ЖӘРМЕҢКЕ

Диктің шалт қ имылдағ аны сонша, айнала қ амап тұ рғ ан адамдар оғ ан ара тү суге ү лгірмей қ алды. Бірақ сол сә тте жергілікті халық тың бірнешеуі жасө спірімге жабыла кетті. Егер Негоро келіп ү лгірмегенде Дикті сө зсіз ө лтіретін еді. Португал оларғ а тимең дер дегендей белгі беріп еді, Дикті қ оя берді. Сосын олар Гэрристің ө лігін кө теріп ә кетті. Альвец пен Коимбра Дикті сол жерде ө лтіріп жіберуге қ амданып еді, бірақ Негоро оларғ а сыбырлап, егер ө лтіруді бірсыпыра уақ ыт кейінге қ алдыра тұ рса, одан келер-кетері жоқ екенін

айтты. Сосын жасө спірімді оң аша қ амап, кө з айырмай кү зетіп тұ рың дар деп хавильдарғ а қ атты тапсырды.

Кішкене отряд тең із жағ алауынан кеткелі бері Дик Сэнд Негороны кө рмеген еді. «Пилигримнің» апатқ а ұ шырауына бірден-бір себепші Негоро екенін жасө спірім білетін-ді. Дик Сэнд оның сыбайласын қ андай жек кө рсе, Негороны одан да бетер жек кө руге тиіс. Бірақ ол ө зінің бұ рынғ ы аспазынан жиіркенген тү рмен теріс айналып, оғ ан бір ауыз тіл қ атуды ө зіне ар кө рді.

Гэррис миссис Уэлдонды да, кішкене Джекті де ө лді деп еді ғ ой. Енді оның қ айғ ыратын тү гі де жоқ. Тіптен ол ө з басының қ амын да ойламады. Оны хавильдарлар сү йреп ә кетті. Қ айда апара жатыр? Қ айда апарса онда апарсын, Дикке бә рібір...

Жасө спірімді қ ол-аяғ ын байлады да, саң ылауы жоқ бір тар сарайғ а апарып қ амап тастады. Бұ л сарай бү лік шығ арып немесе басқ а бірер қ ылмыс жасағ ан еріксіздерді ө лім жазасына бұ йырып қ амайтын Альвецтің тү рмесі еді. Енді Дик қ араң ғ ы тү некке тү сіп бү тін дү ниеден бө лініп қ алды. Бірақ ол бұ ғ ан ө кінген жоқ. Ол ө зінің жақ сы кө ретін адамының ө шін алды, енді оны ө лімнің қ андайы болса да қ орқ ыта алмайды.

Дикті Негороның жергілікті халық тардың азаптап ө лтіруінен арашалап қ алуының себебін шамалау қ иын емес, оның мә нісі, ө лер алдында Негоро жасө спірімді ө з қ олымен ә бден қ инап азаптау еді. Енді он бес жасар капитан бү тіндей кеме аспазының билігінде қ алды. Негороның кегі қ айтып болу ү шін енді Геркулес қ ана жетпей тұ р.

Екі кү ннен соң 28 мамырда жә рмең ке ашылып, оғ ан ішкі Африкадағ ы барлық факториялардан1қ ұ л саудагерлері келді, Анголамен іргелес ө лкелерден де толып жатқ ан халық тар жиналды. Жә рмең кеде қ ұ л саудасы ғ ана болып қ ойғ ан жоқ, адам саудасымен бірге Африканың қ ұ нарлы жерлерінде ө сетін ә р тү рлі азық -тү ліктердің де базары болды.

1 Фактория – отар елдердегі еуропалық саудагерлердің сауда орындары.

Таң ертең нен бастап-ақ базар алаң ына ел тола бастады. Хозе-Антонио Альвецтің қ ұ лдарын қ оспағ анда (мұ ның ішінде жолдастарымен бірге Том да бар), базар алаң ындағ ы сенделіп жү рген адамдардың саны тө рт-бес мың ғ а жетеді.

Альвец базардың аса маң ызды адамы болып саналады. Ол ө зінің досы Коимбрамен бірге базар алаң ында жү ріп, ішкі ө лкелерден келген қ ұ л саудагерлеріне топ-тобымен еріксіздерді кө рсетті. Қ ұ л алушылардың арасында бірсыпыра жергілікті халық тар да бар. Ү лкен Кө л ө лкесінің сауда-саттық жө ніндегі бас қ аласы Уджиджилік будандар мен бірнеше араб саудагерлері бар.

Еуропаның ү лкен қ алаларындағ ы базардың ең зоры, тіптен жылында бір рет болып тұ ратын жә рмең ке де Африканың тап осы адам саудасындай қ ызбайтын шығ ар. Жергілікті халық тар ү шін базар ү лкен мейрам болып саналады, олар осы мейрамның қ ұ рметі ү шін барын киініп «жасанып» шығ ады десе орынсыз болар, ә йтсе де салтанатпен шығ ады. Жергілікті сә нқ ой еркектер мен ә йелдердің сә нденіп киінуі – шаштарын тарап ө ру. Кейбір еркектер шашына басқ а біреудің шашын қ осып ө ріп, тас тө бесіне қ оқ ырайтып тү йіп қ ойғ ан. Енді біреулері шашын егеуқ ұ йрық, тышқ анның қ ұ йрығ ы сияқ тандырып таспалап ө ріп омырауына салбыратқ ан да, тө бесіне қ ызыл қ ауырсыннан ү лпілдетіп ү кі қ адағ ан. Ү шінші біреулері шашынан кішкентай-кішкентай бірнеше мү йіз шығ арып, тарқ атылып кетпесін десе керек, қ ызыл балшық пен сылап тастағ ан да, сыртынан қ алың қ ылып май жақ қ ан.

Сә ндеп ө рілген ө з шаштары мен жалғ ан шаштардың бә рін темірден, сү йектен жасалғ ан тү йреуіштермен жә не таяқ шалармен тү йреген. Кейбір сә нқ ойлар мұ ндай безенуге кө ң ілі кө ншімей, шашын тү рлі тү сті моншақ тармен бунақ тап, қ ақ ортасына оюлағ ан сү йек сапты пышақ шаншып қ ойғ ан.

Ә йелдері шаштарын безегенде, ширатып ө ріп, толып жатқ ан тұ лым, кекіл шығ арады. Олардың арасында шаштары арқ асына тү сіп немесе маң дайын жауып кетпеу ү шін артқ а

қ арай қ айырып тарай салғ ан бірсыпыра сү йкімді жас ә йелдер де бар. Жергілікті халық тың еркек-ә йелдері шаштарын тегісінен қ ою балшық пен, сандал ағ ашының шайырымен жалтыратып сылап тастайды, алыстан қ арағ анда, жергілікті сә нқ ойлардың басын қ абыршақ пен қ аптаулы екен дейсің.

Бірақ бұ л кербездердің сә нденуі тек шаштарын ә шекейлеумен ғ ана тынады екен деп ойламаң дар. Адамда қ ұ лақ деген мү ше бар ғ ой, оғ ан ағ аштан жасалғ ан таяқ ша – ә демі оюлы бақ ыр сырғ а, маис сабағ ынан ө рілген шұ быртпа салуғ а немесе шақ ша орнына қ олданатын қ абақ тың кішігірім қ ауашақ тарын іліп қ оюғ а жарамаса, қ ұ лақ тың қ ажеттігі қ анша? Соншама кө п жү ктің салмағ ымен қ ұ лақ тың сырғ алығ ы созылып иық қ а жетеді, мұ ны сә нқ ойлар елең қ ылмайды.

Африканың жабайы адамдары қ алта дегенді білмейді, сондық тан пышақ, темекі тартатын трубка, шақ ша сияқ ты мә дениетті елдердің қ алтағ а салып жү ретін ұ сақ -тү йек заттардың бә рін олар қ ұ лақ тарына іліп жү реді.

Мойын, білек, балтыр, жіліншік сияқ ты адамның дене бө лшектері жабайылардың пікірінше, бақ ырдан немесе қ оладан жасалғ ан білезіктер мен сақ ина, ә р тү рлі

моншақ тардан қ ұ растырылғ ан алқ а салу ү шін табиғ аттың ө зі ә дейі жаратқ ан. Адамның терісін де нақ солай сә ндеу керек, ол да жаратылыстың ә мірі кө рінеді. Олар терісіне инемен шабақ тап ағ аштың, қ ұ стың, айдың суреттерін немесе иректеп мә нер қ ал салады. Бұ л мә нерлер ертедегі Египет халқ ының суреттеріне ұ қ састығ ы бар депті Ливингстон. Терісіндегі мә нерлерге қ арап адамдардың қ ай рудан екенін білуге болады. Егер сіз ө з елің іздің таң басын салатын кү ймелі арбаң ыз болмаса, тө сің ізге салуың ыз керек.

Еркектерінің киімі қ арадү рсін, белінен тізесіне тү сетін бө кен терісінен тігілген алжапқ ыш немесе шө птен тоқ ығ ан белдемше. Ә йелдері де бірың ғ ай киінеді: тү рлі тү сті жібекпен кестелеп маржан қ адағ ан кө к белдемше киеді, белін моншақ қ осып ө рген белбеумен буады. Кейбір ә йелдер белдемше орнына шө птен тоқ ығ ан алжапқ ыш байлап алғ ан, мұ ны тоқ ыма ламба деп атайды, оны кө к, сары немесе қ арағ а бояйды...

Бірақ ә демі киімді олардың байлары ғ ана киеді. Ал жү к кө терушілер мен еріксіздер жалаң аштың аз-ақ алдында.

Ол елде кү ллі ауыртпалық ә йелдерге тү седі. Жә рмең кеге келген ә йелдер талдан тоқ ылғ ан ү лкен кә рзең ке арқ алап, базар алаң ына келіп тауарын тү сіреді де, босағ ан кә рзең келерін қ асына қ ойып ішіне ө здері кіріп отырады.

Қ ұ нарлы жерден алынғ ан ең жақ сы деген азық -тү ліктердің бә рі базарғ а салынғ ан. Онда кү ріш те сатылады, ол жақ та кү ріштен аса мол ө нім алады. Маис ө сімдігін жеті-сегіз айда ү ш орады, жерге бір дә н сепсе, екі жү з дә н ө нім алады, бұ л базарда маис та, ә йгілі кайен бұ рышынан да ащы бұ рыштар бар, маниок пен пальма майы да сонда. Мал базарының кең алаң ына жү здеген ешкі, шошқ а, жү нсіз тұ қ ымды қ ой айдап ә келген, мұ нда сойылғ аны, тірісі аралас толып жатқ ан қ ұ стар мен балық келтірілген. Балшық тан кү йдіріп жасалғ ан ә р тү рлі заттардың жалтырағ ан бояуына кө з шағ ылады. Базар алаң ында ә р тү рлі ішімдіктердің аттарын айқ айлап айтып шырылдап жү рген балалар да бар. Олар банан шарабын,

помбе тұ ндырмасы деп аталатын кү шті шарап пен малафу – банан мен балды судан жасағ ан сыра тә різді ішімдіктер сатады.

Бірақ Казонде базарындағ ы ең басты тауар піл сү йегі мен мата еді, матаның тү рлері, Массачусеттегі Салемский фабрикасында тоқ ылатын боялмағ ан меткаль, мақ тадан тоқ ылғ ан мерикен жә не каник деген кө к мата, солғ ын-кө к, кереге кө з сохар, қ ызыл жиекті мата. Сурат жібегі диули – бұ лар жасыл, қ ызыл, сары тү сті болады, кейде алтын зермен кестелеген жібектер де кездеседі.

Казонде базарына піл сү йектері Орталық Африкадағ ы факториялардың бә рінен келтіріліп, сол арадан Хартумғ а, Занзибарғ а, Натальғ а жө нелтіледі.

Еуропа базарларын, ә сіресе Англияның базарларын қ амтамасыз етуге жыл сайын бес жү з мың килограмм піл

сү йегі керек, оны табу ү шін қ анша піл ө лтірілетінін кө з алдың а елестетуге дә тің шыдамайды.

Тек бір ғ ана Англияның ө ндіріс орындарын қ анағ аттандыру ү шін жыл сайын қ ырық мың піл1 ө лтіруді керек қ ылады.

Орта есеппен алғ анда пілдің бір жұ п азу тісі жиырма сегіз қ адақ, алайда жү з алпыс қ адақ, тіптен одан да басым келетін кейбір ірілері де болады.

Сатушылар мен алушылар саудаласып ө зара келісімге келгенде, қ алай есеп айырысады? Олар ақ шаның қ ай тү рін пайдаланады? Ал қ ұ л саудагерлерінің бірден-бір бағ алы заты қ ұ л екені мә лім. Жергілікті халық тар Венеция фабрикасында істеліп шығ атын шыны моншақ ты ақ ша орнына пайдаланады, олар ақ моншақ ты – качоколо, қ ара моншақ ты – бұ лбұ л, қ ызыл моншақ ты – сикундереч деп атайды. Он қ атар моншақ тан жасалғ ан алқ аны фундо дейді. Олардың фундо дегені – бағ а жеткісіз мол қ азына. Ливингстон, Камерон мен Стенли Африканың алыс тү кпірін зерттеуге бара жатып моншақ ақ шадан кө п алып кеткен.

Сондай-ақ шыны моншақ тармен қ атар Африка базарларында виуанга – шығ ыс жағ алауларында болатын ұ лудың қ абыршағ ы да ақ ша орнына жү реді. Бұ лар ұ сақ ақ ша ретінде пайдаланылады. Адам жейтін рулар ү шін адамның тісі де бағ алы зат. Казонде базарынан адам тісінен алқ а тақ қ ан сол жақ тың кейбір адамдарын да кө руге болады, бұ л адам мойнына тақ қ ан тістің иесін ө зі жеген деп ұ ғ ыну керек. Соң ғ ы жылдары ақ шаның бұ л тү рі пайдаланудан қ ала бастады.

Жә рмең ке кү ндеріндегі базар алаң ының тү рі осындай. Тү с ә летінде айқ ай-шу ә деттен тыс кү шейіп, жалпы толқ ушылық басталады. Тауарларын ө ткізе алмай сатушылар безектесе, қ ымбат сұ райсың деп алушылар да бажылдайды. Даурық қ ан

1 Шеффельдтегі (Англия) пышақ фабрикасының бір ө зі ғ ана жылына 170 000 килограмм піл сү йегін жұ мсайды. (Автордың ескертуі).

Еуропалық тардың Оң тү стік Африкадағ ы жыртқ ыштарша аяусыз аулағ андығ ының нә тижесінде ол материктің хайуанаттар дү ниесі омсырая кеміп кетті. Сонда да болса басқ а континенттерге қ арағ анда Африка жабайы аң дарғ а ә лі де болса бай.

тобырдың ә р жерінен тө белес шығ ады, бірақ бұ ларды ешкім арашалап айырмайды.

Тү стен кейін Альвец ө зінің базарғ а салатын еріксіздерін алаң ғ а шығ аруғ а бұ йырды. Топырлап жү рген базар халқ ына бірден екі мың ғ а жуық адам қ осылды. Бұ л тірі тауарлардың кө пшілігі бірнеше ай барактарда қ амаулы сатқ ан сорлылар еді. Кө п уақ ыт тыныш жатқ ан демалыс пен қ анағ аттана ішіп- жеген ас бұ л топтағ ы «тауарлардың» ажарын кіргізіп, ө здерінің базардағ ы бағ асын жоғ ары кө тертті. Жаң а келгендердің халі басқ аша еді. Бұ лар ұ зақ сапардан ә бден шалдығ ып болдырғ ан, рең дері аурудан тұ рғ ан сияқ ты. Егер Альвец жаң а келген еріксіздер тобын тағ ы бірер ай бақ са, оларды жоғ ары бағ ағ а сататынында сө з жоқ. Бірақ қ ұ л алушы адамдар соншама кө п болғ андық тан, қ ұ л саудагері бұ ларды асырап шығ ынданбай-ақ сол кү йінде сатып жіберуге ұ йғ арды. Бұ л жағ дай Том мен оның ү ш жолдасы ү шін барып тұ рғ ан бақ ытсыздық болды. Бұ ларды хавильдарлар айдап ә келіп

базардағ ы толып тұ рғ ан еріксіздер тобына қ осты.

Тө ртеуі де бұ рынғ ысынша шынжырлаулы болатын, бірақ олардың сұ мдық ызалы екендігі кө зқ арастарынан-ақ белгілі еді.

– Дик қ айда екен, ол мұ нда жоқ қ ой! – деді Бат алаң ды кө зімен айнала бір шолып шығ ып.

– Мә селе тү сінікті! – деді Актеон. – Оны қ ұ лдық қ а сата алмайды.

– Бірақ оны ө лтіре алады, сө з жоқ, ө лтіреді де! – деді Том. – Ал біздің бә рімізді бір қ ұ л саудагері алса екен деп тілейік. Ең болмаса бірге болар едік!

– Аһ, кө кежан-ай, менен сені бө ліп ә кетеді деп айтудың ө зі қ андай қ асірет!.. Сен байғ ұ с қ артайғ ан шағ ың да қ ұ л боламысың.., – деп Бат ө ксіп-ө ксіп ө кіріп қ оя берді.

– Жоқ, – деп жауап қ атты Том. – Жоқ, олар бізді айырып сатпайды. Мү мкін, бізге бірер жағ дай...

– Бізбен бірге Геркулес болар ма еді! – деді Актеон. Бірақ алып негр хабар-ошарсыз кетті. Ол Дикке хат жіберген

кү ннен бастап зым-зия жоқ. Геркулестің ө мірі кісі қ ызығ уғ а тұ рарлық па? Ол бостандық та ө лсе де, ө з басын қ орғ ай жү ріп ө леді ғ ой. Ол қ ұ лдық тың шынжырлы азабын кө рген жоқ.

Енді сауда да басталды. Альвецтің агенттері еріксіздер тобына кіріп аралап жү р, сатылатын адамдардың ішінде еркек те, ә йел де, бала да бар. Ері ә йелінен айрыла ма, ә кесі баласынан айрыла ма немесе анасы қ ызынан айрыла ма, оның мен қ ұ л саудагерлерінің ісі жоқ. Бұ л адамдар ү шін еріксіздер ө здерінің асыранды малы сияқ ты...

Томды жолдастарымен қ оса саудагерден саудагерге кө рсетіп базар қ ыдыртты. Бұ лардың алдына тү сіп бастап жү рген агент Альвецтің бұ л тө ртеуіне қ ойғ ан бағ асын айқ айлап жар салып келеді. Орталық ө лкелерден келген қ ұ л алушы арабтар немесе будандар жақ ынырақ келіп «тауарды» бастан- аяқ кө ріп жатыр. Қ ұ л алушылар Замбези мен Луалаба жағ алауынан айдалып келген негрлерден Томның жас жолдастарының тү рі мү лдем басқ а екенін байқ ап таң қ алысты, бұ лар кү ш-қ уат жағ ынан да, дене қ ұ рылысынан да басқ а қ ұ лдардан анағ ұ рлым шоқ тығ ы биік еді. Сондық тан да бұ ларғ а жоғ ары бағ а қ ойылғ ан-ды. Алыпсатарлар еріксіздердің бұ лшық еттерін қ ысып, ауыздарын ашып қ арап шыр айнала кө ріп жү р, мұ ндағ ылардың жә рмең кедегі жылқ ы алып сататын жалдаптан бірде-бір айырмасы жоқ. Олар сатылатын адамның жү рдек немесе шабан екендігін байқ ау ү шін таяқ ты лақ тырып жібереді де, оның артынан саудағ а тү скен еріксізді жү гіртіп сынайды. Қ ұ л алушылар саудалағ ан еріксіздерінің бә рін осылай тексеріп жатыр. Мына қ орлық тан сатылушылардың ешқ айсысы қ ұ тылмайды. Еріксіз сорлылар бұ л кемсітуді елемеді, оларғ а ешқ андай ә сер етпеді деп шамалауғ а болмайды. Мә селе мү лдем басқ аша! Ө здерінің адамгершілік қ асиетінің қ орланғ анын сезерлік сезім оларда да бар, кім де болса мұ ндай қ орлық қ а намыстанады, ұ ялады, ө здерін қ алай қ орлап жатқ анғ а тек балалар ғ ана тү сінбейді.

Бұ л аз болғ андай еріксіздерді ұ рып-соғ ып балағ аттап жатыр. Дү мбілез мас Коимбра мен Альвецтің агенттері базарғ а салынғ ан қ ұ лдарғ а ө здерінің ең жек кө ретін малындай қ арайды, қ ұ л сорлылар ө мірдің барып тұ рғ ан ащы қ орлығ ын ө здерін піл сү йегіне, матағ а, моншақ қ а сатып алғ ан жаң а қ ожайынынан кө руі де мү мкін.

Қ ұ л саудагерлері бірінен-бірі айрылып бара жатқ ан жұ байларды, баласынан айрылып бара жатқ ан аналарды біріне бірін қ оштастырмады да. Ол сорлылар бірін-бірі базар алаң ында кө рді де, мә ң гі айрылысты.

Ә детте қ ұ л алып сататын саудагерлер ә йелдерді байымен қ оса сатып алмайды. Оның мә нісі былай: Шығ ыс мұ сылмандарында кө п қ атын алатын салт бар, ә йелдерді соларғ а апарып сататын саудагерлер ғ ана алады. Сондық тан кү ң дікке сатылатын ә йелдер Африканың солтү стігіне жө нелтіледі. Ал еркектер Испан отарларына, Маскат пен Мадагаскарғ а апарып ауыр жұ мыстарғ а пайдаланылады. Соның ү шін еркектер батысқ а немесе шығ ыс жағ алаудағ ы факторияларғ а жө нелтіледі. Ерлі-зайыпты жұ байлардың бірінен-бірі айрылысардағ ы қ оштасуы жантү ршігерлік аянышты кө рініс, ө йткені олар мә ң гілік айрылысып бара жатыр, олар ө летінін, бірін-бірі енді қ айтып кө рмейтінін біледі.

Томдардың тілегі қ абыл болды. Олардың тө ртеуі де бір қ олғ а сатылды. Бұ л базарда осы тө ртеуіне алушы кө бейіп еді. Уджиджилік бірнеше саудагерлер бұ ларғ а таласып, керісіп те қ алды. Хозе-Антонио Альвец бұ ғ ан қ уанып алақ анын уқ алағ ан. Америкалық тардың бағ асы кө терілді. Бұ дан бұ рын Казонде базарынан ұ шырамағ ан мұ ндай қ айратты қ ұ лдарғ а бірсыпыра саудагерлер таласып, тіптен тө белесіп қ ала жаздады. Альвец бұ ларды қ айдан тү сіріп алғ анын, ә рине, айтқ ан жоқ, америкалық тө рт негр жергілікті тілді білмегендіктен ешнә рсе тү сіндіріп айта да алмағ ан.

Ақ ырында бұ ларды бір бай араб саудагері сатып алды. Жаң а қ ожайын бұ ларды бірнеше кү ннен соң Танганьика кө ліне

жө нелтпек болғ ан, саудагердің кө здеген мақ саты, ол жерден Занзибар факториясына аттандыру еді.

Бұ лар межелеген жерге тірі жете ала ма? Ө йткені Томдар Орталық Африканың бық ып жатқ ан аурулы да ең қ атерлі ө лкелерін аралап, мың жарым миль жол жү рулері керек.

Мұ ндай ұ зақ жолғ а кә рі Томның халі жетер ме екен? Немесе бұ л азапты кө тере алмай, Нан сияқ танып жолда ө ле ме?..

Дегенмен тө рт дос бірінен-бірі айрылмады. Осы қ уаныштың арқ асында белдерін басқ ан ауыр шынжыр жең ілейіп кеткендей болды.

Бұ лардың жаң а қ ожайыны – араб ө зінің сатып алғ ан еріксіздерін бө лек барақ қ а апарып қ аматты. Ол Занзибар базарына сатып, мол пайда тү сіремін деп ү міттенген

«тауарларын» аман сақ таудың қ амын жасады.

Томды, Батты, Остин мен Актеонды сол сағ атында базар алаң ынан алып кетті. Сондық тан да бұ лар Казонде жә рмең кесінің кү тпеген уақ иғ амен аяқ талғ анын кө рген жоқ жә не білмеді де.