Е к і н ш і т а р а у

ГЭРРИС ПЕН НЕГОРО

Дик Сэнд бастағ ан кішкене отрядтың қ онып жатқ ан жерінен ү ш мильдей қ ашық тоғ ай ішінде екі адам кездесе кетті. Олар – Гэррис пен Негоро еді. Бұ лар қ алың ө скен папирус ө сімдігінің арасымен бұ раң дай ақ қ ан ағ ысы қ атты бір жыраның кемеріндегі жуан ағ аштың тү біне келіп отырды. Бұ л екеуі біріне-бірінің кездесіп тұ рғ аны осы ғ ана, енді олар соң ғ ы шақ тардағ ы бастарынан кешірген уақ иғ аларын

ә ң гіме ете бастады.

– Сө йтіп, Гэррис, – деді Негоро, – «капитан» Сэндтің отрядын ә лде де болса Анголаның алыс тү кпіріне таман алыстата тү суің е мү мкіндік болмады ма? Ө здері сол он бес жасар баланы осылай атайды ғ ой.

– Жоқ, достым, – деп жауап хатты Гэррис. Оларды амалдап жағ алаудан кем дегенде жү з миль алыстатып ә кеттім, бұ ғ ан да шү кірлік ету керек! Соң ғ ы кү ндерде менің

«жас достым» Дик Сэнд менен кө зін айырмайтын болды. Оның мағ ан деген кү дігі ақ иқ атқ а айнала бастады. Рас айтам!..

– Енді бір жү з миль жү рсе болғ аны, – деп Негоро Гэрристің сө зін бө лді, – бұ л адамдар біздің қ олғ а тү суінде сө з жоқ еді. Дегенмен бұ лардан айрылып қ алмауғ а былай да тырысып бағ армыз.

Гэррис иығ ын қ озғ ап бү лк еткізді.

– Олар қ айда барар дейсің? – деді ол. – Негоро, мен ө з қ ара басымды олардың арасынан зорғ а алып шық ты. Мені атып тастағ ысы келгенін «жас достымның» кө зқ арасынан ә лденеше рет ұ қ қ аным бар, ал енді мылтық дү кеніндегі бір фунт ақ шағ а он екі тү йірден берілетін алша сү йегі менің ішіме жақ пайтынын айта кетуім керек.

– Тү сінікті, – деді Негоро. – Ол жігітпен менің де бір есептесуім керек.

– Қ айтсін, сенің енді қ ай жағ ынан болса да толық етіп тіптен ө сімімен тө лей алатын мү мкіндігің бар ғ ой! Сапардың алғ ашқ ы кү ндерінде Анголаны Атакама даласы деп сендіру мағ ан оншалық ты қ иынғ а соқ пады. Ө йткені бір кезде менің ол жерде болғ аным бар-ды. Сосын кішкентай Джек «резинка ағ ашы» пен шыбын торғ айды кө рсет деп ә лек салды, оның шешесіне хин ағ ашы керек болды, ал енді ә лгі ұ зынтұ ра ағ айына бар керегі жалтырауық қ оң ыз ғ ана. Шынымды айтайын, бар тапқ ырлығ ымды аямай сарып қ ылдым.

Бір кү ні керікті тү йеқ ұ с деп ем, иланды да қ ойды, керікті тү йеқ ұ с деп нандырғ ан соң, бұ дан ары нендей қ улық ойлап табуды ө зім де білмедім. Иә, айтпақ шы, піл ізіне кездескеннен былай «жас достым» менің сө зіме иланбауғ а бейімденді. Қ айдан пайда болғ анын кім білсін, мұ ның ү стіне гиппопотам тап болмасы бар ма? Адал адамдардың Бенгуэлладағ ы каторга тү рмесінде жатуы қ андай орынсыз болса, Америкада гиппопотам мен піл болады деу сондай ө рескел. Негоро, сен бұ ғ ан тү сінесің ғ ой. Бұ дан соң қ арт негр бір ағ аштың тү бінен шынжыр мен ағ аш бұ ғ ау тауып алды, шамасы, оны қ ашқ ан еріксіздердің бірі қ алдырып кетсе керек. Ақ ырында жақ ын маң айдан арыстанның ақ ырғ ан даусы естілді. Арыстанның ақ ырғ анын мысық тың мияулағ аны деп айта алмайтыныма ө зің де қ осылатын боларсың. Менің ендігі бітірерім – атқ а міне салып қ ашу ғ ана.

– Тү сініп отырмын, – деді Негеро. – Дегенмен ә лде де болса бір жү з миль ілгері таман жү ре тү скені жақ сы болар еді.

– Ей, достым, мен қ олымнан келгеннің бә рін істеп болдым, – деп Гэррис қ абағ ын шытты. – Бір жақ сы жері, сен бізден недә уір қ ашық жү рдің. Сенің сол маң айда жү ргенің ді олар сезген сияқ ты. Онда Динго деген бір тө бет бар... Сені оншалық ты сү ймейтін сияқ ты. Сен оғ ан не жамандық істеп едің?

– Ә зірге тү к те істегенім жоқ, – деді Негоро, – бірақ мен оның кө п кешікпей сыбағ асын беремін!

– Оқ жетерлік жақ ындасаң, сені Диктің ө зі де сау жібере қ оймас деймін. Расын айту керек қ ой, менің «жас достым» асқ ан мерген. Ө з қ атарына қ арағ анда ол нағ ыз азамат.

– Ә й, Гэррис-ай, ол қ аншама ер болғ анымен мағ ан істеген иттігінің сазайын тартпай қ алмайды, – деді Негоро.

Португалдың ө ң і сұ рланып, бетінен қ аталдық тың нышаны кө ріне қ алды.

Бір сә т ү ндемей отырысты, сосын америкалық тағ ы сө з бастады.

– Негоро, – деді ол, – кеме қ ирағ ан жердің маң ында біз екеуміз ойламағ ан жерден кездесе кеттік қ ой, сондағ ы сенің мағ ан айтып ү лгіргенің, мү мкіндігі болғ анынша жолдастарымды неғ ұ рлым алысырақ ә кете гө р деп ө тінген едің. Бірақ сен соң ғ ы екі жыл ішінде ө зің нің не істеп, не қ ойғ аның жайында тіс жарып ү ндеген жоқ сың. Ал екі жыл деген уақ ыт біздің ө мірге аз мерзім емес. Альвец қ арттың еріксіздер керуенін бастап Кассангодан кеткен кү нің нен бері бү гінге дейін сен туралы ешбір хабар естімедік. Расын айту керек қ ой, сені ағ ылшындардың кү зетші кемесіне ұ шырап, нашар жағ дайғ а душар болды да, ақ ырында дарғ а асылғ ан шығ ар... деп шамалағ ан едім.

– Гэррис достым, менің тағ дырым осылай тынудың аз- ақ алдында қ алды.

– Оқ асы жоқ, бә рібір дардан ө зің де қ ашып қ ұ тыла алмайсың ғ ой.

– Рақ мет!

– Қ айтерсің, – деп жауап қ атты Гэррис пә лсапалай сө йлеп.

– Біздің кә сібіміз бұ лтарғ ысыз бір тә уекел ғ ой. Африка жағ алауында қ ұ л саудасымен шұ ғ ылданушыларғ а ө з тө сегінде жатып тыныш ө лу бұ йыра қ оймас деймін, осығ ан мойынсұ ну керек. Демек, сен ұ сталғ ан екенсің ғ ой?

– Иә, ұ сталып едім.

– Ағ ылшындарғ а ма?

– Жоқ, португалдарғ а.

– Жү кті ө ткізбей тұ рып па, ә лде ө ткізіп болғ ан соң ба?

– Ө ткізіп болғ ан соң, – деп жауап қ атты Негоро шамалы қ обалжи тү сіп. – Португалдар ө здері қ ұ л саудасынан ә бден байып алып, енді оғ ан қ арсы болғ анси қ алыпты. Біреулер мені білдірсе керек. Менің ізіме тү сіп, ақ ыры ұ стады.

– Сонымен, сені соттады ма?..

– Ө мірлік каторга жазасын Сан-Паоло де Лоанд тү рмесінде ө теуге ү кім шығ арды.

– Ө ң шең ғ ана жындар-ай! – деп айқ айлады Гэррис. – Каторга! Таза ауада еркін жү ріп ө мір сү руге ә деттеніп қ алғ ан сенімен мен сияқ тыларғ а бұ дан артық сұ мдық болар ма? Мен бұ дан гө рі дардың ө зін-ақ артық кө рер едім.

– Дарғ а асылғ ан адам қ аша алмайды ғ ой, ал енді каторгадан...

– Сен қ ашып қ ұ тылдың ба?

– Иә, Гэррис. Мені каторгағ а апарғ ан соң, дә л он бес кү ннен кейін Жаң а Зеландиядағ ы Оклендке баратын ағ ылшын пароходының трюміне кіріп тығ ылдым. Мен тұ щы су қ ұ йылғ ан кеспектер мен консерв толтырылғ ан жә шіктер арасына жасырынғ ан едім, баратын жеріме жеткенше азық пен суғ а тарық қ аным жоқ. Жарық кө рмей ө не бойы қ араң ғ ы трюмде жата беру ә бден дің кеме тиді. Бірақ пароход ашық тең ізде келе жатқ анда палубағ а шығ у дегенді ойлаудың да керегі жоқ. Басым трюмнен қ ылт етсе болғ аны, сол сә тте мені ұ стап алып қ айтадан қ амап тастайтынын, еркімнен айрылып, тартатын азабымды тарта беретінімді жақ сы білдім. Оклендке барғ ан соң олар мені ағ ылшын ү кіметіне тапсырады, сосын менің қ ол-аяғ ымды кісендеп, Сан-Паоло де-Лоандқ а кері қ айырып жатпай-ақ дарғ а ө здері де аса салады. Осы жағ дайлардың бә рін ескере келіп кісі кө зіне тү спей, аты- жө німді білдірмей қ араң ғ ы тү некте жата беруді дұ рыс кө рдім.

– Билет те алмадың ба? – Гэррис қ арқ ылдай кү лді. – Тү у, достым-ай, ұ ялмадың ба? Ә рі ұ рлап мініпсің, оның ү стіне дайын тамақ!

– Иә, алғ аным жоқ, – Негоро кү рсініп қ ойды, – отыз кү н тар трюмде қ амалып жату...

– Бірақ, Негоро, оның бә рі енді ө ткен іс қ ой! Сө йтіп, Жаң а Зеландияғ а, маврлар1еліне бардың ба? Бірақ сен онда тұ рып қ алғ ан жоқ сың ғ ой. Сен қ алай қ айтып келдің? Тағ ы да трюмде жасырынып па?

– Жоқ, Гэррис. Мендегі бір ғ ана ой, Анголағ а қ айта оралып, жаң адан қ ұ л саудасына кірісу болды.

– Иә, – деді Гэррис, – біз ө з кә сібімізді жақ сы кө реміз ғ ой... біз оғ ан ә деттеніп қ алдық...

– Ұ дайы он сегіз ай...

Негоро осы арада ә ң гімесін кілт тоқ тата қ ойды. Ол Гэрриске ү ндеме дегендей белгі берді де, демін ішіне тартып, ағ аш арасынан шық қ ан сыбдырғ а қ ұ лақ тү рді.

– Гэррис, – деп сыбырлады ол, – папирус арасынан ә лдененің сыбдыры естіледі.

– Білейік не екенін, – деді Гэррис, мылтығ ын кезене ұ стап бә сең ү нмен.

Олар ұ шып тұ ра келді де, сақ тана қ арап сыбдыр шық қ ан жақ қ а қ арай қ ұ лақ тарын тікті.

– Ештең е жоқ қ ой, қ ағ ыс естіген боларсың, – деді Гэррис.

– Жаң быр артынан сай-саланың суы тасып ә деттегіден қ атты ағ атын дағ дысы ғ ой, сенің естігенің судың сылдыры болар. Достым, сен ө ткен екі жылдың ішінде орман шуылын жатырқ ап қ алсаң керек. Бұ ның ешқ андай оқ асы жоқ, кешікпей-ақ қ айта дағ дыланып кетерсің. Басың нан кешірген уақ иғ аң ды айта бер. Сосын келешектегі істейтін ісімізді кең есейік.

Негоро мен Гэррис інжір ағ ашының тү біне қ айта отырысты, португал ө зінің ү зіліп қ алғ ан ә ң гімесін жалғ ай берді.

– Ұ дайы он сегіз ай Оклендте тұ рып кө ң ілсіз ө мір ө ткіздім. Сә ті тү сіп, кісі кө зіне тү спей трюмнен шығ ып жер бастым. Бірақ қ алтам кө к тиынсыз бос болатын, оны айналдырып қ арағ ан кісі бір доллар таппас еді. Аштан ө лмеудің шарасын кө здеп, жұ мыстың нендей тү рі болса да істей беруіме тура келді...

1 Мавр – Жаң а Зеландияның жергілікті халқ ы.

– Демек, сен кә дімгі адал ниетті адамдар қ атарында ең бек істеген болдың ғ ой?

– Дә л ү стінен тү стің, Гэррис.

– Алда ғ ана бейшара-ай!

– Сол уақ ытта менің ү немі іздестіргенім сол қ арғ ыс атқ ан жерден қ ұ тылудың шарасы болды. Бірақ кө пке дейін ың ғ айы болмады. Ақ ырында «Пилигрим» деген кит аулайтын кеме Окленд портына келіп тоқ тады.

– Кә дімгі Ангола жағ алауында қ ирайтын кемені айтып отырсың ба?

– Дә л соның ө зі. Миссис Уэлдон ө зінің кішкентай бө бегін алып, қ асына Бенедикт деген немере ағ асын ертіп, жолаушылар қ атарында сол кемемен жолғ а шығ атын болды. Сә ті тү сіп, ә лгі кемеге оп-оң ай қ ызметке орналаса қ алдым: ө йткені мен еріксіздер таситын кемеде капитанның екінші жә рдемшісі болып қ ызмет істеген бұ рынғ ы тең ізшімін ғ ой.

«Пилигрим» капитанына барып, ө зімді қ ызметке алуын ө тініп ем, оғ ан матрос керек емес екен. Менің бақ ытыма, кеменің аспазы қ ашып кетіпті. Ол ас пісіре білмейтін нашар тең ізші болғ ан. Бұ л жағ дайды білген соң, мен тә жірибелі кеме аспазы едім дегенді айттым. Менен жақ сы аспаз таппағ ан соң, капитан Гуль мені аспаздық қ а жалдап алды. Арада бірнеше кү н ө ткен соң «Пилигрим» Жаң а Зеландия жағ алауынан зә кір кө теріп жолғ а шық ты...

– Бірақ, – деп Гэррис оның сө зін бө лді, – «жас достымның» сө зінен менің ұ қ қ аным, «Пилигрим» Африка жағ алауымен жү зуге ұ йғ армағ ан. Ал кеме бұ л арағ а қ алай келіп қ алды?

– Дик Сэнд бұ л жағ дайды кү ні бү гінге дейін білмейтін болса керек, – деп жауап қ атты Негоро, – мұ ның мә нісіне ә лі де болса тү сіне қ оюы екіталай. Бірақ, Гэррис, бұ л уақ иғ аның қ алай болғ анын сағ ан айтып тү сіндірейін, егер қ аласаң, менің бұ л ә ң гімемді ө зің нің «жас достың а» бір реті келген кезде қ айталап айтарсың.

– Неге айтпасқ а! – деді Гэррис қ арқ ылдай кү ліп. – Айта бер, достым, айта бер!

– «Пилигрим», – деп Негоро ә ң гімесін сабақ тады, – Вальпарайсоғ а қ арай бет алды. Менің, аспаздық қ а жалданғ андағ ы мақ сатым, тек қ ана Чилиге жетіп қ алу еді. Ө йткені Чили Жаң а Зеландия мен Анголаның жары жолында ғ ой, онда жетсем, Африканың батыс жағ алауына бірнеше мың миль жақ ындап қ аламын. Бірақ жағ дай жолда да ө згерді. Оклендтен шық қ ан соң, ү ш жұ мадан кейін кит аулап жү ріп капитан Гульмен бірге матростары да тү гелдей қ аза тапты. Сол кү ні «Пилигрим» бортында бар болғ аны екі-ақ тең ізші қ алды, оның біреуі жас матрос Дик Сэнд, екіншісі – кок Негоро.

– Сө йтіп, сен кеменің капитаны болып алдың ба? – деп сауал берді Гэррис.

– Алғ ашқ ыда бұ л ү міт менің бойымды билеп еді. Бірақ басқ алардың мағ ан сенбейтінін байқ адым. Бә рібір, мұ ндай жағ дайда кемедегілерге ө кімімді жү ргізе алмас едім. Сондық тан ойлана келіп бұ рынғ ы қ ызметім – «Пилигрим» аспазы кү йімде қ ала беруді мақ ұ л кө рдім.

– Демек, кеме Африка жағ алауына кездейсоқ келіп қ алғ ан екен ғ ой?

– Жоқ, Гэррис, – деді Негоро, – біз «Пилигримнің» қ ирағ ан жерінде ойда жоқ та кездестік қ ой, міне, кездейсоқ деп осыны айтуғ а болады. Кеменің беталысын басқ а жақ қ а бұ рып, оны Ангола жағ алауына келтірген мына мен боламын! Сенін «жас достың» тең із ісіне аузынан ана сү ті кеппеген шіп-шикі бала, ашық тең ізде кеменің кай жерде екенін компаспен, лагпен ғ ана шамалай алады. Сө йтіп, бір сә ті тү скен кү ні лаг тең із тү біне кетті. Тағ ы бір сә ті тү скенде нактоуз астына бір қ арыстай жалпақ темір қ ойып, компастың тілін басқ а жакқ а бұ рдым, дауыл қ уалап атқ ан оқ тай зымырағ ан

«Пилигримнің» бағ ыты кенет ө згере қ ойды... Сапарымыздың неліктен мұ ншалық ты ұ зақ қ а созылғ анына Дик Сэнд тү сіне алмады. Ә йтсе де оның орнында қ аншама тә жірибелі басқ а

тең ізші болса да, бә рібір, тұ йық қ а қ амалар еді. Горн мү йісін айналып кеткенімізді бала білмей де қ алды, бірақ бар ғ ой, Гэррис, мен сол мү йісті тұ ман арасынан байқ ап қ алдым. Бұ дан соң кө п кешікпей-ак нактоуз астына қ ойғ ан темірді қ айта алып, компас тілін бұ рынғ ы қ алпына келтірдім. Қ ұ йындатқ ан дауылдың айдауымен зымырап келе жатқ ан кеме, солтү стік-шығ ысқ а беттеп, тұ п-тура Ангола жағ алауына қ арай тартты.

– Дә л осы кезең де, – деп Гэррис іле тү сті, – сеніменен кездессін, сенің жолдастарың мен достарың а басшылық етсін деп осы жағ алауғ а кездейсоқ жағ дайдың мені айдап келтіре қ ойғ анын айтсайшы! Олар ө здерін Америкадамыз деп кү діксіз сенген еді, сондық тан да Анголаны тө менгі Боливия деп оларды оң ай алдауыма мү мкіндік болды... Ол жердің расында да біріне-бірінің ұ қ састығ ы бар.

– Олар шынында да Анголаны Боливия деп білді. Сондай-ақ Диктің ө зі де Тристан д’Акунья аралын Пасхи аралы деп алжасқ ан.

– Оның орнында басқ а біреу болса, бә рібір, осылай қ ателесер еді.

– Білемін, Гэррис, ә рине, Диктің қ ателескенін пайдаландым. Соның арақ асында миссис Уэлдон мен оның жолдастары жағ алаудан жү з миль жерде, Экваторлық Африкада, тү к панасы жоқ ашық далада қ онып жатыр.

– Бірақ енді олар ө здерінің қ айда екенін білді ғ ой.

– Біле берсін, білгенде қ айтеді? – деп даурық ты Негоро.

– Сен бұ ларды қ айтпексің? – деп сұ рады Гэррис.

– Қ алағ анымды істеймін, – деді Негеро. – Ал сен мағ ан мынаны айтшы, біздің қ ожайын Альвец мырзаның жайы қ алай? Ол қ артты кө рмегеніме екі жылдан асып бара жатыр.

– О, ол талайды кө рген кә рі тарлан ғ ой, тұ рмысы ө те жақ сы! – деді Гэррис. – Сені кө рсе қ атты қ уанады.

– Ол бұ рынғ ысынша Бихода тұ ра ма? – деп сұ рады Негеро.

– Жоқ, достым, ол ө зінің «конторын» Казондеге кө шіргеніне бір жыл болады.

– Жағ дайы жақ сы ма?

– О, айтарың бар ма! Ол антсоқ қ анның жағ дайы жақ сы ғ ой, – деді Гэррис даусын кө тере сө йлеп. – Дегенмен қ ұ л саудасын жү ргізу, ә сіресе осы жағ алауда кү ннен-кү нге қ иындап барады. Португалия ү кіметі бір жағ ынан, ағ ылшынның кү зетші кемелері тағ ы бір жағ ынан, қ ұ л жеткізу ісіне барынша кедергі жасауда. Тек қ ана бір жерде – Анголаның оң тү стік жағ ында, Массамедес маң ында қ ара тауарларды жайбарақ ат тией беруге болады. Сондық тан қ азіргі уақ ытта бү кіл барак біткен еріксіздерге лық тола, оларды Испания отарларына жө нелту ү шін кеме кү тудеміз. Бенгуэлла мен Сан-Паола де-Лоанд арқ ылы жү к жө нелтуге болмайды деседі. Губернатор мен чиновниктер бұ л жө нінде тың дағ ысы да келмейтін кө рінеді. Альвец қ арт Африканың ішкі аймақ тарына барып орналасуды ойластырып жү р. Ендігі жө нелтілетін керуенді Танганьика ауданында жабдық тамақ. Ол ара тоқ ыма тауарларды қ ұ л мен піл сү йегіне айырбастауғ а ө те тиімді. Жоғ арғ ы Египетпен, Мозамбикпен саудамыз ә зірге жаман емес, онда сатылатын еріксіздер Мадагаскардан келтіріледі. Бірақ жуық арада қ ұ л саудагерлеріне істейтін жұ мыс қ алмайды-ау деп қ орқ ам. Африканың ішкі аудандарына ағ ылшындар кү н қ ұ рғ атпай келіп бекініп жатыр. Жасыл соқ қ ыр Ливингстон! – Ү лкен Кө л ө лкесін зерттеп болды, енді оның Анголағ а бару ойында бар. Лейтенант Камерон деген біреу шығ ыстан батысқ а қ арай бү кіл материкті кесіп ө тпекші деседі. Америкалық Стенли деген де соның істегенін істемек дегенді тағ ы естідім. Негеро, бұ л «зерттеушілер» бізге зиянын қ атты тигізеді. Егер де біздер ө з мақ сатымызды жақ сы тү сіне білсек, шақ ырусыз келген меймандардың бірде-бірін Еуропағ а қ айта оралып, орталық Африкадағ ы ө здерінің кө рген-білгендерін оттамайтын етер едік.

Егер Гэррис пен Негороның кең есін кө лденең біреу естісе, мына қ ұ рметті саудагерлер бір аса маң ызды іс жө нінде пікір

алысып отыр екен дер еді. Бұ л екеуі бір тай мақ та немесе бір қ ап кофе туралы емес, «тірі тауар» жө нінде кең есіп отыр екен деп кім ойлай қ ойсын? Бұ л «саудагерлер» – ә ділеттікті ә ділетсіздіктен айырмайтын адамдар. Бұ ларда ар-намыс, ұ ят жә не басқ а адамгершілік белгілері бір заманда болды да, бірақ қ ұ л саудасының жантү ршігерлік қ аталдығ ына қ атыса жү ріп, ә лгі қ асиетті ә лдеқ ашан жоғ алтқ ан.

Гэррис, қ ұ л саудагері Альвецтің бұ рынғ ы агенті Негороны екі жыл шетте жү рсе де ө згермеген екен деп сү йсінді. Негоро бұ рынғ ысынша қ ылмыстың нендей тү рі болса да істей беруге ә зір еді. «Пилигримде» апатқ а ұ шырағ андардың келешектегі тағ дыры туралы жолдасының пікірі қ андай, Гэрристің біле алмай отырғ аны тек қ ана осы. Сондық тан:

– Ал енді сен мағ ан мынаны айтшы, – деп сұ рады Гэррис,

– ө зің нің бұ рынғ ы жолдастарың нан қ алай қ ұ тылмақ сың?

Негоро кө п ойланып тұ рғ ан жоқ, жауапты тез қ айырды. Шамасы, бұ л жө ніндегі жоба оның ойында кө птен-ақ қ айнап піскен тә різді.

– Біреулерін қ ұ лдық қ а сатамын, қ алғ андарын... – Португал айта бастағ ан сө зін аяқ тамады, бірақ оның тү тігіп кеткен беті, жаң ағ ы сө зінің жалғ асын ауызбен айтылғ ан сө зден де анығ ырақ білдіріп тұ рды.

– Олардың кімдерін сатпақ шысың? – деп сұ рады Гэррис.

– Миссис Уэлдонғ а еріп жү рген негрлерді, – деді Негоро.

– Том кә рі ғ ой, оғ ан кө п алып болмас, бірақ ана тө ртеуі қ ылшылдағ ан жастар, Казонде базарында оларғ а жақ сы бағ а алуғ а болады.

– Дұ рыс айтасың, Негоро! – деді Гэррис. – Ол тө ртеуі тым ірі де жұ мысқ а шыдамды негрлер ғ ой, ішкі Африкадан келтірілген «айуандар» сияқ ты емес. Олардың тиімді бағ ағ а ө тетіні ө зінен-ө зі белгілі. Америкада туғ ан негр Ангола базарында сирек кездесетін тауар. Бірақ, – деп ол сө зін жалғ астыра берді, – сен мағ ан мынаны айтуды ұ мытып барасың: «Пилигримде» нақ тылы ақ ша бар ма еді?

– Ауыз жарырлық тү к те жоқ! Қ алтама тү сіре алғ аным не бары бірнеше жү з доллар. Сә ті тү ссе, менің кө п ақ ша болатын басқ а да тауарларым бар...

– Достым, оларың қ андай тауарлар? – деп сұ рады Гэррис білуге қ ұ мартып.

– Тү рліше, – деп Негоро шорт қ айырды.

Шамасы, ол ө зінің артық сө йлеп жібергеніне ө кініп қ алса керек.

– Демек, ендігі қ алғ аны, бұ л қ ымбат тауарды қ олғ а тү сіру ғ ана? – деді Гэррис.

– Қ олғ а тү сіру соншалық ты қ иын болып па, тә йірі? – деді Негоро.

– Жоқ, достым. Осы арадан он шақ ты миль тең із жағ алауында араб Ибн-Хамис бастағ ан еріксіздер керуенінің лагері бар. Олар Казондеге жү ру ү шін менің айтуымды ғ ана кү тіп жатыр. Керуенді айдап келе жатқ ан жергілікті халық тан алынғ ан солдаттар тым кө п, бала капитанды жолдастарымен қ оса тұ тқ ынғ а алатын кү ш артығ ымен жетіп жатыр. Егер менің «жас достым» Куанза ө зеніне қ арай жол тартуғ а ниеттенсе...

– Егер ниеттенбесе қ айтер едің? – деп Негоро Гэрристің сө зін бө лді.

– Ә рекеттенер деймін! – деді Гэррис. – Ол ақ ылды бала ғ ой жә не ол жақ тан ө зіне қ ауіп тө неді деп ойламайды да. Дик Сэнд жағ алауғ а қ айта оралғ анда біз жү рген жолмен жү рмейді. Орман аралап жү рсе, адасудан кө з ашпайтынын ө зі де жақ сы біледі. Мұ хитқ а қ ұ ятын бірер ө зенге жетуге тырысады ол, сосын салмен тө мен ағ уғ а қ амданады. Бұ дан басқ а оның аман қ ұ тылатын жолы жоқ. Мен ол баланы ә бден сынап білдім, ол тап осыны істейді.

– Иә... сө йтуі де ық тимал, – деді Негоро шамалы ойлана тү сіп.

– «Ық тимал» демей-ақ, «сө зсіз солай етеді» десең де болады, – деді Гэррис даусын кө тере сө йлеп. – Мен бұ ғ ан

«жас достымның» ө зі Куанза жағ алауында менімен кездесетін боп сө з байласқ андай-ақ сенер едім.

– Демек, кідірмей жү руіміз керек болды ғ ой, – деді Негоро. – Ол баланы мен де жақ сы білемін. Бір сағ ат уақ ытын бекерге ө ткізбейді, біз одан айламызды асыруымыз керек.

– Несі бар, жү ру керек болса, жү рейік. Гэррис пен Негоро жү ргелі жатыр еді, папирустың қ алың жерінен, португалды абыржытқ ан манағ ы сезікті сыбдыр қ айта естілді.

Негоро тұ рғ ан жерінде қ алшиып қ атты да қ алды.

Сол сә тте иттің маң қ ылдап ү рген даусы естілді, ізінше қ алың қ аудың арасынан ө зі де шығ а келді. Ит орасан ірі екен, арқ а қ ылшығ ын тікірейтіп, аузын арандай ашқ ан, ө здеріне шапқ алы келе жатыр.

– Динго! – деп айқ айлады Гэррис.

– О, бұ л тө бет енді аман қ ұ тыла алмас! – деді Негоро. Ит португалғ а қ арай ұ мтыла берген сә тте, Негоро Гэрристің мылтығ ын жұ лып алды да, кезене беріп басып салды.

Иттің қ аң сылағ ан аянышты даусы тоғ айды жаң ғ ыртты, Динго ө зен жиегін кө мкерген қ алың бұ тағ а кіріп ғ айып болды. Негоро жү гіре басып ө зен жағ асына дейін барды.

Папирус сабақ тарының бірнешеуіне қ ан тиіпті, жағ алаудағ ы малта тастардың ү стінде жосыла ақ қ ан қ анның ізі жатыр.

– Бұ л қ арғ ыс атқ ан тө бетпен ақ ыры есептесіп болдым, – деп айқ айлады Негоро.

Гэррис тырс ү ндемей бұ л екеуінің шайқ асына қ арады да тұ рды.

– Байқ ап тұ рмын, Негоро, – деді Гэррис, – бұ л иттің тісі сағ ан кө птен-ақ қ айраулы екен.

– Айтарың бар ма! Бірақ ақ ыры бұ л оң бағ аннан қ ұ тылдым ғ ой!

– Бұ л тө бет сені соншама неге жек кө реді?

– Иә, ол екеуміздікі ескіден келе жатқ ан басараздық қ ой, – дей салды Негоро.

– Ескі басараздық? – деді Гэррис оның сө зін қ айталап. Негоро ә ріптесінің бұ л сауалына жауап қ айырғ ан жоқ. Мына сұ м португал ө ткендегі бір ісін менен жасырып отыр екен деп ойлады Гэррис, бірақ ежелеп сұ рай беруді ө з басына лайық кө рмеді.

Бірнеше минуттан соң сыбайластар жылғ аны бойлай жү ріп Куанзағ а қ арай тартты.