Оқушылардың білімін және білігін тексеру

Жоспар:

1. Білім мен білікті тексерудің оқ у-тә рбиелік маң ызы.

2. Оқ ушылардың білімі мен білігін тексеру ә дістері мен тү рлері.

3. Ауызша сұ рақ қ ою.

а) Сұ рақ қ ою, жауап беретін оқ ушыны тың дау.

ә) Оқ ушының жауап беруге ә зірленуі.

б) Жауапты тың дау.

4. Оқ ушылардың білімі мен білігін жазбаша тексеру.

5. Оқ ушылардың білімі мен дағ дысын эксперименттік тексеру.

6. Оқ ушылардың білімін, білігін жә не дағ дыларын қ орытып тексеру жә не бағ алау.

Білім менбілікті тексерудің оқ у-тә рбиелік маң ызы. Оқ ытудың нә тижесін шығ ару – оқ ыту барысындағ ы аса маң ызды бө лік. Оқ ыту мақ сатының орындалуы, мазмұ ны, қ ұ ралдары, ә дістері жә не ұ йымдастыру формаларының тиімділігі оқ ушылардың білімі мен білігін тексеру арқ ылы анық талады. Тұ тасынан алғ андағ ы оқ ытудың барысы тә рә здә білім мен білікті тексеру де ү йрену, тә рбие беру жә не оқ ушылардың ақ ыл-ойын дамыту мақ саттарын кө здейді.

Оқ ушылардың білімі мен білігін тексеру арқ ылы мұ ғ алім ө з ісіне талдау жасайды, қ ол жеткен табыстарын молайтып, жіберген кемшіліктерінің себебін ашуғ а ұ мтылады. Оқ ыту мазмұ нына, ұ йымдастыру формаларына, қ ұ ралдары мен ә дістеріне ө згерістер енгізеді, жетілдіреді.

Жү йелі жү ргізілген тексеру оқ ушыларды ә р сабақ қ а ә зірленіп келуге машық тандырады, ө з ісіне деген жауапкершілігін арттырады, жолдастарының алдында есеп беруге, ө з ойын анық жә не дә л жеткізіп сө йлей білуге ү йретеді.

Білім мен білігін кү нделікті, тоқ сандық жылдық жә не қ орытынды тексеру арқ ылы оқ ушылар сыныптан сыныпқ а кө шіріледі, мектеп бітіру емтихандарында сыналады.

Сонымен оқ ушылардың білімін, білігін тексеру мен бағ алау бақ ылау, оқ ыту, тә рбиелеу міндеттерін ақ аруды қ амтиды жә не дағ дысые тексеру дидактикалық жағ ынан алғ анда бақ ылау, ү йрету, бағ дарлау жә не тә рбиелеу міндеттерін атқ арады. Мұ ғ алім оқ ытудың ә р кезең інде оқ ушылардың ө тілген материалды қ алай мең гергенін бақ ылайды. Бақ ылау нә тижесін талдау арқ ылы оқ ушығ а бағ ыт-бағ дар нұ сқ айды, білім алу жолындағ ы мақ сатын орындауда қ ажырлы, адал жә не шыншыл болуғ а тә рбиелейді.

Тексерудің ү йрету міндеттерін дамылсыз жү зеге асады. Жаң а материалды тү сіндіру ү шін мұ ғ алім оқ ушылардың бұ рынан білетіндерін есепке алады.Тү сіндіріп болғ аннан кейін жаң а материалдың негізгі мә селелерін оқ ушылардың қ алай игергенін қ адағ алайды. Білім тексеру кезінде оқ ушылардың еске сақ тауын, қ исынды ойлауын, сө йлеу мә дениетін дамытуғ а тірек хабарларын, сызба-нұ сқ алар сыздыру арқ ылы ой ең бегінің техникалық тә сілдерін қ алыптастыруғ а, есептер шығ ару арқ ылы алғ ан білімді қ олдана білуге дағ дыландырады.

Бақ ылау, бағ дарлау, ү йрету жә не тә рбие беру міндеттерін ойдағ ыдай жү зеге асыру ү шін білім мен білікті тексеруге бірнеше талап қ ойылады.

Тексеру оқ ушылардың барлығ ын толық қ амтитын болуы керек. Сонда ө тілген жеке тақ ырып бойынша ә р оқ ушының білімін нақ тылы анық талады.

Тексеру жү йелі жә не жоспарлы тү рде асырылуы тиіс. Тексеру ү шін қ ажетті дидактикалық жә не техникалық қ ұ ралдар, тексеру ә дістері мен тү рлері материалдың мазмұ нына сә йкесалдын ала ә зірленеді.

Тексерудің оқ ушыларды ынталандыратын, ө з кү шіне сенімін арттыратын сипаты болу керек. Оқ ушылар тексерудің қ ажеттігі мен пайдасын мойындайтын дә режеге дейін кө теріліп, ө зін - ө зі бақ ылайтын, ө з ісіне сын кө зімен қ арайтын кү йге келуі тиіс. Ізгілік пен демократияландыру тұ рғ ысынан алғ анда бұ л аса маң ызды талаптардың бірі.

Тексерудің тү рлері мен ә дістері ә р мұ ғ алім жү зеге асыра алатындай қ арапайым жә не оң тайлы болуы керек. Сонымен бірге білімді тексеру мен бағ алау кезінде ақ иқ аттан алыстамаудың, ә ділеттік пен парасартылық тан айнымаудың тә рбиелік маң ызы зор екенін айрық ша айтпаса болмайды.

Оқ ушылардың білімі мен білігін тексеру ә дістері мен тү рлері. Ә дістемелік ә дебиеттерде оқ ушылардың білімі мен білігін тексеру дидактикалық мақ саттарына қ арай кү нделікті, дү ркінді жә не қ орытынды тексеру деп жіктеледі. Кү нделікті тексеруді жеке сабақ тарда, дү ркінді тексеруді бір тақ ырыпты ө ткен соң, қ орытынды тексеруді тоқ санның соң ында, жыл аяғ ында жү зеге асырады. Бұ лардың ә рқ айсысы ө ткізуі немесе білімнің алыну формасы бойынша ауызша сұ рауғ а, жазба жұ мыстарғ а жә не эксперименттік тапсырмаларғ а бө лінеді. Бұ лардың ө зі одан ә рі жекелеп сұ рау, топтық сұ рау жә не жаппай сұ рау, химиялық диктант, қ ысқ а мерзімді бақ ылау жұ мыстары, жазбаша ү й тапсырмасы, жеке-дара кө рнекті кө рсету, эксперимент, зертханалық жұ мыс, сарамандық бақ ылау жұ мыстары, ү й эксперименті болып тарамдалады. Білім мен білікті тексеру қ ұ ралдарына қ арай машиналармен жә не машинасыз тексеру деп те жіктеледі, соң ғ ысына жататындар: карточкалар, перфокарталар, диафилмдер, ү лестірілетін заттар, қ ұ ралдар, модельдер, сызбанұ сқ алар, т.б.

Тексерудің кез-келген тү дін қ олданғ анда оқ ушылардың біліміне, білігіне жә не дағ дысына қ ойылатын талаптар ескеріледі, олар қ азіргі бағ дарламада кө рсетілген. Негізгі талаптарды химиялық теориялар мен заң дарын, деректі жә не ө ндірістік материалдарды игеру мә селелерінің тө ң ірегіне топтастыруғ а болады.

Оқ ушылар химиялық теориялардың: 1) негізгі қ ағ идааларын; 2) ашылу тарихын; 3)ә р қ ағ иданы дә лелдейтін тә жірибелер мен деректерді; 4)теорияны ө здері танысатын деректерді тү сіндіруге, заттардың қ асиеттері мен қ ұ былыстарды болжай білуге пайдаланатын дә режеге жетуі керек.

Оқ ушылар ә р заң ның жә не ұ ғ ымның: 1) мазмұ ны; 2) ө тілген теория тұ рғ ысынан анық тамасын; 3) заң жә не ұ ғ ым тұ рғ ысынан жеке деректердің, қ ұ былыстардың тү сіндірілуін; 4) заң ның ақ иқ аттылығ ын дә лелдейтін тә жірибелерді; 5) ашылу тарихын білуі тиіс.

Оқ ушылар орта мектепте оқ ылатын ә р заттың табиғ атта таралуын, алыну тә сілдерін, қ асиеттерін, қ ұ рамы мен қ ұ рылысын, қ олданылуын білуі қ ажет. Химиялық ө ндіріске байланыстыоқ ушылар: 1) ө німнің қ ұ рамын, сипаттамаларын, халық шаруашылығ ындағ ы маң ызын; 2) шикізат қ ұ рамының ө ндіріске ә зірленуі; 3) ө ндірістің негізіне жататын химиялық ә рекеттерді; 4) оларды жү зеге асыратын негізгі аппараттарды; 5) ө ндірістің ғ ылыми негіздерін білуі керек.

Осы кездегі педогогикалық жә не ә дістемелік ә дебиеттерде айтылып жү рген оқ ушыларда қ алыптасуғ а жә не тексерілуге тиісті біліктер мен дағ дыларды ү ш топқ а біріктіруге болады. Біріншісі – оқ у жұ мысын ұ йымдастыруғ а байланысты біліктер мен дағ дылар: жоспарлау, оқ улық пен жұ мыс істей білу; білімнің басқ а оқ улық тарын пайдалана білу; беретін жауабының жоспарын жасау; айтқ анын дә лелдей білу, ө зін-ө зі бақ ылау жә не талдау. Екіншісі – оқ ушылардың даму ө рісін кө рсететін қ исынды біліктер мен дағ дылар: анализ жә не синтез жасай білу; салыстыру; жіктеу; жалпылау; негізгісін таба білу; аналогия жасау; себеп-салдар байланысын ашу; жорамал жасай білу, оны дә лелдеу, қ орытындысын шығ ару. Ү шіншісі – ең бек істей білуге байланысты біліктер мен дағ дылар: ең бек етуге ың ғ айы, жабдық тарды пайдалана білуі; реактивтермен жұ мыс етуге білуі; сақ тық шараларын орындауы; тә жірибе жасау техникасын мең геруі; қ ұ былыстарды бақ ылай білуі; бақ ылауды тіркеп жазуғ а икемділігі; уақ ытты икемді пайдалануы; жұ мыс орнының тазалығ ы.

Осы ү ш саладағ ы жалпы біліктер мен дағ дылардың ә рқ айсысы химиялық материалды ө ткенде жә не химиядан тә жірибелер жасағ анда қ алыптасуы жә не тексерілуі тиіс.

Тексерудің қ ай тү рі болса да тиімділігі мен дайындылығ ына байланысты. Оның негізгі тү рлері тақ ырыптық жоспарда кө рсетіледі. Кү нделікті, дү ркінді жә не қ орытынды сұ раулар ү шін карточкалар ә зірленеді.

Ауызша сұ рақ қ ою. Оқ ушылардың білімі мен білігін тексерудің ең жиі қ олданылатын негізгі тү рі жекелеп жә не жаппай сұ раудан тұ рады. Ауызша сұ рақ қ оюдың артық шылығ ы мұ ғ алім оқ ушының жауабын кө збе – кө з тың дап, талдайды жә не бағ алайды. Ә р оқ ушының дара ерекшеліктерін, қ абілетін, есін, ынтасын, ойлауын, сө йлеу мә нерін жетік біліп алуына мү мкіндік туады.

Ауызша сұ рау білімді тексерудің барынша қ иын тү рі болып есептеледі. Себебі оқ ушылардың ү й тапсырмаларын қ алай дайындап келгеніне байланысты анық талады. Ауызша сұ рау жеке дара жауап алу, қ атарынан жаппай жауап алу, тығ ыздатылғ ан (қ ұ рама) жауап алу болып бө лінеді.

Қ ысқ а мерзімді ауызша сұ рау жаң а сабақ ты тү сіндіруден бұ рын тірек білімді еске тү сіру ү шін, сабақ тың соң ында жаң а материалды бекіту ү шін жү ргізіледі. Ұ зақ мерзімді ауызша сұ рау белгілі бір тақ ырыптан оқ ушылардың алғ ан білімін, қ айталау пысық тау жә не тексеру мақ сатын кө здейді.

Ауызша сұ рақ қ ою кезінде ең маң ызды ә дістемелік мә селені жә не қ алай сұ райтынын анық тау.

Тә жірибесі аз мұ ғ алімдер тү сіндірілетін жаң а сабақ қ а қ атысты болмаса да осының алдында ө тілген сабақ тың материалдарын сұ райды, оқ ушылар еске сақ тағ анын ғ ана айтып беретін жалпылама сұ рақ тар қ ояды. Сұ раудың тиімділігін артыру ү шін мұ ғ алім оқ ушыларғ а оның мақ сатын, мазмұ нын тү сіндіреді, қ ажет болғ ан жағ дайда затты, қ ұ былысты, заң ды, теорияны сипаттаудың, дә лелдеудің жә не тұ жырымдаудың жалпы жоспарын береді. Мә селен, периодтық заң жә не периодтық жү йе ө тілгенге дейін химиялық элементті сипаттау жоспары: 1) химиялық символы; 2) салыстырмалы атомдық массасы; 3) тү зетін жай заты; 4) жай заттың физикалық қ асиеттері; 5) химиялық қ асиеттері; 6) табиғ атта кездесуі; 7) бос кү йінде зертханада жә не техникамен алынуы; 8) валенттілігі; 9) тү зетін химиялық қ осылыстары. Периодтық заң жә не атом қ ұ рылысы ө тілгеннен кейін жоспар кү рделеленіліп, бұ рынғ ыларының ү стіне: элементтің периодтық жү йесіндегі орны, атом қ ұ рылысы, тотығ у дә режесі жә не оларғ а сә йкес тү зетін қ осылыстарының сипаттамалары қ осылады.

Сұ рақ тардың мазмұ нымен бірге қ ойылу тү рінің маң ызы зор екенін атап айтқ ан жө н. Олар оқ ушылардың ойлауына тү рткі болып, салыстыру, себеп-салдарбайланысын ашу, қ ұ былыстың негізгі белгілерін анық тау, жалпы заң дылық тарды, жеке деректерді, жеке деректерден жалпы қ орытынды шығ ару тә сілдерін қ олдана білуге ү йрету керек. Мұ ндай сұ рақ тардың мысалдары:

1.Ауаның тұ рақ ты қ ұ рамына қ андай оксидтер кіреді (VIII сынып)?

1. Калий сілтісін неліктен ашық ыдысқ асақ тауғ а болмайды (VIII сынып)?

2. Ә р негізге негіздік оксид сә йкес келеді, ә р оксидке негіз сә йкес келеді деп айтуғ а бола ма (IX сынып)?

3. Бір ү зім ақ нанды ұ зақ шайнағ анда тә тті дә м пайда болады, Мұ ны қ алай тү сінесіздер (X сынып)?

Ауызша сұ рау бірнеше кезең нен тұ рады, ә р кезең нің тиімділігін арттыратын ә дістері бар.

1. Сұ рақ қ ою, жауап беретін оқ ушыны тындау. Сұ рақ алдымен жалпы класқ а беріледі, ә р оқ ушы ө зінің психикалық жағ ынан жауап қ айтаруғ а ә зірлейді. Бірінші сұ рақ ты дайындауғ а уақ ыт аз бө лінетіндіктен жауап беруге тә уір оқ итын оқ ушы шақ ырылады. Ол тақ тағ а жетіп ә зірленгенше сыныпқ а екінші сұ рақ беріліп, екінші оқ ушы жекелеп жауап беруге ә зірленеді. Осылай, сұ рақ жоспарына сә йкес оқ ушылар шақ ырылады, бірінші оқ ушы жауабын бастайды.

2. Оқ ушының жауап беруге ә зірленуі. Сұ рақ тын мазмұ нына сә йкес оқ ушы жауап беру жоспарын жасайды, тақ тағ а химиялық формулаларды, реакция тең деулерін, есеп шығ ару амалдарын жазады. Тә жірибе жасау тапсырылғ ан болса, қ ажетті реактивтерді, аспаптарды, ә р оқ ушының ә зірлігін жә не сыныпты қ адағ алайды, қ ажет жағ дайда ескертулер жасайды, сыныпқ а арнайы тапсырма береді.

3. Жауапты тың дау. Бұ л – ауызша сұ рақ қ оюдың ең жауапты жә не қ иын кезең і. Ә детте оқ ушылар тақ тада жауап берген оқ ушыны зейін салып тындамайды, бос отырады немесе ө зіне ұ найтын бірденелермен айналысып кетеді. Мұ ндай жағ дайды болдырмас ү шін мұ ғ алім сыныпқ а қ алай тың дау керектігін айтып, тапсырмалар береді:

а) жауаптың жоспар бойынша жү йелі берілуін қ адағ алау;

ә) қ андай ескертпелер жә не толық тырулар жасауғ а болатынын межелеу.

б) жауап туралы пікір айту;

в) жауапқ а бағ а беріп, неге олай бағ алағ анын тү сіндіру;

г) оқ ушының жауабын анық тай тү сетін жә не толық тыратын сұ рақ тар қ ою;

д) тә жірибені дұ рыс жасап, қ орытындылау.

Жолдасының жауабына пікір айту (б) кү рделі жұ мыс, пікірде жауптың толық тығ ы, терең дігі, дә лелділігі, есептің шығ арылу тә сілі, тә жірибенің қ алай қ ойылғ аны талданады. Мұ ны жү зеге асыру ү шін оқ ушы ө з білімін басқ а оқ ушының жауабымен салыстырып, айырмасын таба білуі керек. Бұ ғ ан оқ ушылар біртіндеп ү йретіледі. Жолдастарының жауабын бағ алау да (в) оқ ушыдан парасатты, білімді жә не ә діл болуды қ ажет етеді. Басқ а жағ дайда білімді бғ алаудың қ ұ ны тү сіп, бос ә урешілікке ә келіп соқ тырады. Жауап берген оқ ушығ а сұ рақ тар қ оюда (г) кү ткен нә тижегеи жете алмайтын жағ дай жиі кездеседі. Ө йткені оқ ушылар жауаптың мазмұ нына қ атысты аз кездейсоқ сұ рақ тарды жаудырып жібереді. Сонымен пікір айту, бағ алау жә не сұ рақ тар қ ою оқ ушылардан білімділікті, сыйластық ты, т.б. жоғ арғ ы сапалы қ асиеттерді қ ажет ететін болғ андық тан, мектеп сарамандығ ында тиіселі орын ала алмай келеді. Бү кіл сынып ұ йымдасқ ан тү рде жұ мыла кіріскенде ғ ана сұ рау мақ сатына жетеді, ал білім бә секесін тудыру арқ ылы сыныптың белсенділігін арттыру мұ ғ алімнің шеберлігіне байланысты. Тә жірибесі аз мұ ғ алімдердің ауызша сұ рақ ты ойдағ ыдай жү ргізуге қ иналатының, қ ойылатын талаптарды толық орындамайтынын ұ стаздық сараман кө рсетіп келеді.

Жаппай ауызша сұ рау қ ысқ а мерзім ішінде бү кіл сыныптың бір мә селе жө ніндегі білімін анық тау ү шін пайдаланылады. Ү й тапсырмасы, химиялық ұ ғ ымның қ алыптасуы, жаң адан ө тілген материалды қ алай тү сіндіргені, кө бінесе, жаппай тексеріледі. Сұ рақ тар қ ысқ а, негізгі мә селені ғ ана қ амтитын тү рде беріледі. Мә селен хлор тақ ырыбы бойынша “Хлордың суда ерігіштігі қ андай? ”, “Хлор суының қ асиеті жө нінде не білесіздер? ” іспеттес 25 сұ рақ ә зірлеуге болады.

Жаппай сұ рау кезінде оқ ушылар нақ тылы деректі біле ме, білгенін тү сіне ме, тү сінбеген жағ дайда себебін анық тау жә не болдырмау мақ саты кө зделеді. Деректі толық білмейтін оқ ушыдан оны дә лелдеп тү сіндіруді талап етудің қ ажеті шамалы. Кейде деректің ө зін білгенімен мә нісін тү сінбеуі де мү мкін. Мә селен, оқ ушы хлордың суда аз еритіндігін, бірақ оның себебін малекула қ ұ рылысы тұ рғ ысынан дә лелдеп бере алмайды. Ө йткені газдардың ерігіштігі химиялық байланысының табиғ атына тә уелді екенін естен шығ арып алғ ан. Мұ ндай жағ дайда оқ ушының жауабын нақ тылай тү сетін қ осымша сұ рақ тар қ оюғ а тура келеді.

Оқ ушылардың білімі мен білігін жазбаша тексеру. Жазбаша тексерудің артық шылығ ы аз уақ ыт ішінде кө п оқ ушының білімі мен білігін, химиялық сауаттылығ ын, алғ ан білімін қ олдану жайын анық тауғ а мү мкіндік береді.

Бір мезгілде ө ткізетін жазбаша тексеру арқ ылы оқ ушылардың ө тілгени материалды қ андай дә редеде мең гергені, жіберетін қ ателіктерінің мазмұ ны жә не кө лемі анық талады.

Жазба жұ мыстарын жү ргізгенде оқ ушылардың химиялық қ ұ былыстарды сипаттай білуі, қ ұ ралдардың аттарын жә не жұ мыс істеу тә сілдерін білуі, химиялық символиканы, физика мен математикадан алынғ ан шамалардың таң баларын білуі, заң дардың жә не ұ ғ ымдардың анық тамасын, оларғ а сү йеніп есептеулер жасай білуі, деректерді тү сіндіру ү шін теорияларды пайдалануы, заттар мен қ ұ былыстар арасындағ ы байланысты сызбанұ сқ а тү рінде кө рсете білуі, т.б. тексеріледі.

Оқ ушылардың білімін жазбаша тексеру химиялық диктант, қ ысқ аша мерзімді бақ ылау, ұ зақ мерзімді бақ ылау, баяндама жә не шығ арма тү рінде жү зеге асырылады.

Қ ысқ а мерзімді бақ ылау жұ мыстары (15 – 20 мин) ү й тапсырмасын тексеру ү шін, жаң а материалды қ абылдауғ а ә зірлеу немесе оқ ушылардың оны қ алай оны қ алай тү сінгенін анық тау ү шін, жалпы тү рде айтқ анда нақ тылы материалдан оқ ушылардан білімін анық тау ү шін жү ргізіледі. Бақ ылау жұ мысының нұ сқ аларындағ ы сұ рақ тың саны, мазмұ ны, сипаты жә не қ иындығ ы уақ ытқ а лайық іріктеледі. Мә селен оқ ушыларды “Сутегінің металл оксидтерімен ә рекеттесуі тақ ырыбын ө туге дайындау ү шін екі нұ сқ а да бақ ылау жұ мысы жү ргізіледі.