Коимбра португал тілі мен африка тілдері араласқ ан біртү рлі будан тілде ө зара сө йлесіп тұ р, бұ л тілге Лиссабонда туғ ан адамдардың тү сінбейтіні мә лім, бұ ғ ан Диктің де тү сінбейтіні белгілі. Бірақ «қ ұ рметті қ ұ л саудагерлерінің» ә ң гімесі Диктің ө зі жә не оның жолдастары туралы болып жатқ анын жасө спірім шамалап білді. Ибн-Хамистің иек қ ақ қ ан белгісі бойынша хавильдарлардың біреуі Том, Бат, Остин мен Актеон қ амаулы жатқ ан сарайғ а қ арай бет алғ анын кө ріп, Дик ө зінің ойша болжалдауының дұ рыс екенін білді.

Дик Сэнд байқ аусызда жолдастарының қ асына жақ ындап барды.

Бұ лшық еттеріне қ ол батқ ысыз қ айратты негрлердің бір жерге топтана қ алғ анын кө ргенде Хозе-Антонионың беті кү рең тартып кү лім қ ақ ты. Бірнеше кү нгі демалыс пен тоя жеген ас қ ажығ ан адамғ а ө ң кіргізіп ширатуғ а тиіс еді. Қ ұ л саудагері Томғ а тек ү стіртін қ арап ө тті, ө йткені оның қ артаң тартқ ан жасы кә рі негрдің бағ асын тү сірді. Бірақ оның есесін басқ а ү ш негрден шығ арып алуғ а болады.

Кә рі саудагер америкалық Гэрристен ү йренген бірнеше ауыз ағ ылшын сө здерін есіне тү сіріп, жә дігө йлене, ө зінің жаң а келген қ ұ лдарының аман-сау жеткендігін мысқ ылдай қ ұ ттық тады.

Том қ арт Альвецке таман бір аттап басты да, ө зінің ү ш жолдасы мен ө зін кө рсетіп:

– Біздер ерікті адамдармыз... Қ ұ рама Штаттардың азаматтарымыз! – деді.

Шамасы, Альвец оның сө зіне тү сінсе керек. Кө ң ілдене кү лімсіреп бетін тыржитты да, басын изей тү сіп жауап қ атты.

– Ие... ие... Америкалық тар, жақ сы келгенсіздер! Хош келдің іздер!

Ол сө йдеді де Остиннің қ асына барып, оның иығ ын, арқ асын сипап, бұ лшық еттерін қ ысып кө рді, мұ ны басқ а біреулер кө рсе, жә рмең кеден ат сатып алғ алы жү рген алыпсатар екен дер еді. Коимбра сеньор Остиннің аузын ашып қ арап, тістерін тү гендей бергенде, негрдің салмақ ты жұ дырығ ы оның аузына сарт ете тү сті. Мұ ндай «дә мді» жұ дырық ты бұ ғ ан дейін ешбір майордың баласы татып кө рмеген болар.

Альвецтің досы он қ адамдай жерге ұ шып тү сті. Коимбраның аузында бар болғ аны алты-ақ тісі бар-ды, Альвецтің қ адірлі досы, осы арада сол алты тістің екеуінен айрылды, қ ұ л саудагері мұ ны кө ріп ішек-сілесі қ атқ анша қ арқ ылдап кү лді.

Бірнеше солдат Остинге тап берді, егер Альвец ара тү сіп тоқ татпағ анда, Остин бұ л ерлігіне лайық ты сыбағ асын алар еді, қ ұ л саудагері ө зінің қ ымбат санайтын «тауарын» солдаттарғ а бү лдірткісі келмеген-ді.

Альвец ызағ а булық қ ан Коимбрағ а тоқ тау айтып тыншайтқ ан болды. Коимбра жығ ылғ ан жерінен зорғ а тұ рып, қ ұ л саудагерінің қ асына келді де, Остинге жұ дырығ ын тү йіп қ аһ ар кө рсеткен болды.

Осы арада хавильдарлар Дикті итермелеп Альвецтің алдына алып келді. Жасө спірімнің кім екенін, оның Анголағ а қ алай келіп қ алғ анын жә не Ибн-Хамис керуеніне қ ай ретпен тұ тқ ын болғ анын қ ұ л саудагері алдын ала естіп білсе керек. Тү сін суытып ызғ арлы кө зімен Дикке қ арады да, ағ ылшынша былдырлап ә лденені айтқ ан болды:

– Аһ а, кішкентай янки! 1

– Ие, янки, – деп жауап қ атты Дик. – Сіздер мені жә не менің жолдастарымды не қ ылмақ сыздар?

– Янки, янки! Кішкентай янки, – деп қ айталады қ ұ л саудагері.

Ол Диктің сұ рағ ына тү сінбеді немесе тү сіне тұ рса да тү сінгісі келмеді. Дик тағ ы қ айталап сұ рады. Қ ұ л саудагері жауап қ айырғ ысы келмегенін білген соң, Коимбраны еуропалық болар деп шамалап, соғ ан қ арай бұ рылды. Коимбра тү юлі жұ дырығ ын бір сілтеді де, арақ тан ісініп кеткен ұ сқ ынсыз бетін теріс қ арай бұ рды.

Осы кезде Альвец пен Ибн-Хамис арасында қ ызғ ын ә ң гіме жү ріп жатқ ан. Шамасы, ол екеуінің ә ң гімесі Диктің ө зі мен оның жолдастары туралы болса керек. «Альвецтің қ андай пікірде екенін кім біліпті? – деп ойлады жасө спірім.

– Ендігә рі достарыммен тағ ы бір кө рісіп, бір-екі ауыз тіл қ атысуғ а мү мкіндік бола ма жоқ па!»

– Достарым, – деді ол даусын бә сең шығ арып, ө зімен- ө зі сө йлесіп тұ рғ ан кісі сияқ танып – менің сө зімді тың даң дар. Геркулес мағ ан Динго арқ ылы хат жіберіпті. Ол біздің ізімізбен келе жатыр екен. Гэррис пен Негоро миссис Уэлдонды, кішкентай Джек пен Бенедикт мырзаны ө здері алып кетіпті. Қ айда ә кеткендерін білмеймін. Мү мкін, олар да Казондеге келген шығ ар. Сабыр етің дер, шыдап бағ ың дар

– ең абзалы, сә л ғ ана мү мкіндік болса да пайдаланып, қ ашу жағ ын қ арастырың дар!

– Нан қ айда екен? – деп сұ рады Том қ арт.

– Нан ө лген.

– Бірінші қ ұ рбандық...

– Ең ақ ырғ ы қ ұ рбандық, – деп жауап қ атты Дик Сэнд.

– Біздің қ олымыздан...

Осы сә тте бір салмақ ты қ ол Диктің иығ ын басты, ө зіне жақ сы таныс бір ү н естілді.

1 Янки – АҚ Ш-та туғ ан америкалық тарды осылай атайды.

– Аһ а, егер қ ателеспесем, сіз ө зімнің жас достым боларсыз? Сізді аман кө ргеніме аса қ уаныштымын!

Дик Сэнд жалт қ арады. Оның алдында ө зінің ескі досы

– Гэррис тұ р еді.

– Миссис Уэлдонды қ айда жібердің? – деп айқ айлады Дик.

– Қ айран келіншек, – деп жауап қ атты Гэррис кү йінген кісі сияқ танып, – бейшара ана! Жол азабына қ айдан тө зсін...

– Ө лді ме? – деп айқ айлады Дик. – Ал оның баласы қ айда?

– Бейшара бала, – деп жауап қ атты Гэррис ә лгі ә уеніне салып, – ол байғ ұ с жол азабын кө тере алмады...

Диктің жанындай жақ сы кө ретін адамдары ө лген... Жасө спірімнің сол сә ттегі кү йіп-піскенін айтып жеткізу мү мкін емес. Ызалы кек оның бойын кернеді, америкалық тың белбеуіне қ ыстырулы тұ рғ ан пышақ ты бас салып жұ лып алды да, сабына дейін бойлатып, Гэрристің кеудесіне сұ ғ ып жіберді.

– Қ арғ ыс атсын!.. – деп айқ айлады Гэррис қ ұ лап бара жатып.

Бұ л Гэрристің ақ ырғ ы сө зі еді. Адамдар оның қ асына келгенше америкалық ана дү ниеге аттанып та кетті.