Азақстандағы өндеу өнеркәсібінің құрылымы, оның сипаты және ерекшеліктері

Сібір темір жолы салынғ аннан кейін Қ азақ стан тауарлы мал шаруашылығ ымен айналысатын ауданғ а айналды. Тері, жү н, ет, май ө ндейтін ө неркә сіптің дамуына жол ашылды. Петропавл жә не Семей қ алалары мал саудасымен айналысатын ірі орталық болды.

Май ө ндіретін, етті консервілеу ө неркә сіптері Ақ молада, Семейде, Петропавлда ашылды. Мал шаруашылығ ы ө німдерін ендеу кә сіпорындарының ішінде былғ ары шығ ару ісі жетекші орын алды. Былғ ары ө ндірісімен қ атар қ олғ ап тігетін, пима басатын кә сіпорындар жанында қ ой терісінен тон тігу қ олғ а алына бастады. Тон тігетін кә сіпшіліктер Петропавл жә не Ақ мола уездерінде жедел дамыды.

Жергілікті жерлерде жү н шикізаты алғ ашқ ы ғ ана ө ндеуден ө тіп, Ресейге жө нелтілді. Далалык ө лкеде ө ң деу ө неркә сібінде ұ н тарту ісі маң ызды орын алды. Ақ мола облыстарында астық алқ аптарының кө лемі ұ лғ айды. Астық алқ аптарының жартысынан кө бінде бидай ө сірілгендіктен, ұ н тарту кә сіпорындарына жө нелтілді. Ұ н тарту кә сіпорындары Сібір темір жолы бойында орналасқ ан Омбы, Семей, Петропавл, Орал, Ақ мола сияқ ты қ алаларда шоғ ырланды.

Дала ө лкесінде спирт, арақ -шарап ө ндіретін қ аржы министріне бағ ынатын Томск-Семей жә не Тобыл-Ақ мола акциздік мекемелері қ ұ рылды. Шарап монополиясы мемлекет кірісінің 30%-ын жауып отырды. Сонымен қ атар спирт ө неркө сібі сыра қ айнату ө неркө сібінің дамуына да ық пал етті.

Қ ұ рылыстарғ а жә не шаруашылық қ а қ ажетті орман ағ аштарын кесетін ө неркө сіп дамыды. Мә селен, Сібір темір жолы қ ұ рылысына кө п ағ аш жұ мсалды. Кебінесе олармен қ азыналық мекемелер айналысты. Қ азақ станда ұ сақ тауар ендірісінің ү лесі кашанда ірі ө неркө сіп ү лесінен жоғ ары дең гейде болды.

Кә сіпшілік пен қ олө нер тү рлері ә р аймақ тағ ы шикізат тү рлеріне қ арай дамыды. Ауыл шаруашылығ ы ө німдерін ө ң деу, тері ең деу, киіз басу, кілем тоқ у кең інен таралды. Мысалы, Ақ мола уезіне қ оныс аударғ ан шаруа қ ожалық тарында жер ө ң деуден кейін астық тарту, май тарту, май шайқ ау кө сіпшіліктері екінші орын алды. Ә сіресе ауыл шаруашылығ ы шикізатын ө ң деу кө сіпшілігімен егістік жері жоқ шаруашылық тар айналысты.

1900 жылы Ақ мола облысында кә сіпшіліктерге барып жұ мыс істейтін қ азақ тар 12 мың ғ а жетті, ал Торғ ай облысында бү кіл шаруашылық тар санының 50%-ы шетке барып жалданатын болды. Бұ л кә сіпшіліктерге кө біне кедейленген қ азақ тар мұ қ таждық тан жалдануғ а мә жбү р болды.

Жетісуда шарап жасау енеркө сібі XIX ғ асырдың 60-жылдары пайда болды, XX ғ асырдың мануфактура ө ндірісі механикаландырылып, ө німдері жоғ ары сапалығ ы жағ ынан бірнеше рет шет жерде жү лделерге ие болды. Сол сияқ ты Верныйда темекі жасау, ағ аш ө ң деу, шұ ғ а тоқ у ө неркә сіптері дамыды. Тү ркістан мен Шымкенттемақ та тазалайтын кә сіпорындар жұ мыс істеді. Арал, Балқ аш, Зайсан, Каспийде балық аулау кө сіпшілігі болды.

Сонымен, ауыл шаруашылығ ы шикізатын ө ндейтін ө неркө сіптердің ішіндегі ірі ұ н тарту, шарап жасау, орман ағ аштарын кесетін, металл ө ң дейтін салаларда фабрикаө ндірісіне кө шу басталды. Қ алғ ан тері ө ң деу, былғ ары жасау, балауыз, пима басу, тон тігетін, май шайқ айтын, кірпіш қ ұ ятын, т.б. кө сіпорындар ұ сақ кол ең бегі басым ө ндірістер қ атарына жатты. Олардың кө бі ү й кө сіпшілігі, қ олө нер сипатында болды, кебінесе отбасы мү шелері мен мерзімді жұ мыскерлердің ең бегі пайдаланылды.

Қ азақ стан Ресей ө неркө сібінің негізгі шикізат базасы қ ызметін атқ арды. Ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын ө ндіру саласы ө те тө мен дең гейде қ алды. Қ азақ стандағ ы тү сті металл кен орындарын игерудің басталуы. Ежелгі заманнан бері Орталық жә не Шығ ыс Қ азақ стан аймағ ында тау-кен ө ндірісі мен мыс, қ орғ асын, қ ола, кү міс, алтын металлургия ө ндірісі дамығ андығ ы тарихтан белгілі.

Қ азақ ө лкесіне кен іздеп келгендердің алғ ашқ ыларының қ атарына Томск губерниясынан алтын ө неркә сібімен айналысатын С.И.Попов жә не оның балаларын жатқ ызуғ а болады. Алтай ө ң ірінде бірнеше алтын кеніштері болғ ан Поповтар Баянауыл жә не Қ арқ аралы сыртқ ы округі қ азақ тарының арасында қ осымша сауда ісін жү ргізумен де айналысқ ан.

1820 жылдан бастап Попов ү кімет органдарының рұ қ сатымен ежелгі Берікқ ара кенішінен кү міс-қ орғ асын рудаларын Алтай металлургия зауыттарына Ертіс бойымен тасып ә кете бастады. Тек 1854—1860 жылдары ғ ана кеніштен таза 1 млн 300 мың сом таза пайда тү сті. Кө пес ә рі кен кә сіпкері Попов Қ арқ аралы жә не Баянауыл округтерінде кен ө ндіру жә не тау-кен зауыттарын салып, оның шикізатымен Алтай металлургия зауыттарын жабдық тап тұ рды.

Қ арағ анды кемір кеніштері, сол сияқ ты Спасск мыс ө ндірістеріне енетін тағ ы басқ а Спасск, Воскресенск, Успенск жә не Жезқ азғ ан мыс кеніштері, Саран кө мір кеніші жә не Спасск мыс балқ ыту зауыты — осылардың бә рі 1847 жылдан 1904 жылғ а дейін кен кә сіпкерлері Ушаков пен Рязанов, т.б. екі Екатеринбург кә сіпкерлерінің компаниясына тиесілі болды. Кейіннен компания тарағ ан кезде ең кө п қ аржысы бар (50%-дан астам) Рязанов барлық Спасск мыс кендері ө ндірісінің толық қ ожайынына айналды.

Рязанов ө ндірісті 1904 жылы шетелдіктерге сатты. 1904 жылдан 1919 жылдың соң ына дейін патша ү кіметінің келісімімен шетелдік " Спасск мыс кені " акционерлік қ оғ амын басқ арды. Осылайша Қ арағ анды кемір кеніші, Спасск мыс ө ндірісі, т. б. ағ ылшын мен француздарғ а жалғ а берілді.

Патша ү кіметі Қ азақ станғ а метрополияның тек шикізат кө зі ретінде қ арады. Сондық тан тау-кен жә не кө мір кеніштерін ө ндіруге қ азақ тардың ө здерін жібермеді. Мә селен, Қ арқ аралы уезінің бай қ азағ ы Керсембек Қ алмамбетовтің 1886 жылғ ы кү міс-қ орғ асын орындарын алғ аш ашушы ретіндегі ресми етініші қ анағ аттандырылғ ан жоқ. Сол сияқ ты осы уездегі тас кө мір кенішін игеру туралы 1903 жылғ ы Қ азанғ ап Досановтың ө тінішіне де теріс жауап қ айтарылды.

1856 жылы Қ аржы министрінің нұ сқ ауымен Баянауыл округінің ағ а сұ лтаны Мұ са Шормановқ а алтын жә не кен кә сібімен айналысуғ а рұ қ сат бермеді. Павлодардан Балкашқ а дейін созылып жатқ ан Екібастұ з кө мір кеніші жә не басқ а пайдалы қ азбалар " Воскресенск кен ө неркә сібі акционерлік қ оғ амына " қ арасты болды.

Ұ зындығ ы 110 шақ ырым болатын Екібастұ з — Ермак темір жолын осы 1899 жылы ұ йымдасқ ан " Воскресенск кен ө неркә сібі " акционерлік қ оғ амы салды. Бұ л қ оғ амның негізгі акционерлері Деров, Бродский, Викторский, Смирнов жә не басқ алар. Қ оғ амның жоғ ары басқ армасы Киевте орналасты. Қ оғ ам бес жылғ а (1899—1903 жылдары) жуық, 1903 жылғ ы дағ дарысқ а дейін емір сү рді. 1913 жылы барлық зауыт кеніштері, Екібастұ з кө мір бассейні жә не темір жол бар дү ние-мү лкімен ағ ылшын-француз капиталистерінің қ олына ө тті.

1914 жылы Лондондағ ы Орыс Азия корпорациясы ағ ылшын миллионері Л.Уркварттың басшылығ ымен екі кен ө неркә сібі акционерлік қ оғ амын негіздеді: " Қ ырғ ыз (Екібастұ з) кен ө неркө сібі акционерлік қ оғ амы " жә не " Риддер (Лениногорск) кен ө неркә сібі акционерлік қ оғ амы ".

Лесли Уркварт жә не оның компаниясы қ арамағ ында сол кезде Оралдың тү сті кен ә ндірісі ошақ тары болды. Британ қ аржы олигархиясының аса ірі екілі Л.Уркварт басқ арғ ан ағ ылшын-американ кә сіпкерлері аса бай Кенді Алтай жә не Екібастұ з ө ң ірінде ескі кә сіпорындарды қ айта қ алпына келтіріп, жаң аларын салуғ а кірісті.

1914—1915 жылдары Риддер кен байыту фабрикасы іске қ осылды. Оларда байытылып қ айта ө ң делген мырыш жә не қ орғ асын концентраттары ұ зақ жол жү ріп Екібастұ зғ а жеткізілді. Екібастұ з кө мірі мен коксінде олар балқ ытылғ ан металғ а айналды.

Азақ стан ө неркә сібі дамуының жалпы сипаттамасыҚ азақ стан ө неркә сібі нашар дамыды. Сауда операцияларынан кө п пайда тү сетін болғ андық тан, орыс жә не жергілікті буржуазияның ауыр ө неркә сіпті дамытуғ а ынтасы болмады. Сонымен қ атар ауыр ө неркә сіп ірі капиталды қ ажет етті. Дегенмен ө лкеде кө мір, мұ най, мыс кендерін ө ндіретін кә сіпорындар ашылды.Ресейлік кә сіпкерлер кө бінесе ө з капиталдарын ауыл шаруашылығ ы шикізатын ө ң дейтін фабрика-зауыттарғ а бағ ыттады. Ауыл шаруашылығ ы шикізатын пайдаланумен қ атар алтын, тас кө мір, мұ най сияқ ты пайдалы қ азбаларды ө ндірумен айналысты. Қ азақ станның табиғ ат байлық тарын игеру XIX ғ асырдың 30—40-жылдарынан басталды.Бұ л кезең де Спасск зауыты, Успенск жә не Жезқ азғ ан кеніштері жұ мыс істеп жатты.Кө птеген бай кен орындарын қ азақ тардың ө здері тапты. Мысалы, 1833 жылы Апақ Байжанов деген кедей қ азақ Қ арағ анды аймағ ында тас кө мір кенін тапты. Бұ л кен орыны Игілік Ө тепов деген байдың жайылымында орналасқ ан еді. Ә тепов бұ л кен орнын 250 сомғ а Ушаков деген кө песке сатады. Екібастұ з тac кө мір кенін жұ мысшы Қ асымов ашты. Екібастұ з кө мірі Ертіс су кемелері мен Сібір темір жолында ү лкен сұ ранысқ а ие болды.XIX ғ асырдың соң ында тау-кен ө неркә сібі шетелдіктердің қ олына ө те бастады. Австриялық ақ сү йек Турн-Такме Риддер мен Зыряновск тү сті кен орындарына қ ожалық етті. Атырау ауданындағ ы мұ най орындары француз Нобель дегеннің қ ол астына қ арады. Шетелдіктер аса зор пайдағ а кенеліп, арзан жұ мыс кө зі арқ ылы ө лкенің қ азба байлық тарын тонаумен айналысты.