Химия тілі - химияны оқытуда таным құралы

Жоспары:

1. Химия тілі химияны оқ ытудың таным қ ұ ралы.

2. Химия ғ ылымы табиғ атты танып білуге жә не қ оғ амның материалдық игілігіне жасаудағ ы ролі.

3. Химия тілінің оқ у тә рбиелік маң ызы.

Химия тілі химияны оқ ытуда таным қ ұ ралы. Химия тілі тек заттардың реакцияғ а тү суін тү сіндірудің қ ұ ралы ғ ана болып қ оймай, ол оқ ушының қ оршағ ан дү ниені тануына негіз болатын басты қ ұ рал. Себебі химия-бү кіл жаратылыстану ілімдерінің арасында зат пен заттың, зат пен қ ұ былыстың арақ атынасын ұ ғ ындыратын, оларғ а байланысты заң дылық тар жайында білім беретін бірден-бір пә н.

Химияны дұ рыс ұ ғ ыну ү шін, алдымен оқ ушыда қ оршағ ан дү ние, оның заттары жайында таным қ алыптасады. Таным қ ажеттілік арқ ылы жү зеге асады, дені сау ә рбір адамда таным қ ажеттілігі бар. ө зінің тіршілік жә не рухани қ ажеттілігін ө теу ү шін оқ ушы дү ниені танып білгісі келеді. Алайда ол ө зіне қ ажетті нә рсеге, мә селен, оқ у пә ніне қ ызығ ады. Кейіннен бұ л нә рсе оқ ушы іс-ә рекетінің мақ сатына, қ озғ аушы кү ш-мотивке айналу мү мкін. Таным – адам санасын дамытудың негізгі жә не ол арқ ылы адам ө зін қ оршағ ан ортаны игеруге де ү йренеді.

«Таным» – философиялық ұ ғ ым, айналадағ ы материалдық шындық тың адам санасында бейнеленуі. қ оршағ ан дү ние обьективті ө мір сү ретін болғ андық тан, оның заттар мен қ ұ былыстар мен қ ұ былыстары санада бейнеленеді. Адам баласы таным арқ ылы білмеуден білуге кө шіп отырады. Ол затты, қ ұ былыстар танығ аннан кейін енді таныс емес жақ тарын білу ұ мытылады. Таным арқ ылы заттар мен қ ұ былыстардың басты белгілері ұ қ састық тары мен айырмашылық тары жайындағ ы бейнені қ абылдау нә тижесінде ұ ғ ым туады. Таным практикалық қ ызмет барысында іске асады. Адам іс-ә рекеттер арқ ылы ө зінің таным-білген қ ұ былыстарының басты белгілерін, қ асиеттерін есінде ерекше сақ тайды

Химия ғ ылымы табиғ атты танып білуге жә не қ оғ амның материалдық игілігіне жасаудағ ы ролі. Химия ғ ылымы табиғ атты танып білуге жә не қ оғ амның материалдық игілігін жасау маң ызды рө л атқ аратын жаратылыстану ғ ылымдарының бірі олай болса, табиғ ат, қ оғ ам жә не онда адамның алатын орны жайында алғ ашқ ы білім қ алыптастыратын дү ниетану пә нінің химиялық ұ ғ ымдардың да негізқ алайтыны сө зсіз себебі химия пә ні табиғ аттағ ы толассыз тоқ таусыз жү зеге асатын зат айналасын мә нін табиғ ат байлығ ын адам қ ажеттіне жаратудың жолын оны ө рдірудің тә сілін де ү йретеді.

Педогогикалық ә дебиеттерде танымды қ алыптастырудың бірнеше жағ дайлары айтылады. соның бірі – оқ ушылардың таным ә рекетін ұ йымдастыру формаларын, қ ұ ралын жә не ә дістерін жетілдіру.

Табиғ и тіл де таң балар жү йесіне жатады. Кейбірғ алымдардың пайымдауынша, ол семантикасының тұ рақ сыздығ ымен прагматикалсының байлығ ымен ерекшеленеді. Ғ ылыми тіл табиғ ағ и тілдің негізінде жасалып іс жү зінде қ олданысқ а ие болады. Сондық танда ғ ылыми тілдің қ ұ рамында табиғ и тілден оқ шау тұ ратын ө зіне ғ ана тә н тілдік қ ұ ралдары – таң балары болады. Осындай тілдік таң балардың ең негізгі жә не ертеден келе жатырғ ан – табиғ и немесе ұ лтық тіл. Ол таным мен қ атынас қ ұ ралы ретінде пайдаланылғ ан кө п қ ұ ралымды жә не соғ ан сай атқ аратын қ ызметі де ә р тү рлі. Ғ ылыми тіл, оның ішінде химия ғ ылымының тілі жалпы халық тық тілдің кү ннен кү нге дамып келе жатқ ан бір бө лігі.

Бұ ғ ан жататындар: сабақ тың дә стү рлі емес тү рлі емес тү рлерін ө ткізу, оларда қ олданылатын техникалық жә не кө рнекі қ ұ ралдардың тиімділігін артыру болып табылады.

Сондай-ақ, ойындар ұ йымдастыру; проблемалық жә не интегративті ұ станымдарды жү зеге асыру; пә н аралық жә не пә нішіндік байланыстарды ашып кө рсету; оқ ушылардың ө зіндігінен білім алуын тиімді ұ йымдастыру; шығ армашылық жә не зерттеу жұ мыстарына белсенділік қ алыптастыру; білім тексеру мен бағ алаудың алуан тү рлерін ұ тымды пайдалану арқ ылы оқ ытудағ ы кері байланысты жетілдіру. Оқ ыту кезінде, оқ ушының білмеуден білуге қ арай дамуы барысында таным қ алыптасады. Психологтардың пікірі бойынша, оқ ушының таным процестері-ө зіне тә н ерекшелігі бар кү рделі психологиялық қ ұ былыс. Олардың нә тижелі оқ уына ә сер ететін сыртқ ы жә не ішкі кү штер немесе себептер болады. Ә рине білім алуда ілгері қ арай басуына себепкер болатын негізгі кү ш – тү рлі қ иыншылық тар. Бала білмеуден білуге қ адам басқ анда, ә р тү рлі қ айшылық тар мен қ иындық тарғ а кездеседі, олар шешу, жең у нә тижесінде оқ у міндеттері жү зеге асырады.

Оқ ыту ү рдісіндегі ең негізгі қ айшылық – педогогикалық міндет-талаптар мен оқ ушының мү мкіндіктерінің (білімі мен дағ дысының жә не дамуының қ азіргі дең гейі) арасындағ ы қ айшылық тар. Бұ ғ ан тағ ы да оқ ушының теориялық білімі мен шығ армашылық ойлауы мен репродуктивтік ойлау арасындағ ы жә не т, б. Қ айшылық тар жатады. Осыныдай қ айшылық ты шешу оқ ушының саналы тү рде кө п кү ш-жігер жұ мсауын керек етеді жә не оның да- муына ү лкен ә сері болады. Мұ ндай қ айшылық тар ә сіресе химия пә нін оқ утуда туып отырады.

Оқ ыту ү рдісі-оқ ушы мен мұ ғ алімнің ө зара бірлесіп жасайтын ә рекеті. Білім алу-оқ у барысында оқ ушының атқ аратын іс-ә рекетінің нә тижесі. Білім беру барысында оқ ушылардың жеке тұ лғ асын жан-жақ ты жеткізуге, олардың танымдық ә рекетін дамутуғ а, ой-санасын қ алыптастыруғ а ерекше назар аудару - ә р педогог мұ ғ алімнің міндеті. Осы тұ рғ ыдан алғ анда оқ ушылар алғ ан білімін жадында сақ тау қ ана қ оймай, оның ө мірмен байланысын іс жү зінде қ олдануғ а жаттығ ады.

Химиядан сабақ берудің тиімді ә дістерін қ олдана отырып, оқ ушылардың ақ ыл-ойының дамуына, олардың ө здігінен жұ мыс істеу мү мкіндіктерін кү шейтуге жағ дай жасалады. Сонымен қ атар оқ ушылардың.танымдық белсенділігін арттыру мә селесіне ерекше назар аударылады. Ғ алымдар танымдық белсенділікті ү ш дең гейде бө ліп қ арастырғ ан: жаң ғ ырту, тү сіндіруші жә не шығ армашылық. Оқ ушылардың танымдық белсенділіктерін оқ у ү рдісімен ұ тымды ұ штастырғ ан жағ дайда сабақ тиімді ө теді. Ә сірісе оқ ушылардың шығ армашылық пен жұ мыс істей отырып, оқ у белсенділіктерін арттыруғ а мол. Танымдық белсенділікті арттыруды бірнеше жағ дайда қ арас- тыруғ а болады: егер сабақ балалардың ө мірден тү йген іс тә жірибелері мен білімдеріне бағ а беру негізінде ө тетін болса, нә тижесінде оқ ушылар тақ ырыпты терең ірек мең геріп, танымдық белсенділіктерін іс-тә жірибеге жемісті қ олдана алады; егер сабақ ойын тү рінде ұ йымдастырылса, оқ ушылар белсенділігінің сабақ барысында артуына жағ дай жасалады. Олардың нә тижесінде оқ ушылар тақ ырыптық мазмұ нын ө мірмен байланыстырып, кү нделікті іс-тә жірибе мен білімге деген ұ мытылыстары, қ ызығ ушылық тары артады. Педогогикалық зерттеулер нә тижесі белгілі бір пә нге қ ызығ удың сатылап қ алыптасатынын кө рсетеді. Оқ ушыда алдымен білуге ә уестік, содан кейін білуге қ ұ марлық, ең соң ында қ ызығ у пайда болады. Оқ ушыларда қ ызығ удв тудыратын бірнеше жағ дай болады. Ол, біріншіден, оқ ытудың мазмұ ны, мазмұ нның тартымдылығ ы, жаң алығ ы, ғ ылым мен техниканың соң ғ ы жаң алық тарының енуі, таң дандыратын тарихи деректер, ғ ылыми білімнің іс жү зінде қ олданылу дә рижесі т.б. Екіншіден, білім беру мен тә риелеу барысында, мұ ғ алім мен оқ ушы, оқ ушы мен оқ ушы арасында сыйластық, ізеттілік, адамгершілік қ атынастың орнауы. Осыдан келіп, оқ ушының білім алуғ а қ ызығ ушылығ ы туады: қ ызығ у → кейде білім алуғ а ынтығ у, танымдық қ ызығ у → яғ ни, кейбір бір пә нге қ ызығ у болуы мү мкін.

Химия тілінің оқ у тә рбиелік маң ызы. Химиядан білім берудің оқ у-тә риелік негізгі міндеті- оқ ушыларды тек білім жү йесімен ғ ана қ аруландыру емес, сонымен бірге олардың алғ ан білі мін жадында сақ тау жә не ойлау қ абілетін, химиялық тіл шеберлігін, білімге қ ызығ уын, дү ниетанымдық кө зқ арасын, ық ыласынтасын, тө зімділігін, іскерлігін, ізденімпаздығ ын жә не т.б. қ асиеттерін жетілдіру болып табылады. Бұ л міндеттері оқ ушылардың танымдық ә рекеті мен ақ ыл-ойын жетілдіру белсенділігін арттыру арқ ылы жү зеге асыруғ а болады. Ол ү шін сабақ барысында оқ ушылардың ө здігінен атқ аратын жұ мыс тү рлерін кең інен қ олданғ ан тиімді десек, соның бірі – танымдық ойындардың ә р тү рлі элементтерін енгізу. Химиядан берілетін білімнің тиянақ тылығ ын сабақ барысында тү рлі дидактикалық ойын ә рекеттері арқ ылы жү зеге асырудың мү мкіндігін біз де ашып кө рсетеміз. Мә селен, химиялық домино, лото, кесілген таң балар осының айғ ағ ы. Оқ ушылардың білімін есепке алудағ ы танымдық ойынның рө лі Н.К Ахметовтың ең бегінде ғ ылыми негізделген.

Химияны оқ ыту кезінде ұ ғ ым қ алыптастырудың теориялық негізі туралы кө птен шұ ғ ылданып жү рген ә діскер, педагог, ғ алым Н.Е.Кузнецова, зат туралы, химиялық реакция жайлы білімнің жалпылану мен қ ызметін, танымдық іс-ә рекетін, теориялық тү сінік белсенділігін, олардың творчествалық ойлауын дамытудың ғ ылыми негізделген ә дістемесі мен тұ жырымдамасын жасады. Оның пікірінше, химиялық тілдің барлық қ ұ рамдас бө ліктері туралы білім бірден берілмейді. Ол химияны тану, білу қ ұ ралы ретінде ұ ғ ымдарның қ алыптасуы махмұ нымен тығ ыз байланыста жү реді. Берілетін білім мен ұ ғ ымның теориялық дең гейі ө згерген кезде, білімнің айтылу тү рі ө згеріп, таң балық ақ парат қ айта белгіленеді, сө йтіп олар қ атар дамиды. Ә рбір ғ ылым ө зінің маң ызды жә не ерекше белгілерін оқ ушыларғ а ашып, қ олайлы тү сіндірілетін тиімді тілде баяндайды. Сол сияқ ты химия ғ ылымының тілі де ө з қ ұ рамына табиғ и тіл сө здері мен сө йлемдерден басқ а, ерекше бө ліктері: химиялық термонология, номенклатура жә не символиканы – «химиялық тілді» қ амтиды. Химияны ғ ылымда тек ө з тілі арқ ылы пайдалануғ а мү мкіндік туады.

Химия тілі ғ ылыми негізде қ ұ рылады да, білім мен тә рбие қ ұ ралы ретінде оқ ыту жү йесінің қ ұ рамдас бө лігі, химиялық білімнің берілуі формасы мен кө зі болып табылады. Химия тілі химия ғ ылымының бір бө лігі ретінде қ аралады. Ә р ғ ылымының зерттейтін объектісі, зерттеу нә тижесінде алынғ ан білім жү йесі, оны тіркеп заттандыратын таң балар жү йесі – ғ ылым тілі болады. Ә детте, тар мағ ынада тү сінік, осы ү шеуінің ң шң нде білім жү йесін ғ ана ғ ылымғ а жатқ ызады. Білім – сананың қ ызметі, ол бақ ылайтын, зерттейтін объектіге айналу ү шін тіл арқ ылы берілуі керек. Ғ ылымның тілін ө зінен бө ліп қ арауғ а болмайды. Ғ ылым тілі оның жинағ ан білімін тіркеу, сақ тау жә не ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізу ү шін қ олданылады. Ғ ылыми білім оның зерттейтін объектісі, ақ иқ ат болмыстың санадағ ы кө рінісі.

Химия – заттардың сан алуан сапалық ө згерістерін зерттейтін жаратылыстану ғ ылымдарының бірі. Заттарды тә жірибелік зерттеуден алынғ ан білім алдымен ғ ылым саласына орнайды, одан екінші салағ а ауысу немесе қ оғ амдық сана қ орына қ ұ йылу ү шін білім естілетін немесе кө рінетін материағ а айналуы қ ажет. Тіл – осындай дыбыстан не ә ріптен тұ ратын материя. Химияның объектісі – зат. Ол да материаның нақ ты бір тү рі. Химиялық білім мен тіл – химиялық дү ниетанымның жү йесі. Ү шеуінің арасындағ ы тә уелділікті ү шбұ рышпен кө рсету тиімді ә рі кө рнекі:

Ғ ылыми білім, зат, ғ ылым тілі. Ғ ылыми ең бекті оқ ығ анда алдымен мә тін мазмұ нынан ғ ылымның тілін қ абылдаймыз, содан соң тілдің астырындағ ы мағ ынасы-білім арқ ылы заттар алуан қ ұ былыстарын тү сінуге ұ мтыламыз. Химиялық таным заттан тілуге, тілден затқ а қ арай қ арама-қ арсы бағ ытта жү зеге асады. Ө йткені ғ алым зерттейтін заты жө нінде ө зіне дейінгі ғ ылым арқ ылы тіркеліп жазылғ ан білімді жетік игерімесе, жаң алық ашуы мү мкін емес. XVIII ғ асырда А. Лавуазье ғ ылымсыз тіл, тілсіз ғ ылым жетілмейтінін дә л басып айтты. Ол жалпы жаратылыстану ғ ылымы ү ш бө ліктен: 1)ғ ылыми деректер, 2)олардан туындайтын кө зқ арастар, 3)осы екеуін баяндайтын тіл, -дегенді айтты.

Ғ ылыми тілі сол ғ ылымның қ ұ рамдас бө лігі болып табылатындығ ы туралы пікір осы кү нге дейін ө з мә нін жойғ ан жоқ. Ғ ылым тілі ғ ылыми таным нә тижелерін бір-бірімен байланыстырып, оқ ушылардың белгілі бір білім жү йесін қ абылдауын жү зеге асырады. Химиялық таным обьектілер-заттар, ал пә ні-тұ тастай затардың химиялық қ осылыстары, яғ ни оның молекулалық бертолидті формасы - ауыспалы кү йі болып табылады.