Кәсіпкерлік әрекеттің ұйымдық – құқықтық формалары

Жеке кә сіпкерлер кә сіпкерлік ә рекетін заң ды тұ лғ а қ ұ рмай- ақ асыра береді. Сондық тан оны қ андай да бір ұ йымдық – қ ұ қ ық тық формағ а жатқ ызуғ а болмайды. Қ арапайым серіктестіктер де ұ йымдық – қ ұ ық тық формағ а жатпайды. Кү рделі кә сіпкерлік ұ йымдар (концерны, картелдер, консорциумдар, холдингтер, қ аржылық – ө ндірістік топтар жә не т.б.) ә ртү рлі ұ йымдық –қ ұ ық ытық формада қ ұ рылады, бірақ тә жірибеде акционерлік қ оғ ам тү рінде қ ұ рылады.

Қ онақ жайлық жә не туристік бизнестің қ ұ қ ық тық негізі кә сіпкерлік болып табылады. Сапарларды ұ йымдастыруына қ арай туроперторлар мен турагенттіктердің қ ызметтерін ә ртү рлі меншіктегі кә сіпорындар жү ргізілуі мү мкін. Сондық тан кә сіпкер қ андай меншік формасында қ ызмет атқ аратыны маң ызды. Егер бұ л мемелкеттік мү лік болса, онда ол мемлекеттік кә сіпорын. Мү ліктік ерекшелігіне қ арай қ ұ рылтайшылар немесе ұ йымның мү лікке деген қ ұ қ ық тарын анық тайды. Осығ ан орай мү ліктік қ арым-қ атынастың ү ш моделін бө леді:

1. шаруашылық серіктестердің, қ оғ амдардың, кооперативтердің қ ұ рылтайшылары мү ліктерін заң ды тұ лғ ағ а тапсыра отырып оғ ан деген ие болу қ ұ қ ығ ынан айырылады. Бірақ қ ұ рылтайшыларда табыс, дивидент алуғ а, істерді басқ аруғ а қ атысуғ а деген қ ұ қ ық тары пайда болады;

2. мемлекеттік, муниципалды кә сіпорынның қ ұ рылтайшылары ұ йымдағ ы мү ліктің;

3. қ оғ амдық, діни ұ йымдардың, қ айырымдылық жә не ө зге фондтардың қ ұ рылтайшылары ешқ андай мү ліктік қ ұ қ ық қ а ие болмайды.

Шаруашылық қ оғ амдар жә не серіктестіктер. Шаруашылық қ оғ амдар жә не серіктестіктер нарық тық қ атынастарда ұ жымдық кә сіпкерліктің кең тарағ ан тү рі.

Шаруашылық серіктестіктер жә не қ оғ амдар жарғ ы капиталды қ ұ рылтайшылар арасында ү лестірілген ұ йымдар танылады. Шаруашылық серіктестіктер мен қ оғ амдардың ұ қ сатық тары мен айырмашылық тары бар.

Ұ қ сатық тарына келесілерді жатқ ызамыз:

- қ ұ рылтайшылардың ү лесі арқ ылы жә не ш.С. мен қ оғ амдардың ә рекеті нә тижесінде пайда болғ ан мү лік оның меншік қ ұ ық ығ ы болып табылады.

- олардың барлығ ы коммерциялық ұ йым болып табылады жә не бірдей қ ұ қ ық тарғ а ие болады

- Ш.С. мен қ оғ амдар заң ды тұ лғ а ретінде ө зге ш.с. мен қ оғ амдардың қ атысушысы болып табылады.

Ш.с. мен қ оғ амдар ұ йымдық – қ ұ қ ық тық формалары жағ ынан ұ қ сас болады да олардың бір тү ріне екінші тү рге айналуына мү мкіндік береді. Бірақ олардың арасында да айырмашылық тар бар.

Ш.с. мен қ оғ амдардың арасындағ ы айырмашылық келесіде:

-серіктестік – бұ л тұ лғ алардың бірігуі, ал шаруашылық қ лғ ам капиталдардың бірігуі болып табылады. Осымен қ оғ амдар мен серіктестіктердің қ ұ қ ық тық айырмашылығ ы анық талады.

-Серіктестердің қ атысушылары кә сіпкерлік іс – ә рекетінде тек жеке кә сіпкерлер ғ ана қ атыса айналыса алады.

-Шаруашылық қ оғ амдардың қ ұ рылтайшық қ ұ жаттары болып жарғ а мен қ ұ рылтайшылық келісім – шарт табылса, шаруашылық серіктестердің қ ұ рылтайшылық келісім – шарт табылады.

-Шаруашылық қ оғ амдардың арнайы басқ ару органдары бар. Басқ арудың жоғ арғ ы органы болып акционерлердің жиналысы болып табылады.

-Шаруашылық Қ оғ амдар бір ғ ана тұ лғ аен қ ұ рылуы мү мкін, оның қ атысушысы болады да жарғ ығ а негізделіп жұ мыс атқ арады.

Ш. Серіктестердің мә ні, қ ұ рылу ерекшелігі мен жұ мыс атқ аруы. Кә сіпкерлік іс- ә рекеттегі ә ріптестердің бірігіп ашқ ан бизнесін серіктестік деп атайды. Олардың серіктестікті бірігіп ашуын келісім шарта арқ ылы бекітеді. Шаруашылық серіктестікті ашқ ан тұ лғ алар олардың қ ұ рылтайшылары болып табылады. Оның ә рқ айсысы серіктестікке ө з ү лесін қ осады да, оның қ атысушысы болып табылады. Алғ ашқ ы салым жарғ ы немесе складочным капитал деп аталады.

Шаруашылық серіктестердің қ атысушысы істерді басқ аруғ а, серіктестердің ә рекеті туралы ақ парат алып тұ руғ а, оның қ ұ жаттарымен танысуғ а, табысты бө луге қ атысуғ а, егер серіктестік жойылатын болғ ан кезде кредит берушілерден қ алғ ан мү лікті бө ліп алуғ а қ ұ қ ылы.

Сонымен қ атар олар қ ұ рылтайшылық қ ұ жаттардың міндеттерін, коммерциялық қ ұ пияны сақ тауғ а міндетті. Серіктестердің мү лкі болып ө зінің қ арамағ ындағ ы негізгі қ ұ ралдар (ғ имарат, қ ұ рал – жабдық тар) жә не айналмалы қ ө ұ ралдар (шикізат қ оры, материалдар, дайын ө німдер, ө зге де тауарлық – материалдық қ ұ ндылық тар), ақ ша қ ұ ралдары табылады.

Шаруашылық серіктестер толық серіктестер немесе сенімдегі серіктестер (коммандитті серіктестік) тү рінде қ ұ рылады.

Толық серіктестік болып қ ұ рылтайшылар арасындағ ы бекітілген келісім шарт бойынша серіктестік атынан кә сіпкерлік ә рекетпен айналысатын жә не оғ ан тиесілі мү лік арқ ылы жауапкершілік тартатын серіктестік табылады.

Толық серіктестіктің фирмалық атауы барлық қ ұ рылтайшылардың аттары мен толық серіктестік деген сө зден немесе бір қ ұ рылтайшының атымен компания немесе толық серіктестік деген сө здердің қ осындысынан тұ руы керек.

Толық серіктестік барлық қ ұ рылтайшылары қ ол қ ойылғ ан келісім шарт бойынша қ ұ рылады жә не қ ызмет істейді.

Қ ұ рылтайшылық қ ұ жатта: атауы, мекен – жайы, толық серіктестікті басқ ару реті, жарғ ы капиталдың қ ұ рымы мен кө лемі туралы, қ ұ рылтайшылардың салымды енгізу туралы міндеттерді бұ зғ ан жағ дайдағ ы жауапкершілігі туралы ақ параттарды қ амту керек. Толық серіктестікті басқ ару барлық қ ұ рылтайшылардың келісімі бойынша жү ргізіледі.

Толық серіктестіктің қ атысушысы:

- қ ұ рылтайшылық келісім шарттардың міндеттеріне серіктестіктің ә рекетіне қ атысу қ ажет;

- серіктестікті тіркеу кезінде жарғ в капиталдың жартсынан кем емес ү лесін қ осуы керек, қ алғ ан ү лесін қ ұ рылтайшылық келісім шартта кө рсетілген мерзімде енгізуге болады.

Толық серіктестіктердің шығ ындары мен табыстары қ ұ рылтайшылары арасында жарғ ы капиталдағ ы ү лестері бойынша пропорционалды ү лестіріледі. Толық серіктестіктердің қ атысушылары ө зінің мү лкіне субсидиарлы жауап тартады. Толық серіктестіктердің қ атысушыларының шешімі бойынша егер бір қ ұ рылтайшының ә рекетсіздігі немесе ө з міндеттерін асыра пайдаланғ ан болса серіктестіктен шығ арып тастауғ а сотқ а шағ ымдана алады. Толық серіктестіктің қ атысушысы онан ө зін шығ арып тастауғ а арыздана алады. Толық серіктестік сотта жауапкер жә не талапкер бола алады.

Сенімдегі серіктестік (коммандитті серіктестік) серіктестіктің атынан кә сіпкерлікпен айналысатын қ атысушылармен қ атар бір немес бірнеше салымшы (коммандистер) қ ұ рылтайшылар болатын жә не серіктестік шығ ынғ а ұ шырағ ан жағ дайда ө зінің салғ ан ү лесіне ғ ана жауап тартатын жә не серіктестіктің кә сіпкерлік ә рекетіне қ атыса алпайтын ұ йым танылады.

Серіктестіктің фирмалық атауы толық серіктестіктердің қ атысушыларының толық аттарын жә не сенімдегі серіктестік немесе коммандитті серіктестік деген сө здерден тұ руы керек.

Сенімдегі серіктестік те барлық қ атысушылары қ ол қ ойылғ ан қ ұ рылтайшылық келісім шарт негізінде жұ мыс атақ араы. Толық серіктестіктегі басқ ару толық серіктестермен жү ргізіледі. Олардың салымшылары сенімдегі серіктестіктің істерімен айналысуғ а қ ұ қ ығ ы жоқ.

Сенімдегі серіктестік салымшысы жарғ ы капиталғ а ө з ү лесін қ осуғ а міндетті, серіктестік атынан берілген қ атысушы куә лігімен анық талады.

Сенімдегісеріктестіктің салымшысы:

- қ ұ рылтайшылық қ ұ жаттарда кө рсетілген бойынша жарғ ы капиталдағ ы ү лесіне сай серіктестіктің табысынан ө з ү лесін алуғ а міндетті;

- серіктестіктің жылдық есептері мен балансымен танысуғ а;

- қ аржылық жыл біткен кезде серіктестіктен шығ уғ а жә не қ ұ рылтайшылық қ ұ жаттарада кө рсеткендей ө з ү лесін алуғ а;

- жарғ ы капиталдағ ы ө з ү лесін ө зге салымшығ а беруге қ ұ қ ылы.

Сенімдегі серіктестік олардың барлық салымшылары шық қ ан кезде жойылады. Бірақ толық қ атысушылар сенімдегі серіктестікті толық серіктестіккке айналдыра алады. Сенімдегі серіктестік банкротқ а ұ шырағ ан жағ дайда салымшылар кредит берушілерден қ алғ ан мү лікті толық қ атысушылардан алуғ а қ ұ қ ылы. Қ алғ ан мү лік толық қ атысушылардың арасында жарғ ы капиталдағ ы ү лестері бойынша бө лінеді.

Шаруашылық қ оғ амдардың негізгі тү рлері болып ЖСС, қ осымша жауапкершілікті серіктестер, акционерлік қ оғ амдар табылады.

ЖСС бір немесе бірнеше тұ лғ амен бірігіп ашқ ан жә не жарғ ы капиталы ү лестерге бө лінген ұ йым танылады. ЖСС екі негізгі белгісі бойынша ажыратылады. Бірінші, мұ нда жарғ ы капитал бар. Екіншіден, қ ұ рылтайшылар қ арыздары бойынша ешқ андай жауапкершілікті мойына алмайды. Тек қ ана салғ ан ү лестерінің кө леміне қ арай шығ ындарғ а ұ шырайды. Капиталдардың бірігуі болып табылғ андық тан қ оғ амғ а жарғ ы қ ажет. Осығ ан орай қ оғ амның қ ұ рылтайшылары жеке ө зі кә сіпкерлікпен айналыспаса да болады. Жарғ ығ а байланысты қ оғ амда жұ мыстарды жү ргізу ү шін мү шелерін қ ұ рып, оларғ а қ ызметтерін орнату қ ажет.

ЖСС жарғ ы капталы қ ұ рылтайшылардың салымдарына қ арай ү лестерге бө лінген. Жарғ ы капитал қ ұ рылтайшылардың қ ұ жаттарында тіркелген қ ұ рылтайшылар салымдарының ақ шалай бағ асы болып табылады.

ЖСС басқ ару органдарын да қ ұ ру қ ажет. Жоғ арғ ы орган болып жалып жиналыс болып табылады. Сонымен қ атар ұ жымдық немесе бір ғ ана атқ арушы орган қ ұ рылады, ол қ оғ амның ағ ымдағ ы мә селелерін басқ арады.

Қ осымша жауапкершілікті серіктестік (ЖСС) бір тү рі болып табылады. Ол қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан онымен толық сә йкес келеді, тек бір ғ ана ерекшелігі бар – серіктестіктің қ ұ рылтайшылық қ ұ жаттарымен анық талатын қ ұ рылтайшылардың салымдарына байланысты мү лкі бойынша субсидиарлы жауапкершілік болып табылады. Яғ ни, қ ұ рылтайшылар серіктестіктің мү лкі жетіспеген кезде, қ осымша жауапкершілікке ие болады, бірақ толық серіктестегідей толық мү лкімен емес, салғ ан салымдарына байланысты бірнеше есе кө лемде (қ ұ рылтайшы қ ұ жаттарында кө рсететі. екі, ү ш, бес). Кредит берушілерде минималды жарғ ы капиталмен ғ ана емес, қ осымша қ ұ рылтайшылардың мү лкімен де оларды қ осымша кепілдік пайда болады.

Акционерлік қ оғ амдар (АҚ) деп жарғ ы капиталы акцияларғ а бө лінген коммерциялық ұ йым танылады. Яғ ни а.қ. бірінші белгісі болып оның жарғ ы капиталы ү лестерге бө лінген, бұ л тең ү лестірілген, ә рқ айсысы бағ алы қ ағ аз акция тү рінде кө рініс табады. Акционрелердегі акция сандары ә ртү рлі болуы мү мкін. Акция деп – акционерлік қ оғ амның жалпы капиталына иелігін куә ландыратын мерзімі жоқ қ ұ жатты айтады.

Екінші белгісі болып, акционерлер серіктестіктің міндеттері бойынша жауап бермейді жә не ө здеріне тиесілі акциялармен шығ ындарғ а ұ шырайды.

АҚ ЖСС айырмашылығ ы болып ЖСС қ ай кезде болмасын ө з ү лесін алып шығ ып кетуге болатыны табылады. Бұ л ү лес жарғ ыда бекітілгендей ақ ша тү рінде қ айтарып беріледі. А.қ. да шығ уғ а болады, бірақ ө зге жолмен, ол ө зге тұ лғ ағ а ө қ з акциясын беру арқ ылы. А.қ. шық қ ан кезде ешнә рсе де талап ете алмайсыз. АҚ. екі тү рі бар: ашық жә не жабық. Олардың бір – біріне айрмашылығ ы А.А.Қ. акционерлері ө зіне тиесілі акцияларын ө зге акционерлердің келісімсіз – ақ беруге қ ұ қ ылы. А.А.Қ. акционерлердің саны шектелмеген.

Акциалар тек қ ұ рылтайшылардың арасында ғ ана таратыла алатын қ оғ ам Ж.А.Қ. болып табылады. Ж.А.Қ. акционерлері сол қ оғ амның ішінде сатылып жатқ ан акциаларды сатып алуғ а қ ұ қ ылы. Ж.А.Қ. акционерлерінің саны 50-ден аспау керек. Ал айтылғ ан саннан асқ ан жағ дайда Ж.А.Қ. бір жыл ішінде А.А.Қ. айналу керек. Сонымен қ атар А.Қ. облигацияларды да шығ ара алады.

Ақ парат кө зі: Шакен А.Ш., Ақ тымбаева Ә.С. Туризмдегі кә сіпкерлік іс-ә рекет негіздері. Алматы: Қ азақ университеті, 2010. –90 б.