ХІХ ғ. Батырлар мен сұлтандар қозғалысы

Саржан Қ асымұ лы бастағ ан қ озғ алыс (1825—1836 жылдары)

Қ азақ тардың 1773— 1775 жылдары Пугачев бастағ ан шаруалар соғ ысына қ атысуы, батыр Сырым Датұ лының кө терілісі Қ азақ стандағ ы хандық билік жү йесінің ә лсірей бастағ анын кө рсетті. Халық арасында ық палы кеміген хан патша ү кіметінің билеп-тө стеу саясатын ойдағ ыдай іске асыра алмады. Бұ л жағ дай билеу жү йесінің жаң а тә ртібін қ ажет етті. Патша ү кіметі 1822 жылы Орта жү зде «Сібір қ азақ тары туралы» Жарғ ы енгізу арқ ылы хандық билікті жойды.

Біріншіден, бұ л патшалық реформа дә стү рлі билік қ ұ рылымдарын бұ за отырып, қ азақ қ оғ амындағ ы бұ рынғ ы қ айшылық тарды одан ә рі терең дете тү ссе, екіншіден, Ресейдің ә скери-ә кімшілік отарлауына кең тү рде жол ашып берді.

Орта жү зде хандық жү йенің жойылуы жә не Қ арқ аралы (1824 жылы), мен Кө кшетау (1824 жылы) округтерінің ашылуы жә не т.б. ә скери-ә кімшілік шараларғ а қ арсы кү ресті Абылай ұ рпақ тары бастады.

Оның басында тұ рғ ан Қ асым сұ лтан Абылайұ лы жә не оның балалары (Саржан, Есенгелді, Кенесарылар жиырма жылдан астам уақ ыт бойы патшалық тә ртіпке карсы табанды кү рес жү ргізді. Абылай ұ рпақ тарының қ олдауына сү йене отырып, ү кіметке қ арсы наразылық ты бірінші болып, Кө кшетау округінің ағ а сұ лтаны Ғ ұ байдолла Уә лиұ лы ұ йымдастырды. Алайда патша ү кіметі Ғ ұ байдолланы тез қ олғ а тү сіріп, Сібірге жер аударып жібереді. Дегенмен Шың ғ ыс ұ рпақ тары бастағ ан қ арсылық қ озғ алыстар одан ә рі ө рби тү сті. Осы кезең де (Саржан Қ асымұ лы басқ арғ ан Қ арқ аралы округінде де 1825 жылдың кө ктемінен бастап ү кіметке қ арсы толқ улар басталды. Бұ л толқ улардың мақ саты — Абылайұ рпақ тары сұ лтандар билік жү ргізетін Қ азақ хандығ ын қ айта орнату, округтік приказдардың кө зін қ ұ рту еді.

Саржан ө зінің інісі Есенгелдімен ауылдарды аралап, ө кіметке қ арсы кү ресуге ү ндеу тастады. Ұ лғ айғ ан халық наразылығ ын басуғ а Батыс Сібір генерал-губернаторыП.М.Капцевич жазалау қ осынын жасақ тады. Карбышев бастағ ан 200 қ азақ жасағ ы Қ арқ аралы округінің Қ арпық болысына жіберілді. 1825—1826 жылдар жазалаушы кү штер мен кө терілісшілер арасындағ ы қ ақ тығ ыстармен ө тті. Саржанның қ ол астына Кө кшетау округінен Шың ғ ысұ лы Сартай сұ лтан бастағ ан топтар келіп қ осылды. Саржанның қ ол астында сұ лтан Абылай Ғ аббасұ лы, жас сұ лтан Кенесары Қ асымұ лы да ө з сарбаздарымен соғ ыс қ имылдарын жү ргізді. Патша ә кімшілігі болса ө з тарапынан бү лікшіл сұ лтандардың іс-ә рекетін бақ ылай отырып, мү мкін болғ ан жағ дайда қ олғ а тү сіріп, ә скери соттың қ ұ зырына беру керек деп шешті.

Ү кімет кө терілісшілерді жазалау ү шін олардың ізіне тү сетін ірі қ азақ жасақ тарын қ ырғ а шығ аруды кейінге қ алдырды. 1827—1830 жылдары кө теріліс Ұ лытау ө ң іріне тарады да, жаң а қ ұ рылғ ан округ аумағ ын наразы топтар тастап шық ты. Ал патша ү кіметі қ азақ даласында округтер ашуды жалғ астыра берді. 1826 жылы Баянауыл, 1832жылы Ақ мола, 1831 жылы Аягө з (Сергиополь) округтерін негіздеу арқ ылы Орталық Азия иеліктеріне жақ ындай тү сті.

Ресей отаршылдығ ына қ арсы кү ресте қ азақ қ оғ амы тағ ы да ө з ішінде ө зара қ арсы топқ а бө лінді. Қ арқ аралы округінің ағ а сұ лтаны Тұ рсын Шың ғ ысұ лы Саржанның ә рбір қ имылын Омбы ә кімшілігіне хабарлап, қ арсы кө мек жіберуді ө тінумен болды. Ал Саржан бастағ ан кө терілісшілер ө з кезегінде отаршыл ә кімшілікті қ олдағ ан сұ лтандарменкү ресе жү ріп, орыс керуендеріне алым-салық тө летіп, разьезд бен бекеттерге шабуыл жасады. Бұ ғ ан қ осымша Саржан сұ лтан жә не оның жақ тастары Қ оқ ан хандығ ыменбайланыс орнатады. Солтү стіктен келе жатқ ан қ ауіпке бірігіп кү ресуге бел шешіп кіріседі. Алайда қ ырғ а шық қ ан патшалық жасақ тардың қ имылы да қ арқ ынды бола тү сті. Патша ә скерлерінің қ ысымымен Саржан Орта жү зді тастап шығ ып, Ұ лы жү з иеліктеріне келеді, осы жақ тағ ы шашыраң қ ы қ азақ кү штерін ө з жағ ына тартуды кө здейді. Саржанның бұ л ә рекеті Қ оқ ан билеушісін алаң датпай коймады.

1836 жылы жазда Ташкентте Саржан сұ лтан жә не оның інілері Ержан, Есенгелділер опасыздық пен ө лтірілді.

Саржан кө терілісінің саяси мазмұ ны бұ ғ ан дейінгі кө терілістерге қ арағ анда терең ірек болды. Ол Абылай хан ұ рпағ ы ретінде Қ азақ хандығ ын қ айта қ алпына келтіруді мақ сат тұ тты.

Саржан Қ асымұ лы ө лімінен кейін де патша отаршылдығ ына қ арсы кү рес бір сә т те толастамады. Саржаннан кейінгі он жылғ а созылғ ан кү ресті Саржанның кіші інісі Кенесары одан ә рі жалғ астырып ә кетті. Саржан бастағ ан Орта жү здегі кө теріліс алдағ ы келе жатқ ан жалпыұ лттық азаттық қ озғ алыстың от жалынының тек ұ шқ ыны іспеттес еді.