Жылдардағы реформалар

Қ азақ станды Ресейге қ осудың аяқ талуы империяның қ азақ ө лкесi жө нiндегi саясатына елеулi ө згерiстер енгiздi. 1868 жылғ ы “Уақ ытша ереженiң ” 210 параграфы бойынша қ азақ тардың жерi Ресей империясының мемлекеттiк меншiгi болып жарияланып, қ азақ даласы бү тiндей патшалық Ресейдiң еншiсiне кө штi. Ресей императорының жарлығ ымен бекiтiлген 1867-1868 жылдардағ ы реформалар арнаулы тү рде уақ ытша, яғ ни ү ш жылғ а деп қ абылданды. Ү ш жылдық тә жiрибе мерзiмi ө ткеннен кейiн оны қ айтадан толық тырып, Қ азақ станды басқ ару жө нiндегi жаң а ереже қ абылдануы керек болды. 1867 жылғ ы Тү ркiстан генерал-губернаторлығ ын уақ ытша басқ ару ережесi 1871 жылы аяқ талды. Сол жылдың басында Тү ркiстан ө лкесiнiң генерал-губернаторы Кауфман императорғ а жергiлiктi отарлау ә кiмшiлiгi дайындағ ан жаң а басқ ару ережесiн ұ сынды. Бiрақ ол бiрнеше министрлiктер мен Ресей империясы ведомстволарының сан алуан тексерулерiнен ө тiп, жоба кө птеген кө рсетiлген кемшiлiктермен қ айта қ айтарылды. Мiне, дә л осындай жағ дай Қ азақ станның кез келген жерiнде жү рiп жатты. Бiрақ, жоғ арыдағ ы аталғ ан ереже 1891 жылы “Уақ ытша ереже” болып қ айта қ абылданды. Аталғ ан ережелер негiзiнде қ азақ тардың жерi тартып алынып келiмсек мұ жық тар мен кержақ тарғ а таратылды. Қ азақ станғ а осы кезең де 1, 5 миллионнан астам орыс, украин жә не беларусь келiмсектерi кө шiп келдi. Сө йтiп, кең даланы жайлағ ан елдi мекендердiң аттары ө згертiлiп, оның ұ лттық қ ұ рамы ү лкен ө згерiске ұ шырады. Қ азақ стан патша ө кiметiнiң шикiзат базасына айналды. 1867-1868 жылдар аралығ ында Қ азақ стан территориясы Орынбор, Батыс Сiбiр жә не Тү ркiстан генерал-губернатор қ ұ рамына кiрдi. Орынбор генерал-губернаторы қ ұ рамында Орал жә не Торғ ай облысы болды. Батыс Сiбiр генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына Ақ мола жә не Семей облысы, Тү ркiстан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына Сырдария жә не Жетiсу облыстары ендi.

Орынбор, Батыс Сiбiр жә не Тү ркiстан генерал-губернаторларының ә кiмшiлiк орталық тары Орынбор, Омбы, жә не Ташкент қ алалары болды. Ә рбiр облыс уездерге бө лiндi. Уездер болыстарғ а бө лiнiп, олардың ә рбiрiне мың нан екi мың ғ а дейiнгi шаң ырақ ендi. Болыстар ә кiмшiлiк ауылдарына бө лiндi. Олардың қ ұ рамына 100-ден 200-ге дейiнгi шаң ырақ ендi.

1822-1824 жылдардағ ы “Жарғ ы” бойынша Қ азақ стан ә рбiр бас мал ү шiн 1 процент кө лемiнде жылына ясак тө ледi. Сонан соң 1837 жылы Орынбор ведомствосында ә рбiр ү йден бiр жыл iшiнде 1 сом 50 тиын кү мiс ақ ша ретiнде тү тiн салығ ы жиналды. Оғ ан қ оса жолдар мен кө пiрлердi, мешiттер мен мектептердi, ауруханаларды жө ндейтiн қ ара шығ ын салығ ы жиналды.

Оң тү стiк Қ азақ станда жиналғ ан астық бағ асына қ арай харадж салығ ы алынды. Жоғ арғ ы генерал-губернаторлық билiктi генерал-губернатор атқ арды. Оғ ан ә кiмшiлiк-саяси, ә скери, сот жә не шаруашылық ө кiлеттiлiгi берiлдi. Ол жергiлiктi ә кiмшiлiктер мен басқ а да билiк органдарына тiкелей жә не жанамалай қ адағ алаулар жү ргiздi. Сондай-ақ, аталғ ан жердегi ә скери округтардағ ы ә скерлердi басқ арды, облыстық басқ армалар бө лiмшелерiнiң бастық тарын тағ айындады. Генерал-губернаторлық, облыстық ә скери-губернаторлық тың аппаратындағ ы жә не уездiк бастық тар, сондай-ақ оның тө ң iрегiндегi шенеунiктер тү гелдей орыстар болды. Реформа бойынша кең байтақ қ азақ даласындағ ы басқ арудың тө менгi жү йесi болыстық жә не ауылдық жү йе болды. Болыс пен старшынғ а ұ сынылу ү шiн азаматтың жасы 25-ке келуi керек едi жә не ол ешқ андай қ ылмысқ а тартылмағ ан халық сенiмiндегi адам болуғ а тиiс. Ә р ү ш жыл сайын ө тетiн болыс сайлауына 50 ү йден бiр таң даушы сайланды. Дауыс беру процесi халық арасында шар салу деп аталды. Патша ө кiметi Қ азақ станды басқ ару жү йесiне елеулi ө згерiстер енгiзу барысында жаң а ережелер де қ абылдады. Мысалы, 1886 жылы 2 маусымда “Тү ркiстан ө лкесiн басқ ару туралы” Ереже, 1891 жылы 25 наурызда “Ақ мола, Семей, Жетiсу, Орал жә не Торғ ай облыстарын басқ ару туралы” Ереже қ абылдады. Батыс-Сiбiр генерал-губернаторлығ ы Дала-генерал губернаторлығ ы деп ө згерiп, оғ ан Сырдария облысынан басқ а бес облыс кiрдi. Ал Сырдария облысы Тү ркiстан генерал-губернаторлығ ына қ арады. 1897 жылы Жетiсу облысы қ айтадан Тү ркiстан генерал-губернаторлығ ының қ ұ рамына кiрдi.

1867-1868 жылдардағ ы ең басты мә селе Қ азақ стан территориясында жалпы империялық соттар ережесiнiң таралуы болды. Сө йтiп, қ азақ қ ұ қ ығ ына елеулi ө згерiстер енгiзiлдi. Ү лкен маң ызы бар қ ылмыстық iстер ә скери сот комиссиясында қ аралды. Ал, одан басқ а қ ылмыстық жә не азаматтық ө тiнiштерден тұ ратын 2000 сомнан артық қ аржы кө лемiндегi iстердi облыстық басқ арма қ арады. Ү ш кү ннен кем емес тұ тқ ынғ а алатын немесе жү з сомғ а дейiнгi айып салынатын қ ылмыстық iстер, сондай-ақ 2000 сомғ а дейiнгi азаматтық айыптауларды уездiк соттар қ арады. Сонымен бiрге жаң адан жолғ а қ ойылғ ан билер сотымен бiрге “халық соты” да жұ мыс iстедi.

1867-1868 жылдары би қ ызметi сайланбалы тү рде жү ргiзiлдi. Би болыстық съезде ү ш жылғ а сайланып оны ә скери-губернатор бекiттi. Ә рбiр болыста 4-8-ге дейiн билер сайланды. Сондай-ақ, сот iстерiнде де елеулi ө згерiстер болды. Сот шешiмдерi жазылып, олардың кө шiрмелерi екi жақ қ а таратылды. Билер съезiнде ережелердi жазу тиянақ ты тү рде жү ргiзiлдi. Егер ХIХ ғ асырғ а дейiн қ азақ тар кез келген беделдi биге жү гiне алатын болса, ендi тек қ ана болыстық билерге ғ ана жү гiне алатын едi. Сө йтiп, “халық соты” жү йесi отарлау аппаратының бiрден-бiр қ ұ ралы болып, ол дә стү рлi ә деттегi қ ұ қ ық ты жоятын жә не қ азақ ауылындағ ы сауда-саттық пен айналысатындардың мү ддесiн қ орғ айтын басты қ аруы болды. Тұ тастай алғ анда ХIХ ғ асырдың 60 жылдарындағ ы Қ азақ станда жү ргiзiлген қ ұ қ ық тық реформа, оның дә стү рлi қ ұ қ ығ ын бұ зып, Ресей империясының қ ұ қ ық тық жү йесiмен ұ ластырылғ ан реформа болды.

1867-1868, 1886 жә не 1891 жылдардағ ы реформалар Қ азақ станды бiрден-бiр отар елге айналдырды. ХIХ ғ асырдың 50 — жылдарының басында қ азақ даласының билiгi Сыртқ ы iстер министрлiгiнен алынып, Iшкi iстер министрлiгi мен ә скери министрлiкке берiлдi. Сө йтiп, Қ азақ стан халық аралық субъект қ ұ қ ығ ынан айырылды. Азаматтық жә не ә скери ә кiмшiлiк бө лiнбей, ол жаулап алушылық бағ ыт-бағ дарда қ ызмет iстедi. Қ азақ тарғ а қ ысым жү ргiзу тек ұ лттық тұ рғ ыдан ғ ана емес, дiни тұ рғ ыдан да жан-жақ ты жү ргiзiлдi. Iс қ ағ аздары, ауылдық дең гейдiң ө зiнде орыс тiлiнде жү ргiзiлетiн. 1867-1868 жылдардағ ы реформалар бойынша патша ө кiметiнiң ә кiмшiлiк мекемелерiне сот билiгi қ ұ қ ығ ы берiлдi. Сондай-ақ, жоғ арыдағ ы аталғ ан ережелер бойынша ә скери соттық комиссиялар қ ұ рылды. Олар мемлекетке опасыздық, ө кiметке қ арсы ү гiт, пошта мен кө лiкке шабуыл, христиандарды жә не христиан дiнiне кiргiсi келгендердi, сондай-ақ, лауазым иелерiн ө лтiру сияқ ты қ ылмыстық iс-ә рекеттермен айналысып, олар тонау, талқ андау, ө ртеу, жалғ ан ақ ша жасауды қ араумен шұ ғ ылданды. Қ азақ тардың ә дет-ғ ұ рып қ ұ қ ына елеулi ө згерiстер ендi. Мысалы, отбасы некелi қ ұ қ ығ ына қ арасты жесiр даулары билер сотының қ арауында қ алды. Бiрақ, билер сотының шешiмiне уезд бастығ ына немесе ә скери-губернаторғ а шағ ым жасауғ а болатын. Осындай сот жү йелерi Қ азақ станда 1917 жылғ а дейiн қ олданылды.