Жылғы ұлт-азаттық көтерiлiс.

1916ж. Ұ лт-азаттық қ озғ алыс болды. Оғ ан сылтау патша жарлығ ы. 1916ж. 25 маусымда патша 19-43 жас аралығ ындағ ы қ азақ тың ер азаматтарын жұ мысқ а алу ү шін жарлық шығ арды. Қ озғ аушы кү ші қ азақ шаруалары, жұ мысшылар, қ олө нершілер. 1916ж. кө терілістің аса ірі орталығ ы Жетісу болды. Куропаткин генерал-губернатор болып тағ айындалды. Ол қ алай болса да кө терілісті басып тастауғ а тырысты. Кө терілістің басшылары: Бекболат Ә шекеев, Тоқ аш Бокин, Ұ зақ Саурық ов патша ү кіметі 14 батальон, 83 жү здік, 12 зең бірек пайдаланды. Тағ ы бір орталығ ы Торғ ай облысы болды. Кө терілістің сардабегі Амангелді Иманов, ал саяси жетекшісі Жангелдин болды. Жауынгерлердің саны бір мезгілде 20 мың ғ а жетті. Амангелді жауынгерлері сарбаздар д.а. Оның ә скеріне қ арсы жазалаушы экспедиция жіберді. Соғ ыстар татыр, шошқ алы қ ора, т.б. жерлерде болды. Доғ алы ү рпек тү біндегі соғ ыс қ айғ ылы болды. 40 сарбазды жазалаушы отряд қ оршап алды. Кө теріліске шық қ ан халық ты басып жан ұ шты. Кө терілістің сипаты –Ұ лт-азаттық империализмге, отаршылдық қ а қ арсы кө терілістің жең ілу себептері: 1.Ұ йымдаспағ ан.2.Патша Ү кіметі ә скермен кө терілісті тез арада басып тастап отырды. 3. Қ оныстандыру жеделдетті. 4. Байлардың сатып кетуі. 5. Ру аралық қ арама қ айшылық тар 6. Демократиялық зиялылардың екі тү рлі кө з-қ араста болуы. Біреуі ә скерге баруғ а, екіншісі бас тартуғ а шақ ырды. Себебі ұ лттық езгі патша ү кіметінің зорлық -зомбылығ ы, жер жайылымдарын тартып алуы (42млн г. Десятина 20млн 1900 жылдан бастап). Салық тардың кө бө йуі.

16. Ақ пан революциясы — 1917 жылғ ы 27 ақ панда (12 наурыз) Ресей империясында патша ү кіметін қ ұ латып, елдебуржуазиялық -демократиялық республика орнатқ ан тө ң керіс. Ақ пан революциясының жең ісі саяси жү йенің жоғ арғ ы сатысы — республикалық қ ұ рылысқ а кө шуге жағ дай туғ ызумен қ атар отаршыл жү йенің кү ш-қ уатын ә лсіретуге де мү мкіндік берді. Ақ пан революциясы нә тижесінде ресми билікті қ олына алғ ан Мемлекеттік Думаның шешімімен қ ұ рылғ ан Уақ ытша ү кімет қ азақ халқ ының 1916 жылы ө зін-ө зі билеуге қ ұ қ ық ты болғ андығ ын мойындады. 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық кө теріліске қ атысқ андарды жазалау экспедицияларының ә рекеттері тоқ татылды. Ақ пан революциясының жең ісінің ең маң ызды нә тижесі бұ рынғ ы Ресей империясыаумағ ында кең кө лемде саяси бостандық тар орын алып, бү кіл қ оғ амдық ө мірдің демократиялануы болды. Бү кіл аймақ та буржуазиялық мә ндегі бостандық тар (саяси ұ йым қ ұ ру, сө з, баспасө з т.б.) жү зеге асырыла бастады, жасырын тү рдегі партиялар жариялық жағ дайғ а шық ты, жаң а партиялар мен басқ а да саяси ұ йымдар қ ұ руғ а рұ қ сат етілді. Алайда Ақ пан революциясы жең ісі қ оғ амдық ө мірдің барлық мә селелерін шеше алғ ан жоқ (мысалы, соғ ыс жә не жер мә селелерін). Ақ пан революциясы монархияны қ ұ латқ анымен жер-жердегі ескі басқ ару аппаратын тү бегейлі жоя алмады. Жаң а ү кімет органдарын қ ұ ру ү шін кү рес кү рделі болып, ұ зақ қ а созылды. Жер-жерлерде буржуазияшыл Уақ ытша ү кіметтің органдарымен қ атар орталық та Петроград кең есі басқ арғ ан жұ мысшы, солдат жә не шаруалар Кең естері қ ұ рылды. Революция жең ісіне жеткеннен кейінгі алғ ашқ ы кү ндерде Кең естердің қ олында айтарлық тай кү ш болды. Елде қ ос ү кіметтілік (ресми Уақ ытша ү кімет жә не оның жергілікті жү йесі мен нақ тылы кү шке ие болғ ан Кең естер) жү йесі қ атар орын алды.

Уақ ытша ү кімет Ресей империясының Қ азақ стан сияқ ты отар аймақ тарында кадеттерден, эсерлерден жә не ө зінің саяси бағ ытын жү зеге асыруғ а сенімді деп табылғ ан қ азақ тың ұ лттық -демократиялық интеллигенциясының жекелеген ө кілдерінен ө лкелік, облыстық жә не уездік комиссарларын тағ айындады. Мысалы, Ә.Бө кейханов Уақ ытша ү кіметтің Торғ ай облысындағ ы, М.Тынышбаев Жетісу облысындағ ы комиссарлары болып тағ айындалса, М.Шоқ ай, А.Бірімжанов, А.КенесаринТү ркістан ө лкесі мен Торғ ай ө ң іріндегі Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдарында жауапты қ ызметтер атқ арды. Қ азақ станның облыс, уезд орталық тарында Уақ ытша ү кіметтің жергілікті органдары — атқ ару катеттер, коалициялық катеттер, азаматтық катеттер жү йесі қ алыптасты. Олар негізінен жергілікті орыс буржуазиясының, кә сіпкерлердің, банкирлердің ө кілдерінен қ ұ рылып, кадеттердің, ә серлердің жә не соларғ а жақ ын саяси партиялар мен қ озғ алыстардың мү шелері болды. Уақ ытша ү кіметтің ө лкедегі ұ лттық тірегі 1917 жылғ ы наурыз айынан қ ұ рыла бастағ ан қ азақ жә не мұ сылман катеттері болды. Олар негізінен сол жылғ ы шілде айында қ азақ тың ұ лттық Алаш партиясын ұ йымдастырғ ан Ә.Бө кейханов басқ арғ ан ұ лттық -демократиялық интеллигенцияның жетекшілігімен қ ұ рылды.

Ақ пан революциясы жең іске жетісімен ұ лттық -демократиялық қ озғ алыс (1917 жылы шілдеден — Алаш қ озғ алысы) басшыларының халық қ а ұ сынғ ан саяси бағ дарламасы жалпы алғ анда тү бірлі тү рде Уақ ытша ү кіметтің жә не оның саяси тірегі болғ ан кадеттер партиясының ел басқ арудағ ы бағ ытына қ айшы келген жоқ. Сондық тан да ұ лттық -демократиялық интеллигенция басшылары Уақ ытша ү кіметке қ айшы келетін жолды ұ стағ ан кең естерге ә уел бастан-ақ оң кө зқ араста болмады, олардан ө з іргесін қ ашығ ырақ салды. Кейінірек, Кең естер жаппай қ ұ рылып, Уақ ытша ү кіметке ашық қ арсы шығ а бастағ ан кезде қ азақ тың ұ лттық -демократиялық қ озғ алысы кү рделі жағ дайғ а душар болды.

Қ осө кіметтілік ө зінің дү ниеге келуі арқ ылы 1917 жылы Ақ пан революциясының ішкі қ айшылық тарын бейнеледі, елдің қ оғ амдық -саяси ө мірінің тұ рақ сыз екенін кө рсетті. Мұ ндай жағ дай ұ зақ қ а созылмайтын еді: ерте ме, кеш пе, қ осө кіметтілік жойылып, барлық билік буржуазия мен оның одақ тастарының мү ддесін қ орғ айтын Уақ ытша ү кіметтің немесе 1917 жылғ ы кө ктемде ә леуметтік жә не ұ лттық езгінің ауыртпалығ ын кө терген халық тың басым кө пшілігі жұ мысшылар мен шаруалардың айтарлық тай бө лігінің сеніміне ие болғ ан Кең естердің қ олына кө шуге тиіс еді. Ақ ырында Ақ пан революциясынан басталғ ан саяси тұ рақ сыздық Қ азан революциясына ұ ласып, Уақ ытша ү кімет биліктен тайдырылды