Музыка өнері

Тіпті азамат соғ ысы жылдарында-ақ музыка жаң а тақ ырыптармен толығ а тү скен еді. Алғ ашқ ы революцияшыл қ азақ ә ндері туды. Ақ ындар мен ә ншілер Кең ес ө кіметі идеяларын насихаттауда маң ызды рө л атқ арды. Ә сіресе С.Сейфуллиннің «Жас қ азақ марселъезасы» атты революциялық рухтағ ы ә ні кең таралды.

Қ азақ станның уездік орталық тарында жергілікті органдар Музыкалық мекемелерді ұ йымдастыруғ а баса кө ң іл бө лді. Бұ л халық ты саяси ағ арту міндеттеріне байланысты еді.

1919 жылы Ақ молада музыкалық мектеп, ал келесі жылы театр, музыка жә не би ү йірмелері бар Халық ү йі ашылды. Осы жылы Верныйда жергілікті гарнизонның мә дени ағ арту коллегиясы жанынан П.М.Виноградовтың бастамасымен Қ ызыл ә скерлер хоры ұ йымдастырылды. Ұ замай-ақ қ алада ә скер пә лімдері мен парктерде ойнайтынсимфониялық оркестр жұ мыс істей бастады. 1920 жылы Орынборда музыка мектебі мен музыка кітапханасы, сондай-ақ халық аспаптары оркестрлері ү шін кө ркемдікрепертуар қ ұ растыратын комиссия ұ йымдастырылды. Петропавлда осы жылы халық тық консерватория ашылды. Бұ л жылдары ұ йымдастырылғ ан музыкалық мекемелер радио мен теледидардың орнына халық қ а идеологиялық тә рбие беруде маң ызды рө л атқ арды.

Халық арасынан талантты орындаушыларды іздеп тауып, кең естік музыкалық ұ жымдарғ а тарту ү шін слеттер мен байқ аулар ө ткізіле бастады. Қ азақ станның кө птеген аудандары мен облыстарында ә ншілер, ақ ындар, музыканттар байқ ауы тұ рақ ты ө ткізіліп тұ рды. 1922 жылы Қ арқ аралыда ө ткен байқ ауда бірінші орынды талантты ә ншіҒ аббас Айтпаев иеленді. 1924 жыды Петропавлда ірі ақ ын, сазгер ә рі ә нші Ыбырай Сандыбаев қ атысқ ан слет ө тті.

1923 жылы Мә скеуге Ә.Қ ашаубаев, И.Байзаков, Е.Ө мірзақ ов, Ғ.Айтпаева, Қ.Байжанов, Қ.Жандарбеков, т.б. қ азақ ә ншілері мен музыканттары шақ ырылып, концерт қ ойды. 1925 жылы жаң а астана Қ ызылордада Ә міре Қ ашаубаев, Иса Байзақ ов, Елубай Ө мірзақ ов, т.б. қ атысуымен қ азан халық музыкасының ү лкен концерті ө тті.

Қ азақ музыка мә дениетін зерттеу жә не насихаттау ісінде қ азақ музыка фольклорын қ ажымай жинаушы сазгер Александр Викторович Затаевичтің (1869—1936) рө лі ү лкен. Орынборғ а 1920 жылы келген ол 3 жыл ішінде 1500-ден астам қ азақ ә ндері мен кү йлерін жазып алды. Республика ү кіметі А.В.Затаевичтің ең бегін жоғ ары бағ алап, оғ ан 1923 жылы 9 тамызда Қ азақ АКСР-нің Халық ә ртісі атағ ын берді. Ол барлығ ы — 2300 шығ арма жазып алғ ан, оның ішінде ұ йғ ыр, дү нген, ө збек, қ арақ алпақ, татар, корей ұ лттық музыкалары да бар. «Қ азақ халқ ының 1000 ә ні» деген алғ ашқ ы жинағ ы 1925 жылы Орынборда, ал «Қ азақ халкының 500 ә ні мен кү йі» деген екінші жинағ ы 1931 жылы Алматыда жарық кө рді. Ол жинағ ан қ азақ халқ ының бай музыкалық қ азынасы дү ние жү зі елдерін Қ азақ станның ө зіндік музыка ө нерімен таныстырды.

1926 жылы Қ ызылордада қ азақ театры ашылып, Қ азақ станның музыкалық орталығ ына айналды. Ол ө зінің алғ ашқ ы онжылдығ ы бойында негізінен музыкалық театр болды. Қ азақ кө рермендерін тарту ү шін театрда спектакльден кейін концерт берілетін.

1931 жылы Алматыда қ уатты радио тарату станциясы жұ мыс істей бастады. Радиоорталық та тү ң ғ ыш қ азақ кә сіпқ ой хоры ұ йымдастырылды. Ұ лттық ө нер кадрларын даярлау ү шін Алматыда 1932 жылы театр-музыка техникумы ашылды. Бұ л республикадағ ы тұ ң ғ ыш ө нер оқ у орны еді, сондық тан онда жұ мыс істеу ү шін қ азақ тілін білетін жә не музыкадан теориялық білімі бар жігерлі адамдар қ ажет болды. Сондай мамандардың бірі — Ахмет Қ уанұ лы Жұ банов еді.

1933 жылы 29 сә уірде ғ ылыми-зерттеу кабинеті мен Алматы музыкалық -драмалық техникумының музыкалық -тә жірибелік шеберханасына музыкалық фольклорды зерттеу жә не қ азақ халық аспаптарының ү нін жетілдіру міндеті жү ктелді. Жұ мысқ а А.Жұ банов басшылық жасап, Е.Брусиловский жә не ағ айынды Прокофий мен Эмануэль Романенколар сияқ ты мамандар тартылды. Қ ұ рманғ азы, Дә улеткерей, Абыл, Тә ттімбет, Қ азанғ ап, Ық ылас, Сармалай, Сейтек, т.б. кү йшілердің кө птеген кү йлері жазылып алынады.

А.Жұ банов кә сіби музыкалық білім жү йесінде домбырада жә не қ обызда нотамен ойнауды ү йрету қ ажеттігі жө нінде мә селе кө терді.

Жемісті ең бек нә тижесінде кө лемі жә не дыбысталуы ә р тү рлі домбыралар квартетін: прима, тенор, альт жә не бас домбыраларын жасап шығ арды. А.Жұ бановтың басшылығ ымен техникумның 11 студенті кішігірім домбыра оркестрін қ ұ рды. 1934 жылы маусымда халық ө нер қ айраткерлерінің I слеті болды. Домбыра ансамблін есепке ала отырып, Қ азақ ОАК-нің тө ралқ асы «Ағ арту халкомы жанынан халық ө нері қ айраткерлерінің I слетіне қ атысушылардан халық аспаптарының ұ лттық оркестрін қ ұ ру... Оркестрді республикалық бюджеттен қ аржыландыруғ а қ осу туралы» қ аулы қ абылдады. Оркестр қ ұ рамына техникум студенттерімен катар халық музыкасының шеберлері енгізілді. Дирижері жә не кө ркемдік жетекшісі А.Жұ банов болды.

1935 жылы осы оркестрдің негізінде Жамбыл атындағ ы Қ азақ мемлекеттік филармониясы қ ұ рылды. Филармония республикадағ ы музыкалық -концерттік жұ мыстың ұ йымдастырушы орталығ ы болды. 1935 жылдың жазында халық аспаптары оркестрі Қ азақ стан бойынша тұ ң ғ ыш гастрольге шық ты. Оркестрдің репертуарындағ ы Кұ рманғ азының «Сарыарқ а», «Серпер», «Балбырауын», Дә улеткерейдің «Қ осалқ а» кү йлерін халық жылы қ абылдады.

1936 жылы мамырда Мә скеуде Қ азақ стан ә дебиеті мен ө нерінің онкү ндігі ө тті. 23 мамырда Ү лкен театрда ө ткен қ орытынды концертте партия мен ү кімет басшылары қ атысты. А.Жұ банов басқ арғ ан оркестр ө зінің ең таң даулы шығ армаларын орындады. 1936 жылы 3 қ арашада Қ азақ АКСР ОАК-нің қ аулысымен А.Жұ бановқ а жә не солист ә ншілер У.Қ абиғ ожин мен Л.Мұ хитовқ а республикағ а ең бек сің ірген ә ртіс атағ ы берілді.   А.Жұ банов оркестрге орыс жә не шетел классикасын, М.И.Глинканың «Руслан мен Людмила», П.И.Чайковскийдің «Қ арғ анын мә ткесі», Ф.Шуберттің «Музыкалық сә т» операларынан ү зінділер енгізді. 1938 жылдың қ азан айынан бастап оркестрге Латиф Хамиди жетекшілік етті.

Сө йтіп, 30-жылдардың соң ына дейін Қ азақ станның кө сіпқ ой музыка ө нері даму ү стінде болды. Білімді қ орландыру, дарынды орындаушыларды анық тау, музыкалық ұ жымдар ү шін талантты жастарды таң дап алу жұ мыстары жү ргізілді. 30-жылдардың соң ына қ арай республикада қ алыптасқ ан кә сіпқ ой музыкалық мә дениетте Қ азақ стан халық тарының ұ лттық мә дениетінің ө зіндік белгілері ә лі де сақ талғ ан болатын.