Көтерілістің басталуы және барысы

1837 жылы қ араша айында Кенесары Петропавл қ аласынан шық қ ан керуенге еріп келе жатқ ан Ақ тау бекінісіне қ арасты орыс-қ азақ тар тобына тұ ң ғ ыш рет шабуыл жасады.

Ә скери қ имылдар 1838 жылдың кө ктемінде қ айта жанданып, кө терілісшілер Ақ мола приказын қ оршап, ө ртеп жіберді.

Ақ мола приказының ағ а сұ лтаны Қ оң ырқ ұ лжа Қ ұ даймендіұ лы мен бекініс коменданты Карбышев ө ртенген бекіністен зорғ а қ ұ тылып шығ ады. 1838 жылдың жазы мен кү зінде Орта жү зді шарпығ ан кө теріліс енді Кіші жү зге ойысты. Осылайша Торғ ай далаларына келу арқ ылы, кезінде Исатай Тайманұ лы кө терілісіне қ атысқ андармен, Жоламан Тіленшіұ лы батыр бастағ ан топтармен бас қ осу кө зделді.

1841 жылы қ ыркү йекте ү ш жү здің ық палды би-сұ лтандары Кенесарыны хан етіп сайлады. Осылайша қ азақ жерінде мемлекеттілік қ айта орнады.

1841 жылдың кү зінде кө терілісшілер тобы Ташкентке аттанып, Созақ, Жаң ақ орғ ан, Жү лек бекіністері алынды.

Кенесары ұ йымдастырғ ан мемлекет феодалдық мемлекет болды. Белгілі қ азақ руларының, батырларының, сұ лтандарының, жақ ын туыстарының қ атысуымен хандық кең ес қ ұ рды. Дегенмен Ә білқ айыр хан кезіндегі ақ сақ алдар кең есінен ө згешелігі: барлық билік тізгіні Кенесарының қ олында болды. Белгілі билер сотын жойып, оның орнына хандық сотты енгізді. Арнайы топ қ аржы, алым-салық мә селесін, хандық кең естің шешімдерінің орындалуын қ адағ алап отырды.

Экономикалық салада жер шаруашылығ ымен айналысуды қ олдады. Кенесары саудадан тү сетін салық тың пайдалы екеніне кө зі жеткендіктен керуендерді тонаудан гө рі оларғ а қ онақ жайлылық танытты.

Кенесары ә скерінде қ атаң тә ртіп орнатылды. Атақ ты батырлар мен ә скери кең естің мү шелері басқ арғ ан жекелеген жасақ тар жү здіктерден, мың дық тардан тұ рды. Мұ ндай басқ ару жү йесі кө шпелі халық тардағ ы дала соғ ысына барынша қ олайлы еді.

Патша ү кіметі 1843 жылғ а дейін ірі жазалаушы кү штер жасақ тай қ оймады. Алайда кө терілістің аумағ ы, даму барысы, Солтү стік Кавказдағ ы тау халық тарының козғ алысыпатша ү кіметін Кенесарығ а қ арсы тұ рақ ты армия шығ аруғ а итермеледі.

Кенесарығ а қ арсы шық қ ан ә скери қ ұ рамалардың ішінде Ахмет Жантө реұ лы, Баймағ амбет Айшуақ ұ лы, т. б. сұ лтандармен болғ ан 1844 жылғ ы 20—21 шілдедегі ұ рыста Кенесарығ а қ арсы 44 сұ лтан ұ рыс даласында мерт болды.

Ал патшалық Ресеймен жү ргізілген келіссө здер нә тиже бере қ оймады. 1845 жылдың жазында кө терілісшілерді Орынбор ө лкесінен ығ ыстырып шығ ару мақ сатында Ырғ ызжә не Торғ ай бекіністері салынды. Кенесарының Сарыарқ аны тастап шығ уына тура келді. Кенесарының Сарыарқ адан Ұ лы жү зге қ арай бет алуының бір себебі — Қ оқ ан хандығ ындағ ы қ азақ руларын ө з жағ ына тарту еді.

Кенесарының Жетісуғ а келуі тұ рғ ындардың арасында ү лкен толқ у туғ ызды. Ү йсін, жалайыр, дулат руларының бір бө лігі кө терілісшілерді жақ тады. Кенесарығ а ағ а сұ лтан Қ ұ нанбай Ө скенбаев, Барақ Солтабайұ лы мен генерал-майор Н.Ф.Вишневскийдің жасағ ы қ арсы шық ты.

Кү ші басым ә скерлерден ығ ысқ ан Кенесары Балқ аш кө лі аумағ ын тастап, Іле арқ ылы Алатау мен Шу ө зеніне жақ ындады. Кенесарыны Ұ лы жү здің Саурық, Тойшыбек, Сұ раншы батырлары барынша қ олдады. Кенесары ө з ө кілдерін қ ырғ ыз манаптарына аттандырып, Қ оқ ан хандығ ы мен орыс отаршылдарына бірігіп кү ресуге шақ ырды. 

Алайда Ресей мен Қ оқ ан бектерінің арасында екі жү зді саясат ұ станғ ан қ ырғ ыз манаптары Кенесары ұ сынысын жауапсыз қ алдырды. Ал патша ү кіметінің ө кілдері ө з кезегінде қ ырғ ыздар мен Алатау ө ң іріндегі қ азақ тарды бір-біріне айдап салумен болды.

Кенесары 1847 жылы қ ырғ ыз жеріне басып кірді. Кө терілістің отаршылдық қ а қ арсы азаттық сипаты ө згере бастады. Кенесарының ө з қ арсыластарына қ аталдығ ы, жазық сыз қ ырғ ыз ауылдарын тонауы оғ ан деген қ арсылық ты ө ршіте тү сті. 1847 жылы қ азіргі Бішкекке жақ ын Майтө бе деген жерде қ ырғ ыз манаптарының ә скеріменшайқ аста Кенесары жә не оның жақ тастары мерт болды.