Ан жүйесінің патофизиологиясы

Қ ан ө ндіретін ағ залардың (сү йек кемігі, тимус, кө кбауыр, лимфалық тү йіндер) қ ұ рылымы дә некер тіннен, ұ лпасынан (паренхимасынан), қ ан тамырларынан тұ рады. Ұ лпалық жә не стромалық жасушалардың ө зара тығ ыз орналасуынан олардың ө зара байланысуы қ амтамасыз етіледі жә не жасуша аралық жанасу жең ілдейді.Ұ лпа жасушалары ұ дайы ө сіп-ө ніп, тура ө здерінен айнымайтын жаң а жасушаларғ а ауысып тұ рады жә не белгілі мерзім келгенде апоптозғ а ұ шырап, тіршілігін жоғ алтады.

Сү йек кемігінде барлық қ ан тү йіршіктеріне аналық жасуша болатын, «бағ аналық» деп аталатын жасушалар болады. Бұ л жасушалардың ө сіп-ө ну қ абілеті ө те жоғ ары болады. Содан олар ұ дайы дамып, бө лініп кө бейіп тұ рады. Осының нә тижесінде орта есеппен тә улігіне тіршілігін жоғ алтқ ан 1•10¹¹ қ ан тү йіршіктерінің орны толық тырылады. Осылай тіршілігін жойғ ан қ ан тү йіршіктері мен жаң адан ө ндірілген тү йіршіктердің арасында қ атаң тепе-тең дік сақ талып тұ рады. Сү йек кемігінде бағ аналық жасуша миелопоэздік жә не лимфопоэздік аналық жасушаларғ а айналады. Миелопоэздік аналық жасуша колония қ ұ ратын бірліктерге айналып, ары қ арай эритроциттердің, нейтрофилдердің, тромбоциттердің, эозинофилдер мен базофилдердің, моноциттердің ө ндірілуіне ә келеді. Лимфопоэздік аналық жасушадан Т- жә не В-лимфоциттері ө ндіріледі (қ ан ө ндірілу кестесін қ араң ыз).

Бағ аналық жасушалардың ө сіп-ө нуі, жетілуі жә не нақ тылануы олардың айналасында орналасқ ан жасушалардың реттеуші ә серлерінен байланысты болады. Бұ л жасушаларғ а, сү йек жасушаларынан басқ а, макрофагтар, лифоидтық жә не басқ а жасушалар жатады. Оларды тіректік (стромалық) жасушалар дейді. Бұ лар қ ан тү йіршіктері ө ндірілуіне қ ажетті, суда жақ сы еритін, гемопоэздің ө су факторларын ө ндіріп шығ арады. Олар кө мірсулары мен нә руыздардан тұ ратын болғ андық тан гликопротеидтік гормондар делінеді. Бұ л гормондар барлық қ ан ө ндіретін жасушалардың тіршілік етуіне, бө лініп кө беюіне, дамуына, нақ тылануына жә не олардың ө здеріне тә н міндеттемелерін атқ арулары ү шін ө те қ ажет.

Гемопоэздік ө су факторларына бағ аналық жасушалардың гемопоездік факторы (БЖГФ) колония қ ұ рылуын сергітетін факторлар (КҚ СФ), гранулоциттік КҚ СФ, гранулоциттік-макрофагтық КҚ СФ, интерлейкин-3, 6, 7 жатады.

Бағ аналық жасушалардың гемопоездік факторы (БЖГФ) ә ртү рлі аналық жасуша-лардың ө сіп-ө нуін сергітетін полипотентті тү рткі болады. Миелопоезде ол гранулоциттерді, гранулоциттер мен макрофагтарды сергітетін факторлар, интерлейкин-3, эритропоезде - эритропоетин, мегакариоцитопоезде - интерлейкин-6, лимфопоезде – интерлейкин-7, мес жасушаларының ө сіп-ө нуінде – интерлейкин-3 сияқ ты факторлармен қ осарласып ә сер етеді.

Макрофагтардың қ абынулық α -нә руызы негізінен бағ аналық жасушаның пролифера-циясын кү шейтеді. Қ ызыл сү йек кемігінің бағ аналық жасушаларына БЖГФ мен макрофагтардың қ абынулық α -нә руызымен қ атар гликопротеиндер, гранулоциттер мен макрофагтар қ ұ рылуын сергітетін колония қ ұ рылуын сергітетін факторлар қ атысады.

Гранулоциттік КҚ СФ моноциттерде, фибробластарда ө ндіріліп шығ арылады жә не ол негізінен нейтрофилдердің қ ұ рылуына ә сер етеді. Бұ л фактордың кө п ө ндірілуінен нейтрофилдік лейкоцитоз дамиды.

Гранулоциттік-макрофагтық КҚ СФ моноциттерде, фибробластарда, Т-лимфоциттерінде, эндотелий жасушаларында жә не терінің эпителий жасушаларында ө ндіріледі. Бұ л полипотентті фактор гемопоезде ө те маң ызды орын алады. Ө йткені ол барлық гранулоциттер ө ндіретін жасушалардың ө сіп-ө нуін сергітеді. Бұ дан басқ а бұ л фактор бластық жасушалардың пролиферациясын қ адағ алайды, эозинофилдердің цитотоксиндік қ асиетін кү шейтеді.

Интерлейкин-3 кө птеген колония қ ұ рылуын сергітетін факторғ а жатады. Ол ә серленген Т-лимфоциттерде тү зіледі жә не барлық гемопоездік жасушалардың (бағ аналық, аналық жасушалардың, миеолоидтық т.б.) ө сіп-ө нуі мен нақ тылануын кү шейтеді.

Гранулоциттердің бағ аналық жасушалары ө сіп-ө нуі мен нақ тылануына интерлейкиндер-4, 5, 6 ық пал етеді. Қ ан ө ндіретін тінде сұ йық тық ө су факторлары, стромалық жасушаларғ а ә сер етпей, гемопоездік жасушаларғ а басым ә сер етеді.

Гемопоездік ө су факторлары қ ан сұ йығ ындағ ы нә руыздардың ә серлерінен сү йек кемігінде аз-аздап, ұ дайы шығ арылып тұ рады. Сондық тан қ ан тү йіршіктерінің саны шеткері қ анда қ алыпты мө лшерде ұ сталады. Ал енді организмге бір жұ қ па енетін болса, онда бактериялар мен вирустардың ө німдері моноциттердің белсенділігін кө теріп, олардан интерлейкин-1, ө спелерді жоятын α -фактор ө ндірілуін арттырады. Бұ лар ө з алдына сү йек кемігінде фибробластар мен эндотелий жасушаларында ә ртү рлі колония қ ұ рылуын сергітетін факторлардың ө ндіріліп шығ арылуын кү шейтеді. Осы гемопоэздік ө су факторлары нейтрофилдердің, моноциттердің, плазмалық жасушалардың пысып жетілуін тездетіп, шеткері қ анда олардың кө беюіне ә келеді.

Қ ан жү йесіндегі дерттердің тү рі, оның этиологиясы мен даму жолдарының (патогенезінің) ерекшеліктері осы жү йенің келесі функциялық, морфологиялық жә не реттелу қ асиеттеріне байланысты болады:

● организмде ө ндірілген қ ан жасушалары ұ дайы жаң арып тұ руы қ ажет. Мә селен, эритроцитгердің тіршілігі 110-130 тә улік болса, лейкоциттер 2-3 аптадан кейін тіршілігін жояды. Олардың орны толтырылып тұ рады. Ол ү шін сү йек кемігі тә улігіне 200-250 млрд қ ан жасушаларын ө ндіретін болғ андық тан қ ан ө ндіру ағ залары ұ дайы қ ызмет атқ арып тұ рады. Осығ ан байланысты қ ан жасушаларын ө ндіру ү шін организмге кө птеген заттар (нә руыз, темір, В₁₂ витамині, фолий қ ышқ ылы, мыс, кобальт, марганец т. с. с.) қ ажет. Олардың организмге тамақ пен тү суі азайса немесе сыртқ а кө птеп шығ арылып кетсе, қ ан ө ндіру ағ заларының қ ызметтері де тө мендейді. Сонымен бірге қ ан ө ндіру ағ заларының жасушалары ұ дайы бө лініп-кө бейіп тұ ратын болғ андық тан олардың бө лінуін тежейтін дә рі-дә рмектер, химиялық заттар, улы ө німдер, иондағ ыш сә улелер бұ л ағ залардың қ ызметтерінің жеделдеген бұ зылыстарына ә келеді;

● қ ан ө ндіретін барлық жасушалардың қ ұ рылымы, зат алмасуы, жетілуі жә не кө беюі жасушалардағ ы қ ұ рылымдық жә не реттегіш гендік қ ұ ралдардың ақ параттарына байланысты болғ андық тан қ ан жү йесі дерттерінің себептері болып жиі гендік ө згерістер есептеледі (лейкоз, тұ қ ым қ уатын гемолиздік анемия, тромбоцитопения, лейкопения т.б.). Сол себептен бұ л ө згерістерге ә ртү рлі мутагендік ә сер туындататын ық палдар (иондағ ыш сә улелер, химиялық улы заттар) белгілі дә режеде ә сер етеді;

● қ анғ а тү сетін ауру туындататын заттар (бактериялар, вирустар, сыртқ ы жә не ішкі уытты заттар, дә рі-дә рмектер т.с.с.) қ ан жасушаларының антигендік қ асиеттерін ө згертіп, аутоиммундық қ ұ былыстарғ а, артынан жасушалардың еріп кетуіне ә келеді;

● қ ан жасушаларының ө ндірілуін эритро-, лейко- жә не тромбоцито-поэтиндердің кө мегімен реттеу бұ зылыстарында қ ан жү йесінде дертгік ө згерістер пайда болады.

- сурет. Қ ан ө ндірілу кестесі.

Белгілер: КҚ Б - колония (лат. соlоnіа - тұ рғ ын жер, қ ұ рылымы бойыяша бір тұ тастық қ ұ ратын жасушалар) қ ұ ратын бірлік: КҚ Б-ГММ - макрофагтардың жә не нейтрофилдердің колония қ ұ ратын бірлігі; КҚ Б-Э- эритроциттердің КҚ Б; КҚ Б-Мге -мегакариоциттердің КҚ Б; КҚ Б-М - моноциттердін КҚ Б; КҚ Б-Б -базофилдердің КҚ Б; КҚ Б-Эо-эозинофилдердің КҚ Б; КҚ Б-Г гранулоциттердің КҚ Б, Пре-В – В-лимфоциттеріне нақ тыланатын, Пре-Т – Т-лимфоциттеріне нақ тыланатын жасушалар.