Жж. Реформалар

С.Датұ лы бастағ ан Кiшi жү з қ азақ тарының кө терiлiсi.

С.Д. бастағ ан кө теріліс 1783-1797 ж-р аралығ ында Кіші жү зде болды.Себебі жер мә селесінің шиеленісуі Қ аз-ғ а Жайық -Еділ ө зенінің жағ асына мал жаюғ а тиым салды. Феодалдық колониялық қ анаудың кү шеюі халық ты аштық тан ашық сылтауы Орал қ азақ тарының 1782-88ж қ асында Жайық ө зенінің сыртына ө ткен кіші жү здің малшысын 4 мың нан астам жылқ ы-ларын қ уып кеткендігі.Кө терілістің барысы: ұ йымдастырылғ ан кө терілістің басталуы.Басшысы-С.Д.(ірі феодал) Мақ саты-хан билігін жою.Нұ ралы ханнның патша ә кімшісіне кө терілісті басу туралы ө тініш жазды.Кө терілістер қ азақ бекінісіне шабуыл жасады. 1785ж. жазалаушы отряд бейбіт ауылдарғ а шабуылы, халық наразылығ ы ұ лғ ач тү сті. 1786ж. кө терілістер ханауылдарына шабуыл жасады. Нұ ралы ханды биліктен алып тастады. Кіші жү зді 3 бө ліккке бө лді. 1790ж. Есімді, 1791ж. Ералыны хан етіп тағ айындады. Феодалдарғ а қ арсы кү рестің шиеленісуі 1797ж. хан кең есі қ ұ рылды Сырымотряды Илецк бекінісіне шабуыл жасап ол сә тсіздікке ұ шырады. Сырым Датұ лы хан басқ армасының қ ұ рамына кірді. Кө теріліс тоқ тады. Оның женілу себебі: ұ йымдаспағ ан кө терілістің халық басқ армашы...... феодалдың ә ртү рлі кө зқ араста б/ды. Маң ызы хан билігін шектеп, оны жоюғ а жағ дай жасады.

жж. Реформалар

Патша ә кімшілігі хан ө кіметін таратып, «Сібір қ ырғ ыздары туралы уставқ а» сү йене отырып, басқ арудың жаң а аппаратын қ ұ рды, бұ л уставты 1822 жылы Россияның XIX ғ асырда белгілі либералдық пиғ ылдағ ы қ айраткер, ө з дә уірінің аса білімді тұ лғ аларының бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бұ л жұ мысқ а болашақ декабрист Солтү стік қ оғ амның мү шесі Г.С. Батеньков белсене қ атысты. Оғ ан М.М. Сперанский жергілікті статистика ү шін материалдар ә зірлеу мен жинауды тапсырғ ан еді.

Орта жү зде жаң а ә кімшілік қ ұ рылым мен сайлау жү йесі енгізілді. «Уставта» денсаулық сақ тау жө нінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтқ анда қ ырдағ ы бекіністер гарнизонына қ ызмет кө рсету ү шін ауруханалар салу, кө шпелі халық арасында шешекке қ арсы егу жұ мысын жү ргізу белгіленді. Қ азақ тарғ а арналғ ан балаларын жалпы негіздерде империяның оқ у орындарына жіберуге қ ұ қ ық берілді.

Жарғ ымен міндеткерлік пен салық тардың жаң а санаттары енгізілді. Реформа Қ азақ станда сауда-экономикалық ү рдістің ө суі ү шін оң алғ ышарттар тұ ғ ызды. Жарғ ының негізінде қ азақ тарғ а ө з тауарларын еш шектеусіз еркін ө ткізуге мү мкіндік берді.

1822 жылы Сібір екі бө лімге: бас басқ армасы Иркутскіде болатын Шығ ыс бө ліміне (Сібірге) жә не орталығ ы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болғ ан Батыс Сібірге бө лінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск жә не Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына қ азақ даласының Орта жү з қ оныстанғ ан жерлері мен Ұ лы жү з қ оныстанғ ан жерлерінің бір бө лігі кірді. Ол жер «Сібір қ ырғ ыздарының облысы» деп аталды да, 1822 жылы оғ ан арналып «Сібір қ ырғ ыздары туралы устав» талдап жасалынды.

«Устав» бойынша «Сібір қ ырғ ыздарының облысы» сыртқ ы жә не ішкі округтерге бө лінді. Сыртқ ы округтерге Ертістің сыртында кө шіп-қ онып жү рген қ азақ тар кірді. Округтер болыстарғ а, болыстық ауылдарғ а бө лінді. Болысты бө лудің негізінен жераумақ тық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондық тан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғ али, Қ аржас жә не т.б деп аталды. Жаң а заң ды іске асыру барысында рушылдық тың іргесі сө гіліп, айтақ аларлық тай ө згерістерге ұ шырады. Қ азақ тардың белгілі бір ә кімшілік шең берінен екінші бір ә кімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұ рың ғ ы кө шіп қ онудың рулық тә ртібі бұ зылды.

Ауыл старшиндері қ азақ тардан сайланды. Болыстық қ а сұ лтандар сайланып, бұ л қ ызмет шын мә нісінде атадан балағ ы мұ ра болып қ алдырып отырды.

Полиция мен сот ө кіметі органдарын округтік приказ басқ арды, ал оларғ а ү ш жылдық мерзіммен сайланатын ағ а сұ лтандар билік жү ргізді. Олардың патша ә кімшілігі белгілеген орыстан екі кең есші болды. Сонымен қ атар қ азақ зиялылырынан сұ лтандар мен билердің сайлауы арқ ылы қ ойылғ ан екі заседатель отырды.

«Жарғ ы» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып,

олардың қ ұ қ ық тарын шектеудің негізін қ алады. Сот ә кімшіліктен бө лінбеді. Жергілікті ө кімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қ ылмыс істеді деп айыпталғ ан адамдарды іздеп табу, тергеу жә не оларды ұ стау міндеттерін атқ арды.

1822 жылғ ы «Жарғ ы» бойынша барлық сот істері ү ш категорияғ а бө лінді: а) қ ылмысты істер; б)даулы істер; в)басқ ару ү стінен берілетін шағ ымдар жө ніндегі істер. Қ ылмысты істер империясы жалпы заң дары негізінде округтік приказдарда қ аралды. Қ ылмысты істерден ө згеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті қ олданылып жү рген ә дет-ғ ұ рыптардың негізінде билер соты талқ ылады.

Орта жү здің ә кімшілік қ ұ рылымы:

ОКРУГ

(15-20 болыс)

Басқ арушысы- округтік приказ жә не ағ а сұ лтан

БОЛЫС

(10-120 ауыл)

Басқ арушысы-болыс сұ лтаны

АУЫЛ

(50-70 шаң ырақ)

Басқ арушысы- ауыл старшыны

1822 жыл- Орта жү зде хандық билік жойылды.

Ә кімшілік-саяси реформаның салдары:

-Қ азақ станды басқ аруды жең ілдетіп, ө зара рулық қ ырқ ыстарғ а соқ қ ы берді.

-Ө лкені шаруашылық жағ ынан игеруге қ олайлы жағ дай жасады.

-Ресми отаршыл саясатын кең ейтуге жол ашты.

-Хандық билікті жойды.

Қ азақ мемлекеттігінің жү йесімен кү ресудің келесі кезең і Кіші жү зде хан билігінің жойылуына ә келетін россиялық басқ арудың жаң а жү йесін енгізу ә рекеттері болды.

Хандық билікті қ олына сақ тауғ а талпынғ андардың бірі-Арынғ азы (1785-1833 жж.). 1821 жылы ол Петербургке шақ ырылып, жолда ұ сталып Калугағ а айдалды; 1833 жылы қ айтыс болды.

1822 жылы Орынбор генерал- губернаторы П.К. Эсеннің дайындағ ан жобаны 1824 жылы Азия департаменті комиссиясының мә жілісінде бекітілді. Бұ л жоба «Орынбор қ азақ тарын басқ арудың Уставы» деп аталады. «Уставта» «Патша ағ зам императордың нұ сқ ауымен қ ырғ ыздар даласын басқ арудың жаң а жобасы жасалынып, Кіші жү зде басқ ару Ішкі Орда ханы Жә ң гірге жү ктелсін жә не даланы ү шке бө ліп, ә рбір бө лікті басқ ару ү шін ағ а сұ лтан тағ айындалсын», - делінген. 1825 жылы Кіші жү з ү шке бө лінді:

Кіші жү здің ә кімшілік қ урылымы:

БӨ ЛІКТЕР

(батыс, орта, шығ ыс)

Басқ арушысы- ағ а сұ лтан

ДИСТАНЦИЯ (54)

Басқ арушысы-ру шонжарлары

АУЫЛ

Басқ арушысы-ауыл старшыны

Реформаның салдары:

- Орталық басқ ару нығ айтылды.

- Табиғ ат байлық тарын кең інен игеруге мү мкіндік алды.

1824 жыл Кіші жү здің соң ғ ы ханы Шерғ азы Орынборғ а қ ызметке шақ ырылып, Кіші жү здегі хандық билік жойылды. Ескеретін нә рсе, Кіші жү зді ү шке бө ліп (батыс, отра, шығ ыс), ішкі басқ ару жү йесінде хандық ты жойғ анымен 1824 жылы басқ ару жү йесі жергілікті ұ лт ө кілдерінің қ олында қ алды.

Сонымен, 1822 жә не 1824 жылдардағ ы ә кімшілік-саяси реформалар патша ү кіметінің отарлау саясатының нә тижесі болды.