Басқару нысанының түсінігі және түрлері.

Мемлекеттік басқ ару нысаны деп қ оғ амда жоғ ары мемлекеттік биліктің ұ йымдасуын жә не оғ ан халық тың тікелей қ атысуын айтады. Мемлекеттік басқ ару нысаны монархия жә не республика болып екіге бө лінеді.

Монархияда мемлекеттік билік тек қ ана бір адамның қ олында болады, билік тұ қ ым жалғ астыру арқ ылы беріледі. Монархия екі тү рге бө лінеді: абсолюттік (шексіз) жә не конституциялық (шектелген).

Абсолюттік монархияда мемлекеттің басшысы монарх болып саналады, оның қ олында заң шығ ару, атқ арушы жә не сот биліктері шоғ ырланады. Мемлекет аумағ ында оның билігі шексіз, ешқ андай мемлекеттік тетіктермен шектелмейді, барлық министрлерді, сот, прокуратура органдарының басшыларын ө зінің еркімен тағ айындайды жә не босатуғ а қ ұ қ ылы. Монарх ө зінің ә рекеттері ү шін ешқ андай органдардың алдында жауап бермейді. Абсолюттік монархия қ ұ л иеленуші мемлекеттерде қ алыптасып, феодалдық мемлекеттерде де кең інен пайдаланылады, қ азіргі заманда да бар. Мысалы, Бахрейн, Бруней, Ватикан, Катар, Біріккен Араб Эмираты, Сауд Аравиясы, Оман. Тарихта Ресей 1917 жылғ а дейін абсолюттік монархия болғ ан.

Конституциялық монархияда мемлекеттік билік жү ргізетін монархтың билігі мемлекеттік органмен, негізінде парламентпен шектеледі. Мысалы, Непал, Марокко, Ұ лыбритания, Нидерланды, Жапония, Бельгия жә не т.б. осы мемлекеттердің конституциялары бойынша император, король мемлекет басшысы болғ анымен, олардың биліктері заң шығ ару саласында билік жү ргізу қ ұ қ ық тары шектелген. Бельгияда король мемлекет басшысы, министрлерді ө зі тағ айындайды, ал заң шығ ару қ ос палаталы парламент қ ұ зырында. Шектелген монархияда атқ арушы билік премьер-министрдің қ олында. Шектелген монархия дуалистік жә не парламенттік болады.

Дуалистік (лат. – екі жақ ты) монархияда (Кувейт, Непал) монархтың билігі заң шығ аратын органмен шектелген, біреқ, заң ғ а вето қ ою қ ұ қ ы сақ талады, ал басқ а атқ арушы билікті іс жү зіне асыруда еркіндік беріледі, министрлерді ө зі тағ айындайды, ү кімет монарх алдында есеп береді. Билік – монарх, парламент жә не ү кімет болып бө лінеді. Дуалистік монархия негізінде абсолюттік монархиядан парламенттік монархияғ а ө тудің негізгі сатысы.

Парламенттік монархияда корольдің, императордың мемлекеттік билігі заң шығ ару жә не атқ арушы билік жү ргізу салаларында шектеледі. Монарх ү кімет басшысы жә не министрлерді тағ айындайды, бірақ олар парламенттің алдында жауап береді. Монархтың шығ арғ ан жарлық тары парламент бекіткеннен кейін ғ ана іске асады. Егер парламент ү кіметке сенімсіздік білдірсе ү кімет қ ызметін доғ арады, немесе монарх арқ ылы парламентті таратып, қ айтадан сайланады. Негізінде біріншісі ү стемдік жасайды.

Республикада жоғ ары мемлекеттік биліктің қ алыптасуы сайлау арқ ылы бір мерзімге дейін қ ұ рылады. Монархиямен салыстырғ анда республика жоғ арғ ы сатыда прогрессивтік басқ арудың формасы болып табылады. Республиканың мынадай сипаттары бар: а) мемлекет басшысы сайлау арқ ылы ө кілеттілікке ие болды; ә) мемлекет басшысы ө зінің функцияларын арнайы белгіленген мерзімде атқ арады; б) мемлекет басшысымен қ атар жоғ арғ ы ө кілеттілік орган ө зінің функцияларын атқ арады. Республиканың 3 тү рі бар: президенттік, парламенттік, аралас..

Президенттік республикада ( АҚ Ш, Қ азақ стан, Ресей) президент мемлекет басшысы, ү кімет президенттің алдында жауап береді, ол мемлекеттің жоғ арғ ы лауазымдарын тағ айындайды жә не олар президенттің ө кілі болып саналады. Мемлекет басшысы қ арулы кү штердің бас қ олбасшысы, парламент шығ арғ ан заң дарды бекітеді. Теориялық мағ ынада президент парламентті таратуғ а қ ұ қ ы жоқ, бірақ, практикада кө птеген елдерде бар (Қ азақ сан).

Парламенттік республикада заң шығ арушы орган – парламент ең жоғ арғ ы орган болып табылады. Парламент президентті жә не ү кіметті сайлау қ ұ қ ына ие. Олар билікті іске асыруда парламенттің алдында жауапты. Егер парламент ү кіметке сенімсіздік білдіретін болса, қ ызметін доғ арулары тиіс. Мұ ндай жағ дайда президент парламентті таратуғ а қ ұ қ ы бар. Парламенттік басқ ару жү йесі Италияда, Германияда, Индияда, Турцияда, Финляндияда қ алыптасқ ан.

Аралас басқ ару формасында президенттік жә не парламенттік басқ ару жү йесінің мемлекетке қ ажетті деген талаптар мен институттар енгізіледі. Мысалы, Франция.