Доктор Ливингстон туралы хабар

Негоро кеткен соң миссис Уэлдон лашығ ында жалғ ыз қ алды, бұ л арада ең алдымен Негоро ө з ұ сынысының жауабын алуғ а бір жетісіз келмейтінін есіне тү сірді ол. Осы мерзімнің ішінде нендей де болса бірер тіршілік істеу керек. Негороның ар-намысына сенуге болмайды, бірақ оның дү ниеқ ор ашкө здігін пайдаланудың артық тығ ы болмас.

Миссис Уэлдон ө зінің тү рмешісі ү шін «сауда жө нінде» бағ алы болды. Ендеше, осы «бағ алылық» оны бірнеше кү нге ә р тү рлі жаң а қ ауіп-қ атерден қ орғ ауғ а тиіс. Егер осы уақ ыттың ішінде, мү мкін, ө зінің Сан-Францискоғ а қ айтуы ү шін мистер Уэлдонның Казондеге келуін керек қ ылмайтын бірер жаң а жоба табылып қ алар.

Джемс Уэлдон ә йелінің хатын алғ ан бойда сапардың қ аншама қ иындығ ына қ арамастан Африкағ а қ арай тартып тұ ратынына жас ә йелдің кү мә ні жоқ -ты. Бірақ жү з мың доллар ақ ша Негороның қ олына тү скеннің соң ында, оның ә йелі мен баласын Бенедикт ағ айды алып, ешқ андай кедергісіз Казондеден кетуіне рұ қ сат етілетініне кім кепіл?

Америкалық тарды Казондеде ұ стап қ алу ү шін Муана королеваның қ ырсық тана қ алуының ө зі-ақ жетіп жатыр.

Егер «тауарды» ө ткізу мен оның бағ асын тө леу ісі мұ хит жағ алауының бір жерінде жү ргізілсе қ айтер еді, осы дұ рыс болмас па? Бұ лай етілсе, қ ауіпті сапарғ а аттанып Африканың ішкі ө лкелеріне барудан мистер Уэлдонды қ ұ тқ арар еді жә не ақ ша тө леніп болғ ан соң тұ тқ ындағ ылар мына оң бағ андардың қ олынан ақ иқ ат қ ұ тылуларына мү мкіндік болады.

Миссис Уэлдон осы жө нінде кө п ойланды. Оның Негоро ұ сынғ ан шартты қ абылдаудан ү зілді-кесілді бас тарту себебі де осы еді. Ойлануғ а бір жеті мерзімді Негороның неліктен бергенін білді ол, ө йткені жолғ а дайындалу ү шін Негороғ а да бір жеті уақ ыт керек.

– Ол оң бағ ан Джекті менен бө ліп ә кетуге шынымен-ақ ниеттенді ме екен? – деп кү бірледі миссис Уэлдон.

Осы сә тте Джек лашық қ а кіріп келді. Анасы оны кө теріп алып қ ұ шырлана бауырына басты, оғ ан Негоро келіп баласын ә кеткелі тұ рғ андай кө рінген-ді.

– Мама, сен бірдең еге ренжідің ғ ой? – деп сұ рады бө бегі.

– Жоқ, қ арашығ ым, жоқ – деді анасы. – Сенің папаң есіме тү сіп еді. Сен оны сағ ындың ба?

– Ие, мама, ө те сағ ындым. Ол мұ нда келе ме?

– Жоқ, жоқ, айта кө рме, қ арашығ ым!.. Келмейді...

– Ендеше, оғ ан ө зіміз барамыз ба?

– Ие, ие, ө зіміз барамыз...

– Дик те, Геркулес те, Том атай да бара ма?

– Ие... ие...

Миссис Уэлдон бө бегіне кө з жасын кө рсеткісі келмей теріс айналып тө мен қ арады.

– Сен папамнан хат алдың ба? – деп сұ рады бала.

– Жоқ, қ арашығ ым.

– Ә лде оғ ан ө зің хат жазайын деп пе едің?

– Ие... мү мкін, жазармын, – деді анасы.

Джек мамасының жан жарасын тырнап алғ анын байқ ағ ан жоқ. Бұ л сауалды тоқ тату ү шін анасы бө бегін қ ұ шақ тап сү йе берді.

Ойламағ ан жерден Негороның кедергісі жайына қ алып, ерінің кө мегінсіз-ақ қ ұ тылып кетермін деген ү міт миссис Уэлдонғ а елестей қ алғ анын айта кетейік. Ол кездейсоқ бірнеше ауыз сө з естіп, ү зілген ү міті қ айта жалғ анғ андай болды.

Бұ дан бес кү н бұ рын миссис Уэлдон тұ рғ ан ү йдің жанындағ ы бақ ішінде Альвец пен уджиджилік метист екеуі ә ң гіме соғ ып отырғ ан. Ә ң гіме тақ ырыбы, ә рине ө з кә сіптері

– қ ұ л саудасы жайлы болды. Олар ө з істерін жә не оның келешегі оң байтын жақ қ а бет бұ руы мү мкін екендігі жайлы сө йлесіп отыр.

Хозе-Антонио Альвец ішкі Африкағ а ғ ылыми зерттеу жү ргізуге жә не оның географиялық жағ дайларын ашуғ а келген

кө птеген саяхатшылар қ ұ л саудасының бостандығ ына орасан зор зиянын тигізеді деп шамалады. Оның бұ л пікіріне ә ріптесі де тү гелдей қ осылды жә не келген ғ алымдар мен саяхатшыларды оқ пен қ арсы алғ ан жө н болар еді деп ү стеді. Бірсыпыра ғ алымдар, бұ рын да осылай қ абылдағ ан-ды.

Бірақ қ ұ рметті саудагерлердің сорына, ә уесқ ой саяхатшыны ө лтірісімен ізінше тағ ы ә лденеше саяхатшылар келе берген. Альвецтің айтуынша, ол адамдар еліне барып, онсыз да беделі тү скен қ ұ л саудасының сұ мдығ ы туралы хабарды кө пірте таратып, қ ұ л саудасына зиянын тигізбек.

Бұ дан оның сө зін қ остаумен қ атар, ә сіресе Няньгве, Уджиджи, Занзибар базарларында қ ұ л саудасының сә тті болмағ анын айтты: Онда Спик, Грант, Ливингстон, Стенли

– бірінің соң ынан бірі барғ ан еді. Мұ ны қ ұ л саудасына тікелей шабуыл десе болады. Ұ замай-ақ Англия мен Америка тү гелдей кө шіп барып Африканың ішкі ө лкелеріне орналасатын болар.

Альвец те ә ріптесінің пікірін қ остап, батыс Африканың анағ ұ рлым бақ ытты екенін айта келіп, бұ л тың шылар осы кү нге дейін ол жақ ты кө рмеген шығ ар. Дегенмен бұ л індет батыс Африканы да қ амти бастады. Ә зірше Казондеге тө ніп тұ рғ ан қ ауіп жоқ. Бірақ Кассанго мен Вихоғ а – Альвецтің факториясы онда да барды – тікелей қ ауіп тө ніп тұ р деп сө зін қ орытты.

Қ ұ л саудагерінің қ ауіптенуі орынды еді. Біздің жазып отырғ анымыздан бірнеше жыл кейін батыс Африканың зерттелмеген провинцияларының Камерон оң тү стігіне, Стенли солтү стігіне барғ андығ ы мә лім, олар қ ұ л саудагерлерінің қ ұ лақ естімеген қ аталдығ ы мен жексұ рын кә сіпке кейбір еуропалық тө релердің де қ амқ орлық жасап, сатылып жү ргенін ә шкерелеп еді.

Стенли мен Камеронның аты Альвецке болсын, уджиджилік метиске болсын, ә зірше белгісіз еді. Олар бұ л екеуін білмегенімен доктор Ливингстонның атын жақ сы білетін-ді. Қ ұ л саудагерлері Ливингстонның атын атағ анда,

миссис Уэлдонның кө ң ілінде зор қ обалжу пайда болып, енді Негороның талабына кө нбеуге бел байлады. Ливингстон ө зінің эскорттарымен1жуық арада Казондеге келіп қ алуы ық тимал! Бұ л саяхатшы Африкағ а орасан беделді адам, Ангола ө кіметі оғ ан жә рдем етуге міндетті еді. Мұ ны білген миссис Уэлдон Ливингстонның жә рдемі арқ асында, Альвец пен Негороның қ арсылығ ы жайына қ алып, ө з басына, жақ ын

адамдарына да бостандық тиеді деп ү міттенді.

Дэвид Ливингстон 1813 жылы 13 наурызда туғ ан, оның ә кесі шаймен сауда ететін ұ сақ саудагер болатын-ды. Дэвид Ливингстонның туғ ан отаны – Англия, Лэнарк графтығ ы, Блентайр деревнясы. Ливингстон Лондонның миссионерлік қ оғ амында аз уақ ыт қ ызмет еткеннен кейін, миссионер жә не дә рігер деген атақ алып, 1840 жылы Капштадқ а келеді. Ол Оң тү стік Африка миссиясын басқ арушы миссионер Моффатқ а қ осылуғ а тиіс болғ ан.

Болашақ саяхатшы Капштадтан шығ ып бечуан руының жеріне қ арай сапар шекті. Осы ө лкені бірінші болып зерттеген ақ нә сілді адам Ливингстон болатын. Ол Куруманғ а қ айтып келіп, Моффаттың қ ызына ү йленеді де, 1843 жылы Маботс алқ абына миссия негізін салады.

Арада тө рт жыл ө ткен соң, Ливингстон Куруманнын, солтү стігіне таман 225 миль Бечуаналендегі Колобенгіге кө шіп барғ ан.

Ливингстон ол жерде екі жыл тұ рып, 1849 жылы Колобенгіден тағ ы кетеді, ол ө зінің ә йелін, ү ш баласын жә не екі досын – Осуэлл мен Мерриді бірге ала кетеді. Сол жылдың бірінші тамызында Нгами кө лін ашып, Цуга ө зенін тө мен ағ ып, Колобенгіге қ айта оралды. Бұ л саяхаттың кезінде Ливингстонның Нгами кө лінің аржағ ындағ ы елді зерттеуіне жабайылардың дұ шпандығ ы кедергі жасады. Ол жақ қ а баруғ а ниеттенген екінші ә рекеті де алғ ашқ ысы сияқ ты сә тсіздікке ұ шырады. Оның есесіне ү шінші ә рекеті нә тижелі аяқ талды.

1 Эскорт – кү зетші, жолсеріктер.

Бұ дан соң Ливингстон солтү стікке жаң а саяхат жасау ү шін барлық отбасымен ө зінің досы Омуэлді ала шығ ып, Замбезидің бір саласы Хобе ө зенін бойлай жү ріп, камололдар руының жеріне дейін барды. Жол адам айтқ ысыз қ иын болды. Азық -тү лік пен тұ щы судың кемтарлығ ынан Ливингстонның балалары ө лім тырнағ ына іліне жаздады. Сонда да болса 1851 жылы маусым айының аяғ ында Замбези ө зеніне жетеді.

Осы арада саяхатшымыз отбасын ө з еліне – Англияғ а жө нелту ү шін Капштадқ а қ айтып барғ ан.

Ержү рек зерттеуші елдің алыс тү кпіріне барып аса қ ауіпті жаң а саяхат жасауғ а ниеттенген еді, сондық тан ө зінің жақ ын адамдарының ө міріне қ ауіп тө ндіргісі келмеген-ді.

Жаң а саяхатының маршруты: Африканы оң тү стігінен тү сіп батысқ а қ арай кесіп ө ту, Капштадтан шығ ып Сан-Паоло де- Лоандқ а бару еді.

Ливингстон жергілікті халық тардың бірнешеуін ертіп 1852 жылы 3 шілде кү ні жолғ а шық ты. Куруманнан аттанып Калахари сахарасын бойлай жү ріп, батысқ а қ арай тартты. Желтоқ санның 31-і кү ні Литубарубқ а барып кірді. Ол бечуандар руының жерін Голланд отаршылдарының нә сілі жаулап, мү лдем талқ андалып қ алғ ан кү йінде тапты. Ағ ылшындар басып алғ анғ а дейін бұ л отаршылдар Каплендте бұ рыннан орын тепкен болатын-ды.

Ливингстон Литубарубтан 1853 жылы 15 қ аң тар кү ні шық қ ан. Ол бамангуаттар руының орталық ө лкесіне барып, 23 мамырда Линьятиге жетіп еді, макололдар руының жас королі Секелету зерттеушіні аса қ ұ рметпен қ арсы алды.

Ливингстон аса қ атерлі безгекпен ауырып, бұ л жерде бірсыпыра кідіріп қ алды. Бірақ саяхатшы ө зінің науқ астығ ына қ арамастан сол елдің ә дет-ғ ұ рпын зерттеді. Африкадағ ы қ ұ л саудасының жантү ршігерлік ә діспен елді қ ырып-жоятынын бірінші болып анық тады.

Бір айдан соң Хобе ө зенін тө мен ағ ып, оның Замбезиге қ ұ йғ ан жеріне дейін барды. Ол Нальеге, Катонгеге, Либонтеге соғ ып, ақ ырында Замбезидің Либамен қ осылғ ан жеріне жетті.

Бұ л арада зерттеу жү ргізуге ойы кетті де, осы ө зенді жоғ ары ө рлеп, оның батыс жағ ындағ ы Португалияғ а қ арасты шегіне дейін барды. Сө йтіп, тоғ ыз жұ ма жол шегіп, ендігі зерттеу жұ мысына қ ажетті дайындық тар жасап алу ү шін Линьянтиге қ айтып келді.

1853 жылы 11 қ араша кү ні жиырма жеті макололден қ ұ ралғ ан отрядты бастап зерттеушіміз аттанып кетті. 27 желтоқ санда Либа сағ асына жетіп, осы арадан ө зенді жоғ ары ө рлеп, Макондо ө зенінің шығ ыс жақ тан ағ ып келіп, Либағ а қ ұ ятын сағ асындағ ы балонда руының жеріне дейін барды.

Бұ л ө лкеге алғ ашқ ы келген ақ нә сілді адам Ливингстон еді.

1854 жылы 14 қ аң тарда Ливингстон балонда руының ең қ ұ діретті патшасы Шинтенің қ абылдауында болды. Бұ л жерде ө зін қ ұ рметпен қ арсы ала тұ рса да, онда бірнеше кү н болып, қ ажымас саяхатшы Либаның арғ ы бетіне ө тіп, сол айдың жиырма алтысы кү ні Катеме корольдің жеріне барып кірді. Оны мұ нда да меймандостық пен қ арсы алды, ә йтсе де зерттеушіміз ол арадан кетіп, жиырмасыншы ақ панда Диололо кө лінің жағ асына жетіп қ ос тікті.

Бұ л жерге келген бойда сә тсіздік басталып, жерді аралау қ иынғ а айналды. Жергілікті халық зерттеушіге қ астандық жасауғ а бейімделді, оның ү стіне Ливингстоннын ө з отряды бү лік шығ арды. Саяхатшығ а ажал қ аупі тө нді. Жігерсіз біреулер болса бұ л қ иыншылық қ а қ арсы тұ ра алмас еді. Бірақ доктор Ливингстон мұ ндай сә тсіздікке мойығ ан жоқ. Ақ ыры сә уірдің тө рті кү ні Куанго жағ алауына жетті. Бұ л ө зен суы мол, Португалияғ а қ арасты жерді бойлай солтү стікке қ арай ағ ып Заирғ а (Конго) қ ұ ятын-ды.

Алты кү ннен соң саяхатшымыз Кассангода болып, майдың отыз бірінде Сан-Паоло де-Лоандқ а жетті. Екі жылғ а созылғ ан бұ л саяхат осылай аяқ талды. Осы уақ ыттың ішінде ол Африканы оң тү стігінен шығ ысына қ арай бірнеше рет кесіп ө тті.

Дэвид Ливингстон сол жылдың 24 қ ыркү йекте Сан-Паоло де-Лоандтан шығ ып жол тартты. Ол Куанза ө зенін кә дімгі Дик Сэнд пен оның жолдастарын қ ырсық қ арсы алатын қ айырсыз Куанзаның оң жақ бетін жағ алай жү ріп, оның Ломбе ө зенімен қ осылатын жеріне жетті. Жолшыбай ә лденеше еріксіздер керуеніне ұ шырасып, Кассангоғ а екінші рет барды. Бұ л арадан 20 ақ панда шығ ып, Куанго ө зенін кесіп ө тіп, Замбези жағ алауына жетті. Ол сегізінші шілдеде Дилоло кө лінің жағ алауында тағ ы бір рет болып, сосын Замбези ө зенін тө мен ағ ып Линьятиге қ айта келді. Ондағ ы ойы 1855 жылы ү шінші қ арашада тағ ы да жолғ а шығ удың қ амын қ арастыру болғ ан.

Бұ л жолы Орталық Африканың батыс жағ алауынан тү сіп, шығ ыс жақ шетіне дейін кесіп ө туі керек, тарихта бұ л алғ ашқ ы саяхат болғ алы тұ р.

Дэвид Ливингстон атақ ты Виктория сарқ ырамасына барып Замбези жағ алауынан солтү стік-шығ ысқ а қ арай тартты: Батока ө лкесін аралай ө тіп, сол елдің қ ұ діретті патшасы Семалембуэмен кездесу, Кафуэден кесіп ө ту, тағ ы да Замбезиге оралу, король Мбурумамен кездесу, Португалияның қ ирап қ алғ ан ескілікті қ аласы Зумбогқ а бару, 1856 жылы 17 қ аң тарда, сол уақ ытта португалдармен соғ ысып жатқ ан Мпенд патшамен кездесу, ақ ырында 2 наурызда Замбези жағ асындағ ы Тетеге оралу кө рсетілген.

Бір заманда байлығ ымен даң қ ы шық қ ан жерден Ливингстон сә уірдің жиырма екісі кү ні кетіп, Капштадтан шық қ анына тө рт жыл дегенде, мамырдың жиырмасы кү ні Замбези атырауындағ ы Калиманғ а келді.

Шілде айының он екісі кү ні Морестен кемеге отырып жолғ а шық ты. Ливингстон алты жыл жоғ алып кетіп, желтоқ санның 22-сі кү ні ө з отаны – Англияғ а қ айта оралды. Мұ нда атақ ты саяхатшыны қ арсы алуғ а Париж географиялық қ оғ амының сыйлығ ы, Лондон географиялық қ оғ амының ү лкен медалі кү тіп жатқ ан. Оның орнында басқ а біреу болса, демалып тынығ уғ а тұ рарлық қ ызмет еттім ғ ой

деп мардамсыр еді, бірақ Ливинстонның ойы басқ а болды. 1858 жылы бірінші наурызда ол тағ ы да Африкағ а жол тартып, мамыр айына да Мозамбик жағ алауына барып тү сті. Ол зерттеу жұ мысын Замбези бассейнінен бастауғ а ниеттеніп еді.

Бұ л жолы Ливингстонғ а ө зінің тумасы Чарльз, капитан Бединфильд, Торнтон, Бейнс, доктор Кирк жә не Миллер ере шық ты. Бірақ олардың бә ріне бірдей ө з отанына аман қ айтуғ а нә сіп болмады.

«Ма-Роберт» деген шағ ын пароходпен зерттеушілер Ұ лы ө зенді ө рлей жү зіп, қ ыркү йектің сегізі кү ні Тетеге келді. Жаң а экспедицияның алғ ашқ ы жылғ ы жұ мысында мынадай елеулі уақ иғ алар болды: 1859 жылы қ аң тар айында Замбезидің тө менгі жағ ы мен сол жағ ынан келіп қ ұ ятын Шире деген бір тарауы зерттелді. Сол жылы сә уір айында Шируа кө ліне барды. Манганья ө лкесін зерттеп, Ньясса кө лін тапты. 10 қ ыркү йекте Виктория сарқ ырамасына қ айта аттанды. 1861 жылдың наурыз айында «Пионер» пароходымен Ровумды зерттеді. Сол жылы қ ыркү йек айында Ньясса кө ліне қ айта келді. 1862 жылы 30 қ аң тарда «Дети Ньясса» атты екінші пароходпен Дэвид Ливингстонның ә йелі миссис Ливингстон келіп еріне қ осылды. 27 сә уірде миссис Ливингстон ерінің қ олында қ айтыс болды.

Сол жылы май айында Ливингстон Ровумды екінші рет зерттеуге талаптанды. Қ араша айының ақ ырында Замбезиге қ айта оралып, Шире ө зенін жоғ ары ө рледі. 1863 жылы сә уір айында оның жолдасы Торнтон қ айтыс болды. Ливингстон ауырып мү лде жү деген ө зінің тумасы Чарльз бен доктор Киркті Еуропағ а қ айырып жіберді де, ө зі 10 қ арашада ү шінші рет Ньясса кө ліне барды. Ондағ ы ойы ол кө лдің географиялық жазуын бітіріп, ө з жұ мысын аяқ тау еді. Арада ү ш ай ө ткесін Замбези сағ асына қ айта оралып, ол арадан Занзибарғ а жө нелді. Сө йтіп, 1864 жылы 10 шілдеде, арада бес жыл ө ткесін Лондонғ а қ айта оралды. Онда келіп ең бектерін баспағ а ө ткізіп, оғ ан «Замбезиді жә не оның тарауларын зерттеу» деп ат қ ойды.

1866 жылы 28 қ аң тарда Ливингстон Занзибарғ а тағ ы барып тү сті. Оның бұ л жаң а саяхаты есеп бойынша тө ртінші еді.

Ливингстон Занзибарғ а келгесін, қ ұ л саудасының елге орасан зор зиян тигізетінін ө з кө зімен кө ріп, сенуіне тура келді. Ол тамыздың сегізінде Ньясса жағ алауындағ ы Мокалаозге келді. Бұ л жолы қ асында бірнеше сипаиден1қ ұ ралғ ан аз ғ ана эскорт негрлер ғ ана барды. Алты жұ мадан соң эскорттың кө бісі кашып Занзибарғ а барды да, Ливингстон ө лді деген лақ ап таратты.

Бірақ ержү рек саяхатшы бет алғ ан сапарынан бұ л жолы да қ айтпады. Ол алдында тұ рғ ан белес-белес қ иындық тарғ а қ арамастан, Ньясса кө лі мен Танганьика ө зенінің аралығ ында жатқ ан байтақ даланы зерттеу жұ мысын жү ргізе беруге бел байлады. 10 желтоқ санда бірнеше жергілікті жолбас- шыларының жә рдемімен Лоангвэ ө зенінен ө тіп, 1867 жылы 2 сә уірде Льеммба кө ліне жеткен жерде ауырып қ алды. Ол бір ай бойы хал ү стінде жатқ ан. Бірақ науқ асынан қ ұ лан-таза айық пай-ақ, 30 тамызда Маеро кө ліне жетті де, оның солтү стік жағ алауын зерттеп, 21 қ арашада Казембо қ аласына келеді. Мұ нда 40 кү н тоқ тап дем алады. Осы уақ ыттың ішінде Маеро кө ліне екі рет барып та ү лгеріп еді.

Ливингстон Казембо қ аласынан шығ ып солтү стікке қ арай кетті. Ол Танганьика кө лінің жағ асындағ ы халқ ы кө п ірі қ ыстақ Уджиджиге барғ ысы келген. Бірақ ө зеннің тасқ ыны жол бермейтін болады. Жолбасшылары Ливингстонды тастап жайына кеткесін, саяхатшымыз Казембоғ а амалсыз қ айта оралды. Мұ нда да дә йек тұ тып тұ ра алмай, оң тү стікке бет алуғ а асығ ыпты. Алты жұ мадан соң, маусымның алтысы кү ні Бангвело кө ліне жетеді. Мұ нда екі ай аялдап зерттеу жү ргізген. 9 тамызда Танганьиканың солтү стігіне бару ә рекетін қ айта бастайды.

1 Сипаи – Индияның жергілікті халқ ынан қ ұ ралғ ан колониялық ә скер, ағ ылшындарғ а қ ызмет етеді.

1869 жылы қ аң тарда ержү рек саяхатшы ә бден ә лсіреп, жү ре алмастай халге жеткен соң, жолдастары оны зембілмен кө теріп жү рді. Ол ақ пан айында ақ ыры Таньганиканы кө рген екен. Оғ ан шығ ыстық қ оғ амның Калькуттадан жіберген сә лемдемесін Уджиджиде алыпты ол. Ливингстонның ендігі кө здеген мақ саты біреу-ақ – Танганьикадан солтү стікке қ арай ө рлеп, Ніл ө зенінің басын іздеу. 21 қ ыркү йекте Луалаба ө зенінің жағ асындағ ы Бамбарғ а жетті. Бұ л ара Конго ө зенінің басы екенін Стенли бұ рын анық тағ ан-ды. Саяхатшымыз Мамогалге келгесін қ айта сырқ аттанып, сексен кү н тө сек тартып жатқ ан. Сол уақ ытта оның қ асында бар болғ аны ү ш- ақ қ ызметкері қ алыпты. Ақ ырында 1871 жылы 21 шілдеде Танганьикағ а қ айта баруғ а оның шамасы келмей қ алды. Ол қ азанның жиырма ү шінде Уджиджиге жеткен. Науқ асы мең детіп, ә бден жү дегендіктен оның саудырап қ ұ р сү йегі ғ ана қ алып еді.

Содан кейін Ливингстон кө пке дейін ешқ андай хабарсыз кетті. Мү мкін, Еуропадағ ылар оны ө лді дейтін болар, олардың жә рдемімен саяхатшының ө зі де кү дерін ү зген еді. Ливингстон Уджиджиге келген соң он бір кү ннен кейін кө л маң ынан ширек миль жерден мылтық атылды. Ливингстон қ осынан жү гіре шық анда, оғ ан бір ақ адам қ арсы келді де:

– Сіз доктор Ливингстон боларсыз, солай емес пе? – деп сұ рады ә лгі кісі.

– Ие, солай, – деді саяхатшы.

Олар бірінің қ олын бірі қ атты қ ысып амандасып жатыр.

– Мен сізді тапқ аным ү шін ө зімді аса бақ ытты санаймын.

– Сізді кө ргеніме мен де зор қ уаныштымын, – деді Ливингстон.

Жаң а келген адам Стенли деген америкалық еді. Ол

«Нью-Йорк Геральд» газетінде репортер болып қ ызмет ететін-ді, оғ ан Ливингстонды іздетіп жіберген сол газеттің редакторы еді.

Занзибар жағ алауына баратын кемеге Бомбейде мінген. Ол Занзибар жағ алауынан тура Уджиджиге жө нелген екен.

Ливингстон мен Стенли екеуі бірлесіп тағ ы бір экспедиция қ ұ рып, Магала мү йісіне дейін барды да, сол араны ә бден зерттеп болғ анның соң ында, Луалаба тарауларының бірі Танганьика кө ліне қ ұ ятын болар деген қ орытынды шығ арды. (Бірнеше жылдан соң Камерон мен Стенлидің ө зі бұ л жорамалдың дұ рыс екенін анық тады.) 12 желтоқ санда Ливингстон серігімен бірге Уджиджиге қ айтып келген.

Стенли елге қ айтпақ болады. Екі дос сегіз тә улік сумен жү зіп 27 желтоқ санда Урембағ а келеді. Сө йтіп, жолаушыларымыз келесі жылы ақ панның 13-і кү ні Куихарағ а жетеді.

Олар наурыздың 23-і кү ні қ ош айтысып айрылысатын болғ ан.

– Кө п адамдардың тә уекелі жетпейтін іс істеп тастадың ыз,

– деді Ливингстон Стенлиге. – Сізге ө те ризамын.

– Сізді есен-сау, тап осы қ алпың ызда, ө з отанымыз Англияда тағ ы кө рермін деген сенімім мол, – деді Стенли оның қ олын қ атты қ ысып тұ рып. – Қ ош бола тұ рың ыз. Кө ріскенше кү н жақ сы болсын!

– Қ ош! – Ливингстон да даусы қ алтырай жауап қ атты. Стенли 1872 жылы 12 шілде кү ні Францияның Марсель портынан барып тү сті.

Ливингстон ө зінің зерттеу жұ мысын жү ргізе берді. Ол Куихарада бес ай демалып, 25 тамызда Танганьика кө лінің оң тү стік жағ алауына зерттеу жү ргізгелі кетті. Бұ л жолы саяхатшының қ асында Сузи, Шума, Амоде деген ү ш қ ара қ ызметкері – Стенли қ алдырып кеткен Яков Уэнрайт жә не жергілікті халық тан қ ұ ралғ ан қ ырық салт атты адам бар-ды. Керуен жолғ а шығ ып бір айдан соң Мурғ а жетті. Ауа райы қ ұ рғ ақ болғ андық тан жаң быр шақ ырғ ан дауыл ұ дайы зіркілдей берді де, соң ынан жаң быр жауа бастады. Цеце шыбыны шағ ып, жү к артқ ан кө ліктер қ ырылып қ алды. Жергілікті халық қ астандық ниетте болды. Сонда да болса Ливингстонның отряды 1873 жылы 13 қ аң тарда Чигункуэге келді. 27 сә уірде саяхатшымыз Бангвеола кө лінің шығ ыс

жағ ын айналып ө тіп, Читамбо қ ыстағ ына қ арай беттеді.

Бұ л арада қ ұ л саудагерлерінің бірнешеуі Ливингстонның келгенін ө з кө здерімен кө рді. Олар Ливингстонның келгендігі жайлы Альвец пен оның уджиджилік «қ ұ рметті жемтіктестеріне» хабарлағ ан. Ливингстон Танганьиканың оң тү стік жағ алауын зерттеп болып, енді Казонде мен Анголағ а келеді деп шамалауғ а олардың дә лелі толық еді. Миссис Уэлдон ұ лы саяхатшыны жуық арада келіп қ алар деп дұ рыс шамалағ ан, ө йткені оны Бангвеола кө лінің

оң тү стігінде кө ріпті дегенге екі айдан асып кетті.

Бірақ 13 маусым кү ні Негороның жү з мың доллар олжа дә меленіп миссис Уэлдоннан хат алғ алы келер қ арсаң ында Альвец пен тағ ы басқ а қ ұ л саудагерлерін қ атты қ уантатын хабар Казонде қ аласына таралып та ү лгерді.

Доктор Ливингстон 1873 жылы 1 мамыр кү ні таң алдында қ айтыс болыпты!

Мына сорды қ араң ызшы, бұ л шындық хабар еді! Ливингстонның кішкене отряды Читамбо қ ыстағ ына жетеді. Онда саяхатшыны зембілмен кө теріп жеткізген екен. Отызыншы сә уірге қ арағ ан тү нде науқ асы ауырлай тү сіп, дем алысы нашарлай береді де, артынан есінен танып қ алғ ан. Бір сағ аттан соң есін жиып, ө зінің қ ызметкері Сузиді шақ ырады да, мағ ан пә лен дә ріні тауып берші деп ө тініпті.

Сосын ә лсіз ү нмен:

– Жарайды! Енді бара беруің е болады! – депті.

Ертең гі сағ ат тө рттің кезінде Сузи мен эскорт қ ұ рамындағ ы бес адам саяхатшы жатқ ан қ осқ а кіріпті.

Дэвид Ливингстон ө зінің тө сегі жанында тізерлеп отыр екен.

Сузи саяхатшының бетіне ақ ырын ғ ана қ олын тигізіп еді, денесі мұ здап қ алыпты.

Дэвид Ливингстон жансыз еді...

Адал ниетті қ ызметкерлері саяхатшының денесін тең із жағ алауына зембілмен кө теріп жеткізіпті. Олардың сапары ұ зақ та қ иын болғ ан, бірақ жол азабының бә ріне тө теп берген он ай дегенде Ливингстонның жансыз денесін Занзибарғ а апарыпты.

1874 жылы 12 сә уірде Ливингстонның денесі Вист- министерлік аббаттағ ы Англияның бұ рынғ ы ө ткен атақ ты адамдары арасына жерленеді.