Мемлекет қызметтерін жүзеге асырудың құқықтық нысандары мен әдістері.

8.Қ ұ қ ық бұ зушылық қ ұ рамы жә не оның Заң дық тә жірибедегі маң ызы

Қ ұ қ ық бұ зушылық – бұ л қ оғ амның, мемлекеттің, тұ лғ аның мү дделеріне нұ қ сан келтіруші, тұ лғ аның кінә лі, қ ұ қ ық қ а қ айшы, қ оғ амғ а қ ауіпті ә рекеті.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың заң ды қ ұ рамы – бұ л қ ұ қ ық бұ зушылық тың заң ды жауапгершілікке тарту ү шін қ ажетті жә не жеткілікті белгілерінің жү йесі. Заң ды қ ұ рамғ а мыналар жатады:

1. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъектісі – бұ л осы ә рекетті немесе ә рекетсіздікті жасағ ан қ ұ қ ық ә рекет қ абілетті жеке тұ лғ а немесе ә леуметтік ұ йым.

2. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың объектісі – бұ л осы қ ұ қ ық бұ зушылық тың неге бағ ытталғ анын кө рсетеді. Объектінің тү рлік жә не тектік тү рлерін бө ліп қ арастырады. Тектік объект ретінде қ оғ амдық қ атынастар орын алса, тү рлік объектіге ө мір, денсулық, абырой, мү лік жә не т.б. жатады.

3. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың субъективтік жағ ы – бұ л тұ лғ аның ө з ә ректіне жә не оның салдарына деген субъективтік қ атынасын сипаттайтын белгілердің жиынтығ ы. Бұ л жерде басты категория болып кінә табылады.

4. Қ ұ қ ық бұ зушылық тың объективтік жағ ы – бұ л осы қ ұ қ ық бұ зушылық ты сипаттайтын сыртқ ы белгілердің жиынтығ ы, оларғ а мыналар жатады:

а) ә рекет немесе ә рекетсіздік: ә) қ ұ қ ық қ а қ айшылық; б) зиянды нә тиже; в) ә рекет (ә рекетсіздік) пен зиянды салдардың арасаындағ ы себепті байланыс.

Қ ұ қ ық бұ зушылық пен тиімді кү рес жә не болдырмау - заң дылық тың басты талабы. Қ ұ қ ық тық мемлекет, қ ұ қ ық бұ зушылық ты болдырмауғ а жә не дер кезінде жауапқ а шақ ыруғ а қ ажетті иатериалдық, саяси, ә леуметтік жә не басқ а алғ ы шарттар жасайды. Тұ рындардың ә леуметтік қ орғ алуы, елдегі саяси тұ рақ тылық, адал қ ұ қ ық қ орғ ау заң дарының болуы заң дылық тың шын мә нә сіндегі режимін жасайды.

Қ ұ қ ық субъектілерінің сол мемлекет аумағ ында тұ ратын ә рбір азаматтың мү дделерін тікелей қ орғ ау, арнайы қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен жү ргізіледі: сот, прокуратура, милиция. Қ оғ амдық қ атынастарды заң ды қ ызметін қ амтамасыз ету ү шін, бұ л органдар қ ажетті кезде қ ұ қ ық бұ зушыларғ а ә р тү рлі мемлекеттік мә жбү рлеу шарасын қ олданады.

Сонымен, заң дылық тың бірігіп жә не қ арым-қ атынастағ ы қ имыл жасау туралы талабы, қ оғ амдық ө мірді біркелкілігін жә не ү йлесімділігін, азаматтық қ оғ амның дамуын, объективті тарихи прогресс заң дарына сай қ амтамасыз етеді.

9. Нормативтік-қ ұ қ ық тық актілерге тү сінік беру (аутентикалық талқ ылау).

Қ ұ қ ық тық нормаларды тү сіну ү шін оның мазмұ нын азаматтар, бірлестіктер, органдар жақ сы білу керек. Егер де қ оғ амның қ ұ қ ық тық сана-сезімі тө менгі дә режеде болса нормативтік актілер дұ рыс қ олданылмайды, заң сыздық қ а жол береді. Қ ұ қ ық нормаларының маң ызды ерекшеліктерінің бірі – олардың жалпылама, қ иялдық (абстрактылы) сипаты. Бұ л нормаларды қ олдану барысында нақ тыландыру, талқ ылау, тү сінік беру қ ажеттігі туады.

Сондық тан мемлекеттік органдар жаң а қ ұ жатты бекітсе, қ абылдаса оғ ан жан-жақ ты тү сінік беріп отырады. Тү сінік берудің негізгі мақ саты – жаң а норманы халық оқ ып, біліп сол арқ ылы оның дұ рыс қ олдануын, іске асуын қ амтамасыз ету. Тү сінік бергенде норманың ө мірге келу себебі, оның қ олдану тә сілі, жолдары, ондағ ы қ ұ қ ық пен міндеттердің орындалуы, жауапкершіліктің тү рлері кө рсетіледі.

Қ ұ қ ық тық нормаларғ а тү сінік берудің екі бағ ыты болады: біріншісі – жеке адамдардың норманы ө здері оқ ып, білуін қ амтамасыз ету; екіншісі – ү гіт, нә сихат арқ ылы халық қ а жаң а норманың мазмұ нын, мақ сатын тү сіндіру. Тү сінік еретін мемлекеттік органдарының қ ызметкерлері ө те сауатты, тә жірибелері мол болу керек. Сонда ғ ана олар тү сінікті жоғ ары дә режеде бере алады. Қ ұ қ ық тық нормаларғ а тү сіні берудің тә сілдері:

1. грамматикалық (филологиялық) тү сінік беру – нормалардың, оның сө йлемдерінің, мазмұ нының қ ұ рылуын тексеру, гипотеза, диспотизиция, санкцияны анық тау.

2. Жү йелік талқ ылау - нормаларды жү йе-жү йеге сала-салағ а бө ліп, салыстырмалы тү рде тү сінік беру. Негізгі заң ды анық тау, қ осалқ ы нормаларды салыстыру. Мысалы: жол ережесін бұ зуда қ андай негізгі норма, қ андай қ осалқ ы нормалар бар соны жан-жақ ты оқ ып, тү сініп барып қ олдану керек.

3. Саяси-тарихи талқ ылау – норманың ө мірге келуінің уақ ыты, ол кездегі саясаттың мазмұ ны оның алдына қ ойғ ан мү дде –мақ саты. Оның бә рі жан-жақ ты талқ ыланып, қ орытынды жасалуы керек.

4. Логикалық талқ ылау ө те кү рделі, ө те дұ рыс қ орытынды беретін тә сіл. Тү сінік берудің барлық тә сілдерінің нә тижелерін біріктіріп қ орытынды жасау.

Қ ұ қ ық қ а тү сінік беру субъектілері: конституциялық кең ес, жоғ арғ ы соттың Пленумы, нормативтік актілер шығ аратын мемлекеттік органдар, заң герлер, ғ ылыми ұ йымдар мен ғ алым қ ызметкерлер.

Қ Р конституциялық кең есі 72 баптың 1 тармағ ының 2-3 тармақ шалары негізінде Парламент қ абылданғ ан заң дардың немесе халық аралық шарттардың Конституцияғ а сә йестігін қ арап тү сінік береді. 72- баптың 2-тармағ ының негізінде, егер 78-бапқ а сә йкессот қ олданылуғ а тиісті заң немесе ө зге де нормативтік қ ұ қ ық тық акт Конституциямен баянды етілген адамның жә не азаматтың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына нұ қ сан келтіреді деп тапса, іс жү ргізуді тоқ тата тұ руғ а жә не осы актіні конституциялық кең еске жү гінуге міндетті.

Қ Р –ның жоғ арғ ы соты барлық соттардың заң дарды қ олдану практикасын зерделейді жә не оны қ олдану мә селелері бойынша Республика соттарына басшылық тү сінік береді.

Парламент қ абылдағ ан заң дар он кү ннің ішінде Республика Президентінің қ ол қ оюына беріледі. Президент ұ сынылғ ан заң ғ а он бес жұ мыс кү ннің ішінде қ ол қ ойып, оны жариялайды немесе қ ате болса оны қ айтадан талқ ыла, дауысқ а салу ү шін қ айтарады. Мә жілістің тұ рақ ты комитетінде қ арсылық ты қ араудың қ орытындысы бойынша Республика Президенті депутаттардың ұ сыныстарын ескере отырып, заң ның тұ тас не оның тиісті жекелеген баптарының редакциясы туралы ө зі білдірген қ арсылығ ын ө згертуге қ ұ қ ылы.

Егер Парламент ә р палата депутаттары жалпы соның ү штен екісінің кө пшілік даусымен заң тұ тас немесе оның тиісті жекелеген баптары бойынша бұ рын қ абылданғ ан шешімді қ уаттайтын болса, Республика Президентінің қ арсылығ ы ескерілген болыпесептеледі. Президент оғ ан жеті кү н ішінде қ ол қ ояды. Егер президентінің қ арсылығ ы ескерілмесе, сол президент ұ сынғ ан редакцияда қ абылданады деп ескріледі.

Қ ұ қ ық қ а тү сінік беру тү рлері.

Қ ұ қ ық нормаларын талқ ылаудың, тү сінік берудің қ ажеттілігі олардың белгілерінің, сырт кө ріністерінің ерекшеліктеріне байланысты. ә рбір қ ұ қ ық тық жү йе қ оғ амдағ ы қ атынастардың – белгілі бір саласын реттейді бұ л жү йе салалардың ө зіндік ерекшелігі болады. Қ ұ қ ық тық норманы нақ тылы қ атынасқ а қ олданғ анда оның ерекшеліктеріне байланысты кейбір жағ дайларды анық тай қ ажеттілігі қ олданылатын қ ұ қ ық тық норманың мағ ынасы қ андай екені туралы сауалдар туады. Сол сауалдарғ а қ ұ қ ық тық норманы талқ ылау, тү сінік беру арқ ылы дұ рыс жауап беріп, нормативтік актілердің дұ рыс қ олдануын, орындалуын қ амтамасыз етуге болады.

Қ оғ амдық ө мірде жаң к қ атынастар пайда болып отырады. Оларды заң дер кезінде реттеп ү лгермеуі де мү мкін. Бірақ мұ ндай қ атынастарды қ олданылып жү рген заң ның мазмұ ны қ амтуы ық тимал. Бұ л жағ дайда да қ ұ қ ық тық норманың мазмұ нын талдау, тү сінік беру арқ ылы анық тауғ а болады. Демек, заң ұ қ састығ ы бойынша тікелей кө рсетілмеге қ оғ амдық қ атынастарғ а қ олданылуы мү мкін.

Тү сінік беру қ ажеттілігі қ ұ қ ық тық норманың сыртқ ы ресмилендіруінің, тілінің ерекшелігіне байланысты да тууы мү мкін. Кейде қ олданылғ ан сө здің, бірнеше мағ ынасы болады. Мысалы, «міндет», «қ ажет», «солай істеу керек», «тыйым салу», «қ ақ ылы», «істей алады» т.с.с. қ ұ қ ық тық норманы нақ тылы қ атынасқ а қ олданғ анда осы жағ дайды да ескеру керек болады.

Ө мірде халық тың кө пшілігі нормативтік актілерді толық тү сіне бермейді. Сондық тан мемлекеттің тиісті органдары қ абылданғ ан нормаларды халық тың тү сінуін қ амтамасыз ету ү шін ү гіт-насихат жұ мысын жү ргізіп норманы ә ртү рлі тү сінуге жол бермеуге тырысады. Тү сінік берудің екі тү рі болады: ресми тү сінік беру, бейресми тү сінік беру. Ресми тү сінікті мемлекеттік орган береді. Оның тү рлер:

- нормативтік тү сінік беру – бұ л тү сініктің қ орытындысы қ аулы, инструкция тү рінде шығ ады, оның мемлекеттік заң ды кү ші болады.бұ л қ аулы-инструкцияларды кө п жағ дайда қ олдануғ а болады.

- Казуалдық тү сінік беру – бұ л тү сінік тек бір мә селенің кө лемінде ғ ана беріледі. Басқ а істерге оның заң ды кү ші болмайды.

- Сот органдарының ресми тү сінік беруі – азаматтық, қ ылмыстық т.б. істерді қ арағ анда нормативтік актілерді қ алай қ олдану туралы тү сінік береді. Жоғ арғ ы соттың ресми тү сінігі барлық соттарғ а заң ды кү ші болады.

- ә кімшілік органдарының тү сінігі -ө здерінің қ ұ зырындағ ы мә селелер бойынша заң кү ші бар тү сінік бар бере алады. Олар ө здерінің тү сінігін нормативтік акті ретінде бланкағ а жазып шығ арады. Нормативтік актілердің кемшілігі болса немесе қ ателері болса соны тү зеп жаң артады.

- Дә лме-дә л, сө збе-сө з тү сінік беру – заң ның мазмұ ны нысанының бір-біріне дә л тү су, тура келу.

- Шектеулі тү сінік беру – норманың мазмұ нында бір шектеудің болуы. Мысалы: жұ мыстан шығ ару ү шін соттың немесе кә сіпшілер ұ йымының шешімдерінің болуы.

- Кең ірек (кең ейтілген) тү сінік беру – норманың мазмұ нын кең ейтің кіреп тү сінік беру. Мысалы: конституцияның кө птеген баптары жалпылама тү рде беріледі. Ол баптарғ а қ осымша қ осымша заң дар қ абылдану керек. Сонда ғ ана мә селе, толық, дұ рыс шешіледі.

- Аутентикалық тү сінік беру – нормативтік актіні қ абылдағ ан мемлекеттік органың ө зінің тү сінік беруі.

- Қ ұ қ ық қ а легальдық тү сінік беру - норманы белгілі мемлекеттің органы қ абылдайды, ал оғ ан тү сінікті басқ а орган береді.

- Арнаулы – заң ды тү сінік беру нормативтік актілердегі тү сініксіз сө здерге-терминдерге мамандардың немесе мекемелердің толық дұ рыс тү сінік беруі.

Ресми тү сініктер арнаулы бланкағ а жазылып беріледі, оның мемлекеттік заң ды кү ші болады. Оны орындау міндетті.

Бейресми тү сініктерді лауазымды тұ лғ а емес заң герлер, мамандар, ғ ылыми ұ йымдар береді. Бұ л тү сініктердің заң ды кү ші болмайды, оларғ а сілтеме жасауғ а болмайды. Бірақ қ оғ амның жақ сы дамуына, қ ұ қ ық тың сапасын кө теруге, нормативтік актілердің дұ рыс іске асуына ресми емес тү сініктердің маң ызы ө те зор. Мысалы, ғ алым-заң герлердің заң дарғ а, кодекстерге, ережелерге берген тү сініктемелері бұ л нормативтік актілердің орындалуын кө п жең ілдетеді.

Бейресми тү сініктердің екі тү рі болады: доктриналдық жә не жалпылама тү сініктер. Доктриналдық тү сінікткрді ғ алым-заң герлер, тә жірибелі заң мамандары береді. Олардың қ ұ қ ық туралы ғ ылыми статьялары, кітапшалары., монографиялары нормативтік актілерді тү сінуге, орындауғ а ә сер етеді. Жә не қ ұ қ ық тың сапасын жақ сартуғ а, қ оғ амдағ ы тә ртіпті, заң дылық ты кү шейтуге айтарлық тай ү лес қ осады.

Жалпылама тү сініктерді заң герлерден басқ а тә жірибелі мамандар береді. Олар ү гіт-насихат арқ ылы қ алың бұ қ араның қ ұ қ ық тық нормаларды тү сінуін, орындауын жең ілдетеді.

Қ азіргі демократиялық мемлекет қ ұ ру кезінде бұ л ресми емес тү сініктердің маң ызы ө те зор. ө йткені бұ л іске қ оғ амның сауатты азаматтарының қ атысуына мү мкіншілік туады. Сонымен ресми емес тү сініктердің де мемлекет жә не қ ұ қ ық теориясын дамытуда рө лі ө те зор.