Азақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру

Большевиктер 20-шы жылдары ЖЭС-ті ұ зақ мерізімді саяси стратегия деп есептеді. Сондық тан, олар ЖЭС аясында шаруа қ ожалық тарын біртіндеп кооперативтендіру арқ ылы ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ руды кө здеді. Шаруалар кооперациясы мемлекеттік тұ рғ ыдан еріксіз кү штеу арқ ылы емес, керісінше экономикалық қ ажеттіліктен туындайтын қ озғ алыс болу керек еді.

Алайда, большевиктер қ азақ ауылында ә леуметтік тең сіздікті жою мақ сатында шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө ліске салды. Ф. Голощекин: “Жайылымдық жерді бө лу деген не? “ дей отырып, бұ л науқ анғ а зор екпін беру ү шін жә не ө з тө ң ірегіндегі большевиктерді жігерлендіру ү шін “Бұ л кіші Қ азан“ – деді.

Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитеті-і (Қ ОАК) жә не Халық Комиссарлар Кең есі (ХКК) 1926 ж. 20 мамырда “Жерге орналаспай жерді пайдаланатын кө шпелі жә не жартылай кө шпелі аудандардың шабындық жә не егістік жерлерін уақ ытша қ айта бө лу туралы” заң қ абылдады. Оғ ан сол кездегі Халық Комиссарлары Кең есінің тө рағ асы жә не Орталық Атқ ару Комитеті тө рағ асы қ ызметін уақ ытша атқ арушы Н. Нұ рмақ ов қ ол қ ойды. 1927 ж. 3 ақ панда бұ л заң ғ а ішінара толық тыру енгізілді. Онда шабындық жә не жайылымдық жерлер жан басына қ арай бө лінетінін, мұ ндай бө лініс мү мкін болмағ ан жағ дайда ү й басына қ арай бө лінетіні туралы атап кө рсетілді. Бұ л жұ мысты жоғ арыдан жү ргізу Қ азақ станның Егіншілік халық комиссариатына тапсырылды жә не бұ ғ ан жоғ арғ ы қ арқ ын беру ү шін губерниялық, уездік жә не округтік атқ ару комитеттері жанынан ерекше жедел “бестіктер“, ал болыстық атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естер жанынан “ү штіктер“ ұ йымдастырылды. Конституциялық тұ рғ ыдан мұ ндай заң сыз қ ұ рылғ ан бұ л “бестіктер“ мен “ү штіктер“ қ ұ рамдары жергілікті атқ ару комитеттері мен ауылдық кең естерде бекітілді. Шабындық жә не жайылымдық жерлерді бө лу науқ анына байланысты қ ұ рылғ ан бұ л тө тенше жә не заң сыз органдар кең ес ү кіметінің басқ а да шараларын жү зеге асыруда таптырмас ә діс болды. Қ азақ станда большевиктер 1926-1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымдық жә не 1360 мың десятина шабындық жерлерді бө лді. Бө лінген шабындық жердің 61, 6 %-ін кедейлер, 8, 8%-ін ауқ аттылар алды. Ал жайылымдық жердің 59, 3% кедейлерге, 31, 7% орташаларғ а жә не 9% ауқ атты қ ожалық тарғ а берілді.

Сонымен, Кең ес ү кіметінің ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен қ айта қ ұ ру жолында жү ргізген шаралары тиімді нә тиже бермеді. Керісінше, бұ л реформалар шаруалардың ең бекке деген ынтасын жойды. Соғ ан қ арамай большевиктер ауыл шаруашылығ ын социалистік жолмен алғ а қ арай дамыту мақ сатында ылғ и ә ртү рлі жаң а шаралар жү ргізіп отырды

24. Ашаршылық

Кең естiк билiктiң алғ ашқ ы 1920-1930-жылдарында қ азақ тар 4 млн-ғ а жуық адамынан айырылды, олай дейтiнiмiз 1921-1922-жылдардағ ы аштық кезiнде 1 млн 700 мың адам, 1932-1933-жылдары 2 млн 300 мың ғ а жуық адам кө з жұ мғ анын айғ ақ тайтын деректер бар.

Қ азақ станды басқ арғ ан Ф.И.Голощекин (1925-1933) елдi индустрияландыру жә не ұ жымдастыру саясатын қ арқ ынды жү ргiздi. Нә тижесiнде қ азақ тардың дә стү рлi мал шаруашылығ ы кү йзелдi, 40 мил-лиондай мал басы 4 млн-ғ а қ ысқ арды. Сол кездегi ауа-райының қ олайсыздығ ы мен аштық тан босқ ан халық тың 24 пайызы, яғ ни ә рбiр тө ртiншi адам қ азағ а ұ шырап отырғ ан. Бұ ғ ан жұ қ палы аурулардың таралуын қ осың ыз…
Қ азан тө ң керiсi нә тижесiнде билiкке келген большевиктер, азамат соғ ысында жең iске жеткеннен кейiн, жоспарғ а негiзделген экономиканың негiзiн қ ұ рды, ө неркә сiп пен ауыл шаруашылығ ын дамытуда сандық кө рсеткiшке басымдық бердi. Елдiң шеткергi аймақ тарында «шаш ал десе, бас алатын» шолақ белсендiлер кө бейдi, «асыра сiлтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасын» деген ұ рандар кө терiлдi. Осылайша, кең естiк билiктiң отарлау саясаты, ө зге ұ лттарды «жасанды» қ айғ ы-қ асiретке душар еттi. Ақ ырында, аш-жалаң аш қ азақ тар кө ршiлес Қ ытай, одан ә рi Монғ олия, Ауғ анстан, Иран жә не Тү ркия сияқ ты елдерге ү дере кө шуге мә жбү р болғ аны мә лiм.
Бiрiншi бесжылдық тың (1928-1933) алғ ашқ ы жылдары, қ азақ байларын кә мпескелеу саясаты кү шейiп, кең ес ү кiметiне қ арсы «ә леуметтiк қ ауiптi элементтердi» iздестiруге, оларды ерiксiз жер аударуғ а ұ ласты. Ал, 1930 жылдары басталғ ан байларды тап ретiнде жою науқ аны – саяси қ уғ ын-сү ргiн ө рши тү стi. Мұ ның ауыр азабын республикадағ ы басқ а ұ лт ө кiлдерi де тартты.
Орталық қ а қ азақ даласындағ ы ашаршылық туралы алғ ашқ ы дабылдар қ а-ғ ылды. Алайда, кө рнектi қ азақ зиялылары Тұ рар Рысқ ұ лов, Смағ ұ л Сә дуақ асов, Нығ мет Нұ рмақ ов, Ораз Исаев, Сұ лтанбек Қ ожанов жә не т.б. жанайқ айы алыстан естiлдi. Айталық, БК (б) П ОК-нiң Бас хатшысы И.В.Сталин мен Қ азақ ө лкелiк партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы Ф.И.Голощекинге жолданғ ан Т.Рысқ ұ ловтың «Сталинге хаттары», Ғ.Мү сiрепов, М.Ғ атаулин, М.Дә улетқ алиев, Е.Алтынбеков, Қ.Қ уанышев жазғ ан «Бесеудiң хаты» жә не т.б. ресми хаттарда қ азақ тың қ ынадай қ ы-рылуы мен жаппай кө шуiнiң себептерi, ұ лттық демографиялық шығ ын, оны анық тайтын сандық мә лiметтер нақ ты кө рсетiлдi. Бiрақ, кең естiк билiктiң жауабы қ атқ ыл шық ты. Қ азақ зиялылары «халық жауы» деген желеумен жаппай саяси қ уғ ын-сү ргiн қ ұ рбанына айналды. Ал, 1929-1931 жылдардағ ы 80 мың адамды қ амтығ ан 372 шаруалар кө терiлiсi аяусыз басып-жаншылды. Осылайша кең естiк жү йе саяси жә не таптық қ арсыластарын «ұ лтшылдар», «тап жаулары», «ә леуметтiк қ ауiптi элементтер» ретiнде қ удалау науқ анын жалғ астырды. Кең естiк билiктiң ал-ғ ашқ ы жылдарынан бастау алатын бұ л процесс КСРО тарағ ан кезең ге дейiн созылды.
1920-1930 жылдардағ ы ашаршылық ақ иқ аты алдымен шетелдiк басылым-дарда жарық кө ргенi белгiлi. Мә селен, британдық тарихшы Роберт Конквестiң 1986 жылы шық қ ан «Жатва скорби: советская коллективизация и террор голодом» (ағ ылш. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivisation and the Terror-Famine) ең бегiнiң алғ ашқ ы нұ сқ асында «қ а-зақ тардың шығ ыны 4 млн-дай» делiнген. Осы тұ ста қ азақ демографы Мақ аш Тә тiмовтiң «ХХ ғ асырда болғ ан азамат соғ ысы, қ олдан жасалғ ан ашаршылық, қ уғ ын-сү ргiн кездерiнде, екiншi дү ниежү зiлiк соғ ыста бас-аяғ ы 3 миллион 850 мың ғ а жуық қ азақ қ ырғ ынғ а ұ шырады» деген соң ғ ы мә лiметтерiн келтiргендi жө н санадық.