XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басындағы сауданың дамуы. Жәрмеңкелер

Сауда

Қ азақ станғ а капиталистік қ арым-қ атынастардың енуі қ азақ ауылының шаруашылық ө міріне кептеген ө згерістер ә келді. Қ азақ станда сауда қ атынастарының дамып, ішкі рыноктың қ ұ рылуына жол ашылды. Ө лке экономикасы жалпыресейлік шаруашылық жү йесінің қ ұ рамдас бө лігі ретінде дамыды.

Қ азақ стандағ ы ішкі сауданың дамуына жергілікті рыноктың қ ұ рылуы, ақ ша қ атынастарының енуі ә сер етті. Дегенмен Қ азақ станның барлық аймақ тарының арасында бір-бірімен байланыс жү йелі тү рде орнады деп айту қ иын.

Қ азақ тардың басты тауары — мал мен мал шаруашылығ ы ө німдері. Қ азақ стан капитализм жедел қ арқ ынмен дамып келе жатқ ан ресейлік рынокқ а тартыла бастады. Ресейден қ ант, галантерея жә не басқ а да мануфактуралық тауарлар ә келінді. Ресейге мал мен шикізат шығ ару, ә сіресе елкеде темір жол салынғ аннан кейін ұ лғ ая тү сті, егіншілік ө німдерін шығ ара бастады. Егіншілік енімдерінің тауарлығ ы артты.

XIX ғ асырдың соң ы — XX ғ асырдың басында Қ азақ станда сауданың ү ш тү рі болды:

- қ озғ алмалы айырбас саудасы,

- маусымдық жә рмең келер,

- тұ рақ ты сауда.

Айырбас сауда тү рімен алыпсатарлар айналысты. Олар алыс ауылдағ ы қ азақ тарғ а ә р тү рлі арзанқ ол тауарларды малғ а айырбастады. Айырбас саудада кө біне сауда тең емес, тонаушылық сипатта болды. Далалық айырбас саудасының кең қ анат жаюы қ алалық тұ рақ ты сауда орындарының дамуына ә сер етті. Далалық ұ сақ саудагерлер ү стінен қ арайтын ірі саудагерлер осы бекініс шептері маң ындағ ы қ алаларда шоғ ырланды. Омбы, Петропавл тағ ы басқ а қ алалар орыстың сауда капиталының қ азақ даласына енуінде маң ызды рел атқ арды. Қ алалардағ ы айырбас сарайлары жә рмең келік сауданың ірі орталық тарына айналды. Сауда нү ктелері тек қ алаларда ғ ана емес, бекініс пункттері мен қ азақ -орыс станицаларында қ азақ тар тығ ыз орналасқ ан жерлерде, темір жол бекеттері бойында ашылды.

XIX ғ асырдың екінші жартысынан бастап қ азақ тардың шаруашылық мұ қ таждық тарына неғ ұ рлым ың ғ айлы жә рмең келік сауда кең етек ала бастады. Олардың ішіндегі ең ірісі — Семей облысындағ ы Қ арқ аралы уезі Қ оянды (немесе 1948 жылы негізін салушы кө пес С.Ботовтың есімімен аталғ ан) жә рмең кесі болды.

XIX ғ асырдың соң ында оның сауда айналымының кө лемі 3 млн сомғ а дейін жетсе, Орал облысында Ойыл, Темір жә рмең келері, Ақ мола облысындағ ы Петров (Атбасарстаницасы), Константинов (Ақ мола уезі), Тайыншакө л (Петропавл уезі), Жетісу облысында ең ірі — Қ арқ ара жә рмең кесі, Сырдария облысында — Ә улиеата жә рмең кесі болды. XIX ғ асырдың 80- жылдарынан 1909 жылғ а дейін тек Семей облысында 15 жө рмең ке (Екатеринск, Шар, Семей, т.б.) болды.

Мұ нда мал мен мал шаруашылығ ы ө німдері сатылды. Қ азақ станғ а орыс ө неркә сіп ө німдері, тоқ ыма тауарлар (мақ та-мата бұ йымдары), ө ң делген тері, металл бұ йымдары (ауыл шаруашылығ ы қ ұ ралдары), қ ант, сабын, керосин, галантереялық тауарлар, тұ рмыстык заттар ә келінді. Орталық Азиядан кептірілген жемістер, киім, мата, қ алы кілемдер, Қ ытайдан шай, маталар тасылды.

Жә рмең келерде сауда операциялары айырбас тү рінде немесе ақ ша тү рінде жү рді. Орыс кө пестері жә рмең келерден ете ү лкен пайда тү сірді. Патша ү кіметінің қ азақ даласындағ ы сауда саясатының тонаушылық, отаршылдық сипаты болды. Дегенмен қ азақ тардың табиғ и томағ а-тұ йық шаруашылығ ының ыдырауына жол ашты.

Жә рмең келер жылдың тө рт мезгілінде ө ткізілді. Сондық тан оларды маусымдың жә рмең келер деп атайды. Қ азақ тар ү шін, ә сіресе жазда ө тетін жә рмең келердің маң ызы зор болды. Бұ ғ ан алыс аудандардан жылқ ы, ірі қ ара, қ ой, ешкі жә не мал шаруашылығ ы ө німдері: тері, жү н, киіз, май, мү йіз, жылқ ының қ ылын ә келіп ө ткізіп, ө здеріне қ ажетті заттарғ а, ү н, шай, ыдыс-аяқ, т. б. айырбастады.

Бұ лардың ішінен рынок ү шін арнайы ө ндіретін ұ лттық сауда буржуазиясы ө сіп шық ты. Қ азақ тардың арасынан шық қ ан саудагерлерді: ұ сақ, орта жә не ірі деп ү шке бө луге болады. Мә селен, XIX ғ асырда қ азақ байларының, алыпсатарларының, саудагерлерінің, приказчиктерінің, делдалдардың ірілі-ұ сақ ты жалпы саны 40 мың ғ а жеткен. Дегенмен ресейлік жә не ортаазиялық сауда буржуазиясының бә секелестік ә серінен қ азақ буржуазиясы ә лсіз болды. Ұ лттык капитал толығ ымен қ алыптаса алмады. Революцияғ а дейінгі Қ азақ станда жергілікті рыноктардың бірігуі негізінде ұ лттық рынок қ алыптасып ү лгермеді. Оғ ан отарлық езгі, жекелеген аймақ арасындағ ы экономикалық байланыстардың ә лсіздігі, ру қ атынастарының сақ талуы ә сер етті. Қ азақ стан мен Қ ытайдың шекаралас аудандарында сауда-экономикалық ынтымақ тастық ұ лғ айды. Қ азақ -қ ытай сауда орталық тары ретінде Омбы, Петропавл, Семей, Кө кшетау, Верный жә не т.б. калалар ө сіп-кө ркейді. Қ азақ стан жері арқ ылы жү ргізілетін орыс-қ ытай сауда қ арым-қ атынастары Қ ұ лжа, Айгү н, Пекин, Петербург келісімдері негізінде жандана тү сті.

Сонымен қ атар Сібір темір жол торабы мен Ертіс бумен жү ретін кеме жолының ашылуы, кеден бекеттері салынуының ық палы зор болды. Мысалы, Бақ ты, Қ осағ аш, Зайсан, Қ атонқ арағ ай, Жаркент, Ыстық кө л, Нарын кеден бекеттері жұ мыс істеп тұ рды.