Жаңа заманғы әлемдік туризмнің даму тенденциялары

Екінші дү ниежү зілік соғ ыс аяқ талғ анда туризмнің даму болашағ ы екіталай болғ ан. Бұ л дә уірде соғ ыс кезінде зардап шеккен елдерде, ә сіресе Еуропада, мемлекеттік жә не шаруашылық органдары экономиканы қ алпына келтіру мен жаң ғ арту мә селелерімен тығ ыз айналысқ ан-ды. Экономикалық қ иыншылық тар шетелдіктердің келуі мен ө з азаматтарының елден тыс шығ уына шектеу салынуының себебі болды. Сонымен қ атар, кү рделі саяси жағ дай, ә сіресе капиталистік елдер мен социалистік лагерь арасындағ ы қ ақ тығ ыстар мен араздық, ә рине, шетелдік туризм дамуын қ атты тежеді. Дегенмен, бұ ғ ан қ арамастан, қ ырқ ыншы жылдардың соң ында халық аралық туризм жаң адан сергіп, жанданады. 1948 жылы 30 млн турист тіркелген, оның ішінде 10 миллионы Еуропада.

Қ азіргі мағ ынадағ ы туризм ХІХ ғ асырдың соң ында пайда болып қ алыптасса, оның нағ ыз қ арқ ынды дамуына техниканың, технологияның, қ оғ амдық қ атынастардың ө ркендеген кезі – ХХ ғ асырдың екінші жартысында ғ ана кең жол ашылып, туризм «ХХ ғ асыр феномені» деген мә ртебелі атақ қ а ие болды.Қ ұ былыстың кең ею мен ө ркендеу кезең і 1950-ші жылдарында басталғ ан. Бұ л кезең ә лем шаруашылығ ының жаң а дә уіріне – «интеграциялық толқ ын» дә уіріне сә йкес. Осындай жаһ андану ү рдісі барлық елдерде тарап келе жатыр. Оның шешуші факторы – жаң а ө неркә сіп революциясы болды.

Халық аралық туризмде туристік ағ ымдар жаһ андық ауқ ымда ө ріс алғ ан, алғ ашқ ы шекарааралық ө ндірістік қ ұ рылымдар пайда болуда. Халық аралық туризмнің қ оғ амның экономикалық, ә леуметтік, мә дени дамуына, халық аралық ынтымақ тастық қ а қ осатын ү лесі ұ лғ аюда. Туризмнің біртұ тас ә лемдік нарығ ы қ алыптасуда. Халық аралық туризм есейіп жетілген формаларына ие болды деп айтуғ а болады.

1950 жыл соғ ыстан кейінгі халық аралық туризм дамуының шешуші кезең і деп есептеледі. Содан бері туристік миграциялардың ө суімен бірге, арнайы туристік мемлекеттердің саны кө бейіп келеді: 1949 жылы 50 жақ ын, 1950 жылы – 60, 1960 жылы – 80, 1965 жылы – 100, 1970 жылы – 115. 1955 жыл шамасында халық аралық туризм нарығ ына кейбір социалистік елдер кірді, ал 1960 жылы осы елдердің барлығ ы халық аралық туристік қ озғ алыс статистикасына енген. Дә л осы кезде туристік картада жаң а елдер, ә сіресе Африка, Азия мен Мұ хит аралдары елдерінің біршамасы орын тапты. 1960 жыл Африка Жылы деп аталғ аны кездейсоқ оқ иғ а емес.

1960 жылдан кейін ә лемдік туризм одан ә ры қ арқ ынды дамып келуде. Бір жағ ынан, мұ ның себебі халық тың табыстарының ө суі, сонымен қ атар, туристер алмасуы жө ніндегі халық аралық келісімдерді жасау мен, ә сіресе, паспорттық -визалық рә сімдердің жең ілдеуі арқ ылы жасанды саяси тосқ ауылдарды жою болды. Кө птеген жағ дайларда туристік ұ сынысты қ алыптастыру аясындағ ы ү кіметтік жә не шаруашылық органдарының арнаулы іс-ә рекеті де ө з ық палын тигізген.

Халық аралық туризмінің дамуымен бірге ұ лттық туризм де қ айта ө ркендеп, ө те ауқ ымды кө лемге жайылды.

1960-1970 жж. туристік миграцияларының ө суіне туризмнің бұ рын оқ тын-оқ тын ғ ана пайда болып жү рген формаларының дамуы ә сер еткені сө зсіз. Ең алдымен қ ысқ ы туризмді (1960 жылдан бері шаң ғ ы туризмімен шұ ғ ылданатын адамдар саны жылына орташа есеппен 15 % ө скен), конгрестер мен съездерге (конгрестік туризм) жә не халық аралық кө рмелер мен жә рмең келерге, спорттық жарыстарғ а, фестивальдарғ а сапар жасауды атап айту керек. Туристік қ озғ алыс қ ұ рылымында ә ртү рлі тарихи нысандар мен кешендерге бағ ытталғ ан ө лкетанулық миграциялардың жә не апта соң ындағ ы (уик-энд) демалыс сапарларының рө лі кү ннен-кү нге ө суде.

Туристік миграциялардың ө суіне байланысты жаң а аумақ тарды жабдық тау қ ажеттілігі пайда болды, олар ұ зақ уақ ыт ө тпей туристердің шоғ ырлану аудандарына айналды. Мысал ретінде француз Лангедок-Руссильон жағ алауын, испан Коста-Браваны, Югославияның Адриатика жағ алауын, социалистік елдердің Қ ара тең із жағ алауларын келтіруге болады. Таулы аймақ тарда туристердің ең кө п келуі альпілік елдердің қ ысқ ы спорт базаларында, Жартасты тауларда (АҚ Ш), социалистік елдерде – Кавказ бен Карпаты тауларында байқ алады.

Туристерді қ абылдау аясында алдың ғ ы қ атарда тұ рғ ан Еуропа елдері, АҚ Ш пен Канадамен бірге дамушы елдердің де маң ызы жоғ арылап келеді, бұ л Ү шінші Ә лемде шетелдік туризм басым.

ХХ ғ асырда халық аралық туризм есею жасына келіп, ұ йымдастырылғ ан жә не бұ қ аралық сипатқ а ие болды. Қ азіргі таң да туризм ә лемнің жалпы ө німінің 10% қ ұ рап, 250 млн яғ ни 1/10 жұ мыс орнын береді. Халық аралық туризмге ә лем экспортының 6 %, инвестициялардың 7 % жә не ә лемдік қ ызмет кө рсету кө лемінің ү штен бірі келеді. Халық аралық жилыстарда туризм адам іс-ә рекетінің ө те маң ызды тү рі, ұ лттар мен халық аралық қ оғ амдастық ө мірінің мызғ ымас бө лігі екеніне баса ден қ ойылады. Бұ л ірі бизнес, ү лкен ақ ша жә не жаһ андық дең гейдегі саясат.

Туризм кө лік пен байланыс, сауда, қ ұ рылыс, ауыл шаруашылығ ы, ө неркә сіп жә не шаруашылық тың басқ а да маң ызды салаларына ө те ү лкен ә сер тигізіп, ә леуметтік-экономикалық даму катализаторы болып отыр.

Ә лемде халық аралық туристік сапарларына жұ мсалатын қ аржының 60% Еуропа елдеріне тү седі. Америка қ ұ рлығ ының тұ рғ ындарына 25 %, Шығ ыс Азия мен Тынық мұ хит аймағ ының дамығ ан елдеріне 14 % келеді. АҚ Ш, Германия, Жапония, Ұ лыбритания, Франция, Италия мен Канада азаматтары басқ а елдерге сапар жасайтын туристер шығ ындарының 67 % жұ мсайды, ал осылардың ішіндегі АҚ Ш, Германия мен Жапония тұ рғ ындарына 45 % келеді.

Бү гінгі таң да халық аралық туризм бұ рынғ ы тұ йық қ оғ амдарды еларалық қ атынастар салт болып кеткен ашық ә мбебап қ оғ амдарғ а айналдыруда. Мұ ндай қ ұ былыс адамдардың қ атынас қ ұ ру мен мә дениет алмасу қ ажеттілігін қ анағ аттандырады. Туризм қ оғ амның экономикалық жә не ә леуметтік дамуының ең маң ызды феномендерінің бірі (мү мкін, тіпті ең маң ыздысы) болғ аны даусыз.

Бү кіл ә лемді аралап жү рген саны кө бейіп келе жатқ ан туристерге туризммен іргелес кө птеген салалардың мамандары қ ызмет кө рсетуде. Бұ л салалар туризм индустриясы мен инфрақ ұ рылымын қ алыптастырады. Мультипликатив (кө бейту) эффектін есепке алмағ анның ө зінде, туризм саласында туристерге олардан ә лдеқ айда кө п қ ызметшілер қ ызмет кө рсетеді, яғ ни туризм ө те ү лкен кө лемде жұ ртты жұ мыспен қ амтамасыз етеді. Бұ л қ ұ былыс туристік іс-ә рекеттің қ оғ амғ а ә келетін пайдасының ең бірінщі кө рсеткіші.

Постиндустриялық елдердегі туризмнің даму дең гейін мынадай мысалдар кө рсетеді. АҚ Ш-та ә р тұ рғ ынына Ресеймен салыстырсақ екі есе кө п туристер келеді, ал туристік қ ызмет кө рсету бағ алары шамамен бірдей (!) болса да, бұ л саланың АҚ Ш-тағ ы табыстылығ ы Ресейден бес есе артық.

Туристік ағ ымдарды тарту мақ сатына жету ү шін туристік ресурстардың мү мкіншіліктері, қ ажеттіліктері мен ә леуетімен қ атар туристік индустрия нысандарының ерекшеліктері мен ә леуеті де жан-жақ ты жә не ө те тиянақ ты зерттеледі.

ЮНВТО (БҰ Ұ Дү ниежү зілік туристік ұ йымы) мә ліметтері бойынша, соң ғ ы онжылдық тарда халық аралық туризм кө лемі ү немі ө суде. Екі мың жылдық тың қ иылысқ ан кезең інде туризм дамуын, жергілікті жә не жаһ андық дең гейдегі дағ дарыстарғ а қ арамастан, жалпы тү рде тұ рақ ты деп айтуғ а болады. ЮНВТО статистикасына сү йенсек, 20 жыл ішінде халық аралық туристердің келуі ү ш есе артты – 1970 ж. 160 миллионнан 1990 ж. 460 миллионғ а дейін. Бірақ 1991 жылы халық аралық туризм сә тсіздікке ұ шырап, келулердің ө суі 1, 5 ғ ана % болды. 1992 жылы бұ л кө рсеткіш сә л жоғ ары болды – 8 %. Атап айтсақ, 1992 жылы туристердің келуі 504 млн адам, 1993 ж. 518 млн, 1994 ж. 546 млн, 1996 ж. 594 млн, 1997 ж. 616 млн, 1999 ж. 650, 2 млн, 2000 ж. 697, 6 млн, 2006 ж. 842 млн, 2007 ж. 898 миллионғ а жетті.

Халық аралық туризмнен тү скен жылдық табыс кө лемі (кө ліктен тү скен пайданы есептемегенде) 80-ші жылдардан бастап ө сіп, 2000 ж. 477, 3 млрд долл., ал 2006 ж. 700 млрд долл. жетті. Туризмнен тү сетін пайда ә лемді аралап жү рген туристер санынан жылдам жә не жү йелі тү рде ө суде, жә не де мұ ның себебі инфляция ү рдістерінен бұ рын саланың тиімділігінің жетілдірілуіне байланысты.

Қ оғ амның дамуымен бірге туризм аясына тартылғ ан планета халқ ының саны ү немі ө суде. 1990-шы жылдарында саяхат жасағ ан туристердің саны жылына орта есеппен 4 % ө скен.

Кө птеген елдер халық аралық туризмге баса ден қ ойып отырса да, оғ ан кө пшілік жұ рттың қ олы жете қ ойғ ан жоқ.

Шетелдік қ онақ тарды ү пкен кө лемде қ абылдайтын Батыс Еуропа немес Солтү стік Америка елдерінде ішкі жә не халық аралық туризм ө зара бә секелестік қ ұ рып бір-бірін толық тырады. Ішкі туризмнің ә лем туризміндегі маң ызы ө те жоғ ары: ол барлық туристік ағ ымдардың 80 % қ амтиды жә не, бү кіл ә лемді алсақ, ішкі туризмге жұ мсалғ ан қ аражат халық аралық туризм шығ ындарынан он есе асады.

Туризм сұ ранысын қ амтамасыздандыру формасы ретінде стандарттық пакедж-тур (туристік пакет) қ олдануда; ал оның пайда болуына оғ ан 1958 жылдан бастап реактивті ә уе кемелерінде ұ шу бағ асының енгізілуі мен арзан жанармай мү мкіндік туғ ызды. Сонымен қ атар, халық аралық туризмнің дамуына бизнес-саяхаттар санының ө суі септігін тигізді.

Қ азіргі таң да саяси жә не экономикалық тұ рақ сыздық, ланкестік, т.с.с. кері факторларына қ арамастан, туризм экономиканың ө те мығ ым да, сенімді тү рі болып отыр. Экономикалық тоқ ырау кезінде туристік сұ раныс тө мендемейді, тіпті экономика қ алпына келгеннен кейін бұ рынғ ы дең гейіне қ айта кө теріледі. Дегенмен, мұ ндай ү рдіс барлық туристік орталық тарды бірың ғ ай емес. «Сә н» қ асиетін жоғ алтқ андық тан немесе туристерің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етпегендігінен кейбір туристік орталық тар жоқ болып кетті. 80-ші жылдардың басындағ ы экономикалық дағ дарысқ а байланысты 1984 жылғ а дейін халық аралық саяхаттардың саны қ ысқ артылғ ан. Ал 1984 жә не 1985 жылдар Еуропаның туристік орталық тары ү шін ө те сә тті болғ ан. Бірақ КСРО-дағ ы Чернобыль АЭС-індегі 1986 ж. апат, ливия экстремистерінің ланкестік ә рекеттері, американ долларының басқ а валюталарғ а қ арағ анда ә лсіздеуі ә лемдегі туристік ағ ымдардың қ ысқ артылуына ә келіп соқ ты.

80-ші жылдардың екінші жартысында бұ л жағ дай тү зелді. Бұ л кезең де Тынық мұ хит аймағ ының кейбір елдері (Австралия, Гонконг, Таиланд пен Қ ытай), Еуропада Португалия мен Тү ркия туризмінің бағ ы жанса, басқ алардың, мысалы, ө з туризм индустриясымен бұ рын аты шық қ ан Ливанның жағ дайы нашарлады.

Тоқ саныншы жылдар халық аралық туризм ү шін жайсыз жағ дайда басталды. Мұ ның басты себебі – Ирактағ ы «Шө лдегі дауыл» соғ ысы болды. Соғ ыс басталғ аннан кейін ұ зақ уақ ыт ө тпей осы аймақ қ а жә не шығ ыс Жерортатең із ө ң ірі мен Солтү стік Африкағ а бағ ытталғ ан саяхаттар кү рт ү зілді. Осыдан кейін кө птеген индустриалды елдерде орын алғ ан экономикалық тоқ ырау жағ дайды одан сайын асқ ындырды.

Сол сияқ ты, 2001 жылдың 11 қ ыркү йек оқ иғ асы да ә лем туризміне ө зінің кері ә серін тигізді. Осығ ан байланысты туристік индустрияның кейбір салаларында жә не кейбір мемлекеттерде экономикалық кө рсеткіштердің тө мендеуі байқ алғ ан. Дегенмен, бұ ғ ан қ арамастан, туризм дамуының негізгі экономикалық кө рсеткіштері (ең алдымен, туристердің келуі мен туризмнен тү сетін табыстар) бірте-бірте ө се берген.

Ә лемде болып жатқ ан экономикалық жә не саяси дағ дарыстарғ а қ арамай, бү гінгі таң да ә лемде туризмнің кө птеген заманауи тү рлері дамып келе жатыр. Мә селен, Финляндиядағ ы Турку қ аласынан 30 шақ ырым, Хельсинкиден 180 шақ ырым қ ашық тық та орналасқ ан «Муми-Тролльдер ә лемі» саябағ ын балалар туризміне жатқ ызуғ а болады. Бұ л саябақ (оның екінші атауы «Муми-тролльдер алабы») аралда орналасқ ан, оғ ан дейін катермен жетуге болады. Ол XV ғ асыр монастыр ғ имараттарының негізінде салынғ ан. Осындай керемет балалар аттракционы ондағ ан тілдерге, оның ішінде орыс тіліне аударылғ ан жазушы ә йел Туре Янсонның «Муми-Тролльдердің шытырман оқ иғ алары» атты ертегінің негізінде дү ниеге келген.

Паркте ғ ажайып орман мен тең із айдаһ ары, лабиринт пен ертегі кейіпкерлерінің – Муми-Тролльдер мен Хемульдердің ү йлері бар. Балалар ү шін нағ ыз ертегі киімдер қ олданғ ан қ ойылымдар ө теді. Кө ршілес аралда пираттардың замогы салынғ ан. 1993 жылдан бері жұ мыс істейтін бұ л аттракционғ а жыл сайын мамыр-қ ыркү йек айларында 250000 турист, оның ішінде 30 % шетелден келеді.

Алғ ашқ ы тақ ырыптық балалар саябағ ы – Диснейленд – 1954 жылы кө птеген аттракциондар мен ойын-сауық шоулары бар алып ойыншық қ ала тү рінде Анахаймда (Калифорния, АҚ Ш) ашылғ ан. 1971 жылғ а қ арай Диснейлендті 100 млн жуық адам кө ріп шық ты. Туристерді қ абылдау ү шін Калифорнияда 26 отель салынды. Бірінші саябақ тың ө те сә тті болғ анына қ арай Орландода (Флорида) тағ ы бір Диснейленд салынды. 1983 жылы Токиода осындай парк ашылды, ал 1992 жылы Париждың маң ында ЕвроДисней пайда болды.

Ресей мен қ азақ станда АҚ Ш пен Жапониядағ ы Диснейленд, Франциядағ ы ЕвроДисней, Испаниядағ ы Порта Авентура сияқ ты саябақ тар жоқ, жалпы балалардың ойын-сауық туризміне ә зірше жеткілікті кө ң іл аударылмайды.

«Курьездық» (ерсі) немесе ә деттен тыс туризмге, мысалы, рекорд қ ою мақ сатындағ ы саяхаттарды жатқ ызуғ а болады. Олардың саны Гиннес кітабінде аз емес. Мә селен, Дж.Росдайл ө з алдында ең кө п елдерде болып ә лемнің барлық елдерінің шекарадан ө ту жө ніндегі мө р қ ойғ ызу мақ сатын қ ойыпты. Ол 215 мемлекеттерде болып 2627766 км жол жү ріпті. Туризмнің осы тү ріне жасырын қ оймаларды іздеу де жатады.

«Ә деттен тыс» туризмінің басқ а да тү рлері бар. Соң ғ ы он жыл бойы швед қ аласы Юккасъярвиде қ ыс мезгілінде 37 номері бар мұ з бен қ ардан жасалғ ан қ онақ ү йі салынады. Материалы осындай болғ андық тан бес айдан артық тұ рмайды. Туристерді керемет қ ызық тыратын осы отельде маусым сайын 6000 қ онақ тү нейді, ал одан он есе кө п адам бө лмелерін жай кө руге, тіпті отельдегі шағ ын мұ з шіркеуінде неке қ июғ а немесе шоқ ынуғ а келеді.

Антарктидағ а барып келу де, ә рине, ә деттен тыс нә рсе, мұ нда жыл сайын 10-15 мың адам келеді. Бұ л ө те қ ымбат ә рекет: алтыншы континент туры 9-16 мың АҚ Ш доллар тұ рады. Дегенмен, барғ ысы келетіндердің саны ө те кө п болғ андық тан Австралия, мысалы, ө зінің Антарктидадағ ы ү ш зерттеу базаларын туристік орталық қ ылу жоспарын жобалауда. Ресей, Ұ лыбритания мен Жаң а Зеландия тең із кемелерімен келетін туристер ү шін ө здерінің базаларын ашып ү лгерген.

Алайда, туризмні нағ ыз басқ аларғ а ұ қ самайтын тү рі ғ арыштық туризм деп айтсақ қ ате болмас. Бір аптағ а созылғ ан алғ ашқ ы ғ арыштық туристік саяхат 2001 жылы 28 сә уірде басталды. 60 жасар АҚ Ш азаматы Деннис Тито орбитағ а жету мү мкіндігі ү шін 20 млн АҚ Ш доллар тө леп, «Союз ТМ-32» ғ арыш кемесіне «жү йелер операторы» ретінде алынды.

Бір жыл ө ткен соң 28 жасар ОАР миллионері Марк Шаттворт тағ ы да ресей ғ арыш кемесінде екінші туристік саяхат жасады. 2005 жылдың қ азан айында американ ғ алымы Грегори Олсен ғ арыш туризм дә стү рін одан ә рі жалғ астырды.

Батыс Еуропа елдері туризмнен тү сетін табыс жағ ынан АҚ Ш-қ а қ арағ анда артта қ алып отыр. Еуропа басқ а аймақ тармен салыстырсақ, туристерді ө зіне кө п тартады, бірақ олардың саны ө те баяу ө седі.

ЮНВТО ө ткізген ә лемдік туризмінің талдауы келулер мен халық аралық туризмнен тү сетін табыстардың ө згеруін анық тайды. Еуропағ а келген туристердің саны 1985-1996 жж. 65-тен 59 % шейін, ал табыс ү лесі 53-тен 51 % шейін тө мендесе, дә л осы мезгілде Шығ ыс Азия мен Тынық мұ хит аймағ ына (ШАТ) келген туристердің саны 9-дан 15 % дейін, табыс ү лесі 11-ден 19, 5 % дейін ө з ү лесін ұ лғ айтты. 1950-1960 жж. осы аймақ тың бү кіл ә лемдік туристік келулеріндегі ү лесі 1 % ғ ана болғ ан, 1970 жылы ол 3 % жетті, 1980 ж. – 7, 1990 ж. – 11, 1996 ж. 15 % жетті. Халық аралық туризмнен тү сетін табыс та осы аймақ та ү немі ө суде: 1950 ж. – 1, 4 %, 1960 ж. – 2, 8, 1970 ж. – 6, 2, 1980 ж. – 7, 3, 1990 ж. – 14, 4, 1996 ж. 19, 5 %. Бұ л бә секелестігі жоғ ары Австралия, Гонконг, Индонезия, Корея, Сингапур, Таиланд елдеріндегі кө рсеткіштердің ө су белгісі.

Африка, Батыс жә не Оң тү стік Азия елдерінің халық аралық туризміндегі 50-90-шы жылдардағ ы ү лестері шамалы болғ ан, бірақ ү лкен ө згерістерге ұ шырағ ан. Бұ л аймақ тар Еуропа, Солтү стік Америка мен ШАТ елдерімен шетел туристерінің келуі мен халық аралық туризмінен тү сетін табысы бойынша жарыса алмайды. Мұ ның себебі экономикалық мә селелерде жатыр. Бұ л аймақ тың туристік орталық тары туристер ағ ымдарын қ алыптастыратын кө птеген елдер ү шін арнайы нарық тары болмақ. Мұ нда халық аралық туризмге зиян келтіретін ланкестік жә не ә скери ә рекеттері жиі болса да, дегенмен, бұ л аймақ кө бінесе туристерді жіберетін елдердегі кә сіпкерлік істегі дағ дарыстардан зардап шегеді.

Ә лемдегі негізгі туристік ағ ымдар Еуропаның (Ұ лыбританиядан Францияғ а, Германиядан Испанияғ а жә не т.с.с.), Американың (АҚ Ш пен Канаданың арасында) жә не ШАТА аймағ ының (Жапониядан Таиландқ а) ішінде шоғ ырланғ ан.

Аймақ аралық туристік ағ ымдардың ішінде Америка мен Еуропа арасындағ ы ағ ымдар алдың ғ ы қ атарда. Бұ ның себебі – Атлантиканы кесіп ө тетін ә уе қ атынастары ұ сынысының ө суі мен нарық тың ү лкен сегментіндегі тарифтердің тө мендеуі. Басқ а озық бағ ыттар мынадай: Еуропадан ШАТ-қ а, Таяу Шығ ыс пен Африкағ а, ШАТ-тан Америка мен Еуропағ а.

Туристер мен, осығ ан орай, ақ ша алмасуы индустриалды жә не жаң а индустриалды елдер (ЖИЕ) арасында ө туде. ЮНВТО мә ліметтері бойынша, алдағ ы жиырма туристік елдердің арасында дамушы елдер жоқ. Дегенмен, индустриалды да, дамушы елдер де халық аралық туризм (елдің тө лем балансын қ алпына келтіруге арналғ ан экспорттың «астыртын» тү рін) ә леуетін (дә лірек айтсақ, оның елге кіру жағ ын) ә рқ ашан тү сіне біліп оның дамуына ерекше кө ң іл бө лген.

17. Туризм экономикасының қ арқ ынды дамушы салалары. Шаруашылық жү йесінде туризм ең бектің болінетінін корсетеді, бү ндайда басты рольді экономикасы жоғ ары дамығ ан елдер атқ арады. Сыртқ ы сауданыц басым бө лігі онеркө сібі дамығ ан елдердің арасындағ ы тауар алмасуғ а келетінін білеміз. Халық аралық туристік алмасуда да нақ солай болады. Ә лемдегі негізгі туристік сапарлардың кобісі ондірісі жогары дамығ ан елдер арасында жү реді, ө йткені оларда азаматтардың шетелге шығ у пайызы жоғ ары (АҚ Ш, Франция, Ү лыбритания). Сондай-ақ, солар жә не экономикасы орта дең гейде дамығ ан елдер (Греция, Португалия, Тү ркия) жоне дамушы елдер де (Тунис, Таиланд жә не т. б.) арасында жү реді жә не іске асырылады. Осығ ан байланысты Дү ииежү зілік туристік ү йым кслесі анық таманы қ абылдады: " туристерді жеткізуші елдер" жә нс " туристерді қ абылдауіпы слдер".

17.Халық аралық туристік алмасулардың даму перспективалары (Чехия мен Беларусь мысалында) Перспективы развития туристического обмена между Чехией и Беларусью Факты свидетельствуют о том, что в минувшем десятилетии между Беларусью и Чехией складывались весьма обнадеживающие торгово-экономические отношения. Сейчас две страны вошли в фазу определенного политического охлаждения, что совершенно не отменяет развития деловых связей. А в нынешних условиях, возможно, именно этот сегмент двустороннего белорусско-чешского сотрудничества и должен развиваться особенно интенсивно с учетом уже сложившихся традиций и накопленного опыта. Углубляется и прямое сотрудничество чешских экспортеров с отдельными министерствами, торговыми палатами и союзами предпринимателей, экспортными и инвестиционными агентствами " Czech Trade" и " Czech Iuvest". Например, в минувшем году наше министерство промышленности и торговли создало новую интегрированную систему информирования предпринимателей и экспортеров - https://www.businessinfo. cz. Чешские предприниматели, государственные учреждения и экспортные организации работают на белорусском рынке во взаимодействии и не избегают серьезных и профессиональных предложений белорусских предприятий, связанных с продвижением их продукции на чешский рынок. Рыночная экономика в Чехии, как и в остальном мире, регулируется размером прибыли, качеством, соответствующим международным стандартам, экологическим нормам. У нас с успехом продвигаются белорусские изделия с более низкой добавленной стоимостью - удобрения, древесина, металл. Стимулировать же взаимный товарооборот могут договоры о транспортном сообщении, об избежании двойного налогообложения, о взаимной поддержке и защите инвестиций, а также соглашения между внешнеполитическими ведомствами, о сотрудничестве в области здравоохранения и медицины, о воздушном сообщении. Стоимость основной туристической визы в Чехию со сроком пребывания в стране до 90 дней составляет 800 крон, или 35 долларов. Для белорусских граждан стоимость туристической визы снижена наполовину и составляет соответственно 400 крон, или 17 долларов. Заметим, что и все остальные типы виз граждане Беларуси оплачивают в половинном размере. А те из них, кому еще нет 15 лет или они являются членами семей граждан государств - членов Евросоюза, визы и вовсе получают бесплатно. Кроме того, при определенных условиях и в исключительных случаях чешский закон разрешает освобождать въезжающих в Чехию от консульского сбора за прием заявления на чешскую визу. Словом, визовые отношения с Беларусью сегодня лишены каких-либо сложностей. И мы в ближайшее время не ожидаем здесь упрощения визового режима. С удовлетворением можем отметить, что чешское правительство без колебаний присоединилось к международной чернобыльской программе " Сотрудничество для реабилитации". И белорусские дети сейчас, например, регулярно ездят на бесплатный летний оздоровительный отдых в чешские высокогорные области, где их ждет не только медицинское обслуживание, но и культурно-спортивные программы. Визы для детей и сопровождающих их взрослых предоставляются бесплатно. Надеемся, что стремление будет положительно воспринято белорусскими властями и в последующие годы. В минувшем году, например, предложено несколько " малых" проектов. В частности, швейные машинки для мастерских народного творчества. Эту инициативу оценили партнеры - Комитет по вопросам Чернобыля Беларуси и Комитет по предложениям программы " Сотрудничество для реабилитации". Чешские предприниматели встречаются в Беларуси с бюрократическими препонами, искусственно поддерживаемым уровнем занятости, непрозрачным налоговым законодательством, минимумом преимуществ в свободных экономических зонах, зачастую конфискационным подходом таможенных органов. Эти и другие трудности не просто отталкивают чешских предпринимателей от основания совместных предприятий и вложения инвестиций в белорусскую экономику, но часто ведут к прекращению новых многообещающих торговых контактов. Нет сомнений, что в области энергетики и машиностроения есть чешские фирмы, способные продвинуться на белорусском рынке. Но совершенно различные принципы чешской и белорусской экономик (например, доля частного капитала) реально затрудняют вхождение чешских предприятий на белорусский рынок. Несмотря на это сотрудничество в виде торгового обмена в этих областях существует, хотя и ограничивается пока лишь отдельными поставками. В прошлом году не без участия Чешского посольства была организована встреча чешских и белорусских предпринимателей. И в этом году, если удастся найти достаточное количество заинтересованных чешских фирм, мы планируем продолжить такие встречи, которые являются одним из путей в установлении новых бизнес-контактов. Неотделимой составляющей ежедневной работы посольства является прямая информационная поддержка чешских и белорусских предпринимателей. Цель - создание качественного информационного поля, которое сделало бы возможным для хозяйствующих субъектов обеих стран прямой доступ к базам данных спроса и предложений друг друга, а также другой информационный сервис, а также и дальнейшее развитие туристического обмена между странами.

О расцвете международного туризма можно говорить, начиная с 50-х гг. XX в. Поскольку туристский обмен между странами явля­ется по самой своей природе одним из видов международных от­ношений, затрагивающих жизненно важные стороны обществен­ной жизни отдельных стран, постольку создаются объективные предпосылки для сотрудничества в международном масштабе. Эти предпосылки и были реализованы в создании ряда международных туристских организаций.

Постоянное расширение международного туристского обмена обусловило появление специализированных туристских организаций: ВТО, IATA, ICAO, PATA и других. Всего в мире насчитывается свыше 200 международных туристских организаций. Опираясь на их деятельность, страны, регионы, области создают свои туристские организации для развития и продвижения туризма. Документы, создаваемые международными туристскими организациями, обеспечивают гармонизацию международного и национального законодательств, унифицируют нормы международного права, формируют чёткое взаимодействие всех участников туристского рынка и создают основу для национального туристского права.

К числу наиболее влиятельных относятся следующие документы:

• Общая резолюция Римской конференции ООН по международному туризму и путешествиям (1963 г.);
• Заключительный акт Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе (1975г.);
• Международные гостиничные правила, одобренные Советом Международной гостиничной ассоциации (МГА) в 1981 г.;
• Итоговый документ Венской встречи представителей государств – участников Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе (1989 г);
• Кодекс отношений между гостиницами и туристскими агентствами, принятый Всемирной федерацией ассоциаций туристских агентств (УФТАА) и МГА (1991 г.)

18. Туризм экономикасының қ арқ ынды дамушы салалары Іскерлік туризм. XX ғ асырдың екінші жартысында елдер арасындағ ы сыртқ ы экономикалық байланыстар дами тү сті. Ә лемдік экономиканың дамушы сұ раныстары мен қ ажеттіліктері халық аралық байланыстардың кең еюіне мү мкіндік туғ ызып отыр. Іскерлік мақ саттағ ы туристердің саны кү ннен кү нге ө суде. Іскерлік сапарлар нарығ ының анализі екі нақ ты ел немесе елдер тобы арасындағ ы экономикалық қ арым-қ атынас жағ дайына байланысты болады.

Іскерлік туризм – бұ л болашақ тағ ы мол жә не тиімділігі жоғ ары туризмнің бір саласы. 73%- нан астамын корпоративті сапарлар(corporate travel) қ ұ райды, яғ ни индивидуалды іскерлік сапарлармен қ оса, ө ндірістік жә не сауда корпорацияларының ө ткізетін іс-шаралары. Бұ лардың қ ұ рамына сонымен қ оса– компаниялардың шығ аратын ө німдерін жылжыту жә не сатумен айналысатын қ ызметкерлерін ынталандыру мақ сатында ұ йымдастыратын - интенсив – турлар (incentive — стимул) да кіреді.

Саяси, экономикалық, ғ ылыми, мә дени, діни жә не басқ а ұ йымдардың қ амқ орлығ ымен ө тетін съездер, конференциялар, семинарлар іскерлік туризм нарығ ының 16% қ ұ райды

Іскерлік туризм кө лемінің 11% сауда-ө ндірістік кө рмелерге жә не жә рмең керлерге қ атысу мақ сатындағ ы сапарлар қ ұ райды

Ерекшеліктері: Кө птеген іскерлік сапарлар туристік орталық тар ү шін тығ ыз кезең де жасалмайды, демек онда мезгілге қ арамай бизнес-қ онақ тарғ а сү йенеді Іскерлік туризм қ ымбат тұ рады, сондық тан табысты болып табылады Іскерлік сапармен айналысатын саяхатшылар басқ а туристтерге қ арағ анда қ оршағ ар ортамен аз байланыста болады Конференциялар мен кө рмелерге қ атысуғ а келген қ онақ тар осы туристік орталық тың жылжуына септігін тигізетін елші іспеттес. Мемлекетке іскерлік мақ сатта келген туристер шетел валютасының белсенді жеткізушісі болып табылады, сондық тан ә р тү рлі мемлеттердің туристік ұ йымдары шетелден келген қ онақ тарды ө здеріне тартуғ а ү лкен мә н береді.

Тү рлері: Белсенді корпоративті демалыстар Интенсив-турлар Кө рмелерге саяхаттар

Дү ниежү зілік туризм жә не саяхат кең есінің (WTTC) бағ алаулары бойынша 2010 жылы ә лемдегі іскерлік сапарлар кө лемі 819 млрд $ қ ұ рады. Бұ л 2009 жылмен салыстырғ анда 1, 8 % есеге аз. 2020 жылғ а қ арай WTTC 1, 589 трлн $ санын болжап отыр, яғ ни 4, 3 % қ ұ райды. Тағ ы да сол дерек кө здері бұ л жылғ ы жеке сапарлар нарығ ын 3, 111 трлн $ бағ алайды. 2020 жылғ а болжам бойынша — 5, 793 трлн $ жылдық ө сім 4, 1 %.

Ә лемдегі ең ірі іскерлік туризм агенттіктері

American Express — компания 1850 турагенттік ретінденегізін қ алағ ан. Қ азіргі уақ ытта тө рт негізгі бағ ыт бойынша бизнес жү ргізеді: банктік карталар, жол чектары, қ аржылық қ ызмет кө рсету, іскерлік жә не индивидуалды (жеке) туризм.

Carlson Wagonlit Travel — қ ызметін 1872 жылы теміржол вагондарындағ ы сапа мен қ ызмет кө рсетулерді жақ сартудан бастағ ан. Қ азіргі уақ ытта Европа мен Латын Америкадағ ы іскерлік туризм секторында бірінші жә не Солтү стік Америка мен Азияда екінші орынды алады.

Kuoni Group —1906жылы қ ұ рылғ ан. Компания инновацияларының ішінде — ә р тұ тынушығ а арнайы қ амқ орлық принципі, «all ı nclusı ve» турлары ұ ғ ымы, поезд билеттерін сату жә не сақ тандыру полистерін сату.Қ азіргі уақ ытта ө німдерін ө ткізу кө лемі бойынша ә лем іскерлік туризміндегі алтыншы компания

Hogg Robinson Group —1845 жылы қ ұ рылғ ан компания, бастапқ ыда сақ тандыру жә не саудамен айналысып, кейін туристтік қ ызметтер де кө рсете бастағ ан. HRG позициялары ә сіресе Батыс Европа елдерінде кү шті болып келеді. Мысалы, британдық BTI UK тобына кіретінідердің жылдық айналымы 1, 8 млрд $ асады, ал бір жыл ішінде жасалатн келісімдер саны— 3, 4 млн $

BCD Holdings —2001 жылы негізін қ алағ ан

Алдағ ы ғ асырды іскерлік туризмнің ролі жоғ арылай тү седі деп Шетел эксперттерінің болжамдары бойынша 2020 жылғ а ұ арай халық аралық іскерлік сапарлар саны 3 есеге, яғ ни 564 млн –нан 1, 60млрд дейін ө седі. Сектор айналымы 5 есеге ө седі 400 млрд – тан 2 трлн дейін. «Круглый стол делового туризма» атты американдық ұ йының мә ліметтеріне сү йенсек, бұ л саладағ ы айналымның бір миллиард долларғ а кө беюі 100 мың жұ мыс орынын қ ұ руғ а мү мкіндік береді.

Діни туризм – туризмнің ежелгі тү рі болып табылады. Діни мақ сатта саяхат шегуші тұ лғ а ө зінің тұ рғ ылық ты жерінен кем дегенде жарты жыл аралығ ында қ асиетті жерлер мен діни орталық тарды аралап, бекітілген белгілі бір маршрут бойынша саяхат жасайды. Қ азіргі таң да діни туризм саласы дамып, туристтер арасында кең ө ріс алуда. Діни туризм саласында арнайы қ ажылық жә не діни орталық тарды бө ліп кө рсетуге болады. Қ ажылық орталық тар – бұ л арнайы дін жолындағ ы азаматтардың туындағ ан діни мә селелерді шешу мақ сатында конфецияғ а жиналатын орын болып табылады.

Діни туризмнің негізгі мақ саттары:

1. Діни мақ сатта саяхат жасау. Сенімі бар азаматтар дін жағ ынан бір керемет оқ иғ а болғ ан жерлерге саяхат жасауы. Қ ажылар Мекке; Иерусалим мешіттеріне; Голгорф православтық шіркеуіне, Ватикан буддистер шіркеуі.

Ежелгі уақ ытта адамдар осындай қ асиетті жерлерді Қ ұ даймен байланыстырып, мифтер мен аң ыздарғ а сенген. Ежелгі заманда Франция елінде Дева Мария Бернадетте қ алауымен қ ажылық орталық Массабьель болса, қ азіргі таң да бұ л орталық Лурд атағ ына ие болды.

2 Сауығ у мақ сатында саяхат жасау. Адамдардың жү регінде киелілерге деген сенім, икон, алтар, менгир жә не папағ а табыну деген іс қ имылдар орын алды. Бұ л жө нінде айту қ иынғ а соғ ады, не бұ л сенім, не дү ниеге тә н емес кү штер реті болып табылады. Бірақ шынында сенім ақ иқ атқ а айналды, кө зі соқ ырлар кө здері кө рді, жү ре алмайтын адамдар жү ре бастады, ауру адамдар ауруларынан сауық ты,.

Ен басты сауығ у тү рі – жан тә німен сауығ у. Адамның ө з кү нә ларын мойындап, шын ниетпен олардың кешірілуін тә ң ірден сұ рау арқ ылы жү зеге асады.

3. Адамғ а тә н қ ызығ ушылық қ асиеттің болуы арқ асында саяхат жасауы.. Адам ө з дінін ұ станғ анымен, басқ а дінге деген қ ызығ ушылық танытуы. Адам католик немесе мү лдем атеист бола тұ ра, мұ сылмандардың орталығ ы Меккені тамашалауды қ алауы.

21ғ. Діни туризмнің қ ажылық тары:

Христиан діні қ ажылық тары

Христиан дінін ұ станатын негізгі мемлекеттер.Ресей, Еуропа елдері.

Будда діні қ ажылық тары

Оң тү стік Шығ ыс Азия, Ү ндістан жә не Ү ндіқ ытай тү бегі аймағ ындағ ы елдер

Ислам діні қ ажылық тары

Діни туризмнің 2 тү рі бар:

1.Қ ажылық туризм

2.Экскурсиялық танымдық бағ ыттағ ы діни туризм

1 Қ ажылық туризм.

Қ ажылық сө зі pilgrimage, яғ ни қ ажылық мақ сатта қ асиетті, киелі жерлерге саяхат жасау деген мағ ынаны білдіреді. Қ ажылық туризм саласы киелі жерлерге табынып, оларғ а сыйынумен тү сіндіріледі

Қ ажылық жасаудағ ы негізгі мақ саттар:

- жанның тыныштығ ын жә не денені физикалық демалдыру

- туғ ан – туысқ андар мен бауырларғ а арнап дұ ғ а оқ у

- Аллах қ алағ ан жә не бұ йырғ ан істерді жасау

- кү нә лардың кешірілуін тілеу

- тә ң ірден жіберілген несібеге рахым келтіру

- сенімге берік болу

- Аллахтан қ орқ у жә не бағ ыну

Қ ажылық туризмі мынандай топтарғ а бө лінеді:

1. қ атысушылардың саны мен отбасы мү шесінің саны бойынша – жеке, отбасылық жә не топтық қ ажылық;

2. саяхаттың болу ұ зақ тығ ына байланысты – қ ысқ а жә не ұ зақ уақ ыттық қ ажылық;

3. мезгіл бойынша – жыл бойғ ы жә не арнайы мемекелерге байланысты қ ажылық;

4. саяхаттау обьектісіне байланысты – конфессионалды қ ажылық аймақ тарғ а (шіркеу, монастырь) жә не табиғ ат аясына саяхат (ө зен, кө л, тау,);

5. қ ажылық обьектінің орналасуы бойынша – ішкі (мемлекет шекарасы аумағ ында) жә не шетелдегі қ ажылық;

6. қ алау бойынша қ ажылық – жан қ алауы бойынша жә не міндеттелген қ ажылық.

Қ ажылық туризмнің негізгі аумақ тары:

- православтық ТМД елдері: Рессей, Белорусия, Молдова;

- католицизмдік жә не протестанизмді ұ станатын Еуропа елдері;

- христиандық ты ұ станатын Солтү стік Америка елдері;

- христиан дінін ұ станатын Латын Америка елдері;

- ислам дінін ұ станатын Солтү стік Африка елдері;

- ислам дінін ұ станатын Шығ ыс Азия елдері;

- индуизм, буддизм, джайнизм жә не ислам дінін ұ станатын Оң тү стік Азия елдері;

- буддизм, синтоизмді ұ станатын Шығ ыс Азия елдері;

- ислам жә не ламанизмді ұ станатын Орталық Азия елдері;

- ислам жә не буддизмді ұ станатын Орталық Азия елдері.

Қ ажылық қ а шығ ушы туристтердің қ ызмет кө рсету сапасына, тамақ тандыру, орналастыру қ ызметтеріне кө п мә н бере бермейді. Олар қ ажылық кезінде шіркеулер мен мешіттерде тү нейді. Ал тамақ жағ ынан мү лдем ас талғ амайды. Мұ нда тамақ тандыру ө те қ арапайым тү рде болады. Ислам діні бойынша қ ажылық ораза айында міндеттелген. Мұ сылмандар қ ауымы қ ажылық кезінде ораза ұ стап, ө здеріне мол сауап жинайды.

Адамдар психологиялық жағ ынан жан тыныштығ ын қ алай отырып, Ү ндістан, Тибет, Қ ытай, Непал жә не Жапония елдеріне саяхат жасайды. Жанның тыныштығ ын сақ тауғ а кө мектесетін қ ажылық туризмі сауық тандыру туризммен тығ ыз байланыста. Мысалы; Ү ндістандағ ы осындай аймақ тар аювердік сауық тандыру кешені орталық тары болып табылады. Аюверда бұ л адамның организмін қ алпына келтіріп, оның денесі мен жанының гармонияғ а ие болатындай жағ дайғ а жеткізетін ғ ылыми сауық тандыру кешені болып табылады.

Экскурссиялық танымдық бағ ыттағ ы діни туризм

Діни туризмнің бұ л тү рі негізінен туристтердің ұ йымдастырылғ ан маршрут бойынша жү зеге асады. Оның қ ажылық туризмнен айырмашылығ ы, ол тек қ ана арнайы діни мерекелерде ғ ана ұ йымдастырылмайды, сонымен қ атар ол кез келген мезгілде ө з қ ызметтерін туристтерге ұ сынады. Мұ нда туристтер саяхат шеккен аймақ тың кө рікті жерлеріне барып, дін тақ ырыбына байланысты ө ткізілген мұ ражайлар мен кө рмелерге қ атыса алады.

Экскурссиялық діни бағ ыттағ ы діни туризмнің негізгі қ ызметі туристтерге арналғ ан экскурссия болып табылады. Экскурссия туристтердің аймақ тың діни жағ ынан қ арастыруғ а жә не бағ алауғ а мү мкіндік береді. Туристтердің танымдық кө зқ арастарына оң ә сер етуіне септігін тигізеді. Бұ л процестің барлығ ы бір маршрутқ а бойынша жү зеге асады. Бұ л маршрут діни мақ сатта қ асиетті жерлерге саяхат жасаудан тұ рады. Экскурссиялық танымдық бағ ытта жү зеге асатын туризмнің тү рі туризм инфраструктурасымен байланыста болады. Мұ нда туристтерге сапалы қ ызмет кө рсету басты алғ ышарттардың бірі болып табылады. Қ ызмет кө рсету дә режесі сапа стандарттарына сә йкес келуі керек. Турфирмалар туристтерді орналастыру, тамақ тандыру жә не маршрут ұ йымдастыру қ ызмет тү рлерін кө рсетеді.

Діни туризмнің индустриясы ө з алдына туристік индустрияның бө лігі болып табылады. Діни туризм саласында 4 сегментті атауымызғ а болады:

1.орналастыру кә сіпорны – қ онақ ү й, кепинг, жатақ хана

2.тамақ тандыру кә сіпорны – арнайы мамандандырылғ ан тамақ тандыру орындары, мейрамхан, кафе, асхана, бар

3 транспорт

4. діни орталық обьектілері.

Емдік (медициналық туризм). Туризмнің бұ л тү рінің негізінде ә р тү рлі ауруларды емдеуге деген қ ажеттілік жатыр. Емдік туризмнің адам ағ засына ә сер ететін табиғ и тү рлерімен сипатталатын бірнеше тү рлері бар, мысалы: климаттық емдеу, бальнеолық емдеу, тең іздік емдеу, лаймен емдеу, жеміспен емдеу, сү тпен емдеу жә не т.б. Сауық тыру туризмінің бірден бір мақ саты туризм қ ұ ралдары ә серімен денсаулық тыру қ айта қ алпына келтіру, ауру тү рлерімен кү ресу климаттық жағ дайлар мен жорық тар арқ ылы жү зеге асады. Емдік-сауық тыру мақ сатындағ ы саяхаттардың тамыры ө те терең де жатыр. Сонау заманда ежелгі гректер мен римдіктер ө здерінің денсаулық тарын жақ сарту ү шін ауа райы жайлы орындар мен сауық тыру кө здерін пайдаланғ ан. Курортты жерлерге тек қ ана науқ ас адамдар емес, сонымен бірге физфкалық кү штерін қ алпына келтіру мақ сатында сау адамдар да келген. Ежелгі Грецияда Эпидавр жә не Кос, ал Римде Байи деп аталатын тең із жағ алауындағ ы курорттар ә йгілі болғ ан.