Мемлекет ұғымы, оның белгілері, түрлері, құрылымы және теориялық негіздері.

Дә ріс-1

Мемлкет жә не қ ұ қ ық туралы тү сінік.

1.Қ ұ қ ық негіздері пә ні, ә дістері жә не жү йесі.

2.Мемлекет ұ ғ ымы, тү рлері, қ ұ рылымы жә не теориялық негіздері.

3.Қ ұ қ ық ұ ғ ымы, қ ұ рылымы, жү йесі жә не теориялық негіздері

4.Қ ұ қ ық тық норма, оның қ ұ рылымы.

Ық негіздері пә ні, ә дістері жә не жү йесі.

«Қ ұ қ ық негіздері» пә ні қ оғ амдық ғ ылымдардың бір саласы ретінде мемлекет пен қ ұ қ ық қ ұ былыстарының пайда болуын жә не олардың бір- бірімен байланысын, осы қ ұ былыстардың теориялық негіздерін, қ ұ қ ық тың салаларын, олардың ә діс-тә сілдерін біліп тү сінуге мү мкіндік беретін, пә н. Сонымен қ атар бұ л пә н қ азіргі кезең де қ алыптасып келе жатқ ан мемлекеттің жаң а тү рі қ ұ қ ық тық мемлекетті, оның белгілері мен ерекшеліктерін оқ ып тү сінуге, бұ ндай мемлекттік дамудың демократия мен азаматтық қ оғ ам орнатуғ а алғ ы шарттар жасауғ а кө мектесетінін тү сіндіретін қ оғ амдық пә ннің бір саласы.

Қ ұ қ ық негіздері пә нінің ә діс-тә сілдері:

1.Жалпылама ә дістер (диалектикалық -материалистік)

2.Жалпы ғ ылыми ә дістер (талдау, жү йелеу, синтездеу)

3.Жекеленген ә дістер (салыстырмалы, міндеттеу, социологиялық, статистикалық т. б.)

Жалпы заң ғ ылымдары жү йесі жағ ынан бірнеше топқ а бө лінеді:

1.Теориялық заң ғ ылымдары. Оларғ а мемлкект жә не қ ұ қ ық теориясы жатады.

2.Мемлекет пен қ ұ қ ық тарихы. Оларғ а Қ азақ стан Республикасы, басқ а да елдердің мемлекті мен қ ұ қ ығ ының тарихы жатады.

3.Салалық заң ғ ылымдары (азаматтық, конституциялық, ә кімшілік, қ ылмыстық, ең бек т.б.)

4.Арнаулы заң ғ ылымдары (криминалистика, сот медицинасы, сот психиатриясы, экспертиза, сот статистикасы т.б.)

Мемлекет ұ ғ ымы, оның белгілері, тү рлері, қ ұ рылымы жә не теориялық негіздері.

Мемлекет мә селесін қ арастыруды алдымен қ оғ амнан бастауымыз керек Қ оғ ам- адамдардың ұ йымдасуы мен ө мір сү руінің нысаны болып табылады. Оның шең берінде материалдық жә не рухани игіліктер ө ндіріліп, тұ тынылып айырбасталауы белгілі бір тә ртіпті, адмдар арасындағ ы қ арым-қ атнастардың орнық тылығ ы мен тұ рақ тылығ ын нығ айтуды қ ажет етеді Ол ү шін адамдардың мінез-қ ұ лығ ын басқ ару жә не реттеуді жү зеге асыратын ерекше қ ұ рал керек. Содай қ ұ рал ретінде мемлекет пайда болғ ан. Мемлекет қ оғ амның негізінде пайда болады жә не сол қ оғ амның даму нә тижесі болып табылады. Адамдар алдымен қ ауымғ а, содан кейін туыстық жағ ынан біріккен руларғ а бірікті. Бірнеше рулар тайпағ а айналды.Ө ндіргіш кү штердің дамуы нә тижесінде басы артық ө нім пайда болды Соның негізінде жеке меншік шық ты, ә леуметтік таптар қ алыптасты. Нә тижесінде қ оғ амдағ ы қ алыптасқ ан қ айшылық тарды ү йлестіріп, оны ұ йымдастыратын ұ йым мемлекет пайда болды. Мемлекет – қ оғ амды басқ аруды жү зеге асыра отрырып оның ө мір сү руін қ амтамасыз ететін адамзат қ оғ амын ұ йымдастырудың айрық ша формасы болып табылады. Мемлекеттің саяси ұ йым ретіндегі белгілері:

1. Аумағ ының (территориясының) болуы. Мемлекет сол территорияда ү стемдік етіп, заң шығ арушы, атқ арушы жә не сот билігін жү зеге асырады.

2.Саяси билігінің болуы. Мемлекет арнайы ұ йымдар армия, сот, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары арқ ылы саяси билікті жү зеге асырып қ оғ амның тұ рақ тылық ғ ы мен дамуын қ амтамасыз етеді.

3. Тә уелсіздігі жә не егемендігі; Мемлекет ө з билігін ішкі жә не сыртқ ы жағ дайлардан тә уелсіз жү ргізеді.

4. Мемлекттік биліктің жариялық сипаты; Биліктің жариялылығ ы дегеніміз сол билікті мемлекет азаматтарының қ олдап, мойындауы, биліктің заң негізінде жү зеге асырылуы

5. Заң шығ ару, оғ ан бағ ындыруды жү зеге асыруы. Мемлекет қ оғ амды заң дар шығ ару соның негізінде қ оғ амдық қ атнастарды реттеу арқ ылы басқ арады.Ол ү шін арнайы органдар қ ұ рады.

(сот, прокуратура қ ұ қ ық қ орғ ау органдары, т.б.)

6.Халық тан салық жинау. Салық жинау арқ ылы мемлекет ө зінің ө мір сү руіне қ ажетті қ аражатты қ амтамасыз етеді. Осы мақ сатта арнайы органдар қ ұ рады. Салық жинауғ а тек мемлекеттің ғ ана қ ұ қ ығ ы бар.

7.Мемлекеттік рә міздері мен мемлекеттік тілінің болуы. Мемлекеттік рә міздерге мемлекеттің жалауы, гимні, гербі жатады. Ең алғ аш жалау ертедегі гректерде болғ ан. Ал римдіктер найзағ а байланғ ан тө ртбұ рышты матадан жасалғ ан жалауды пайдаланды. Мемлекеттік жалау қ азіргі тү рде ең алғ аш Данияда 1219 жылы, Щвейцарияда 1229 жылы, 1785жылы АҚ Ш-та, 1805жылы Италияда шық ты.Мемлекет басқ ару қ ызметін атқ аратын жә не оның кө мегімен қ оғ амның тіршілігін қ амтамасыз ететін, оғ ан қ ажетті алғ ышарттар жасайтын ұ йым.

Мемлекеттің нысанының тү рлері:

1. Басқ ару нысаны

2. Мемлекеттік қ ұ рылымы

3. Саяси режимі.

Басқ ару формасына қ араймемлекеттің екі тү рі бар. Олар: монархия жә не республика. Монархия- мемлекеттік биліктің атадан балағ а мұ рагерлікпен берілуімен сипатталады. Монархия абсолютті жә не конституциялы болып екіге бө лінеді. Республика- мемлекеттік билікті заң мен белгіленген мерзім ішінде сайланатын бір немесе бірнеше органдардың атқ аруымен сипатталады. Республиканың ү ш тү рі бар: президенттік республика жә не парламенттік республика. Аумақ тық қ ұ рылымы жағ ынан мем лекеттің ү ш тү рі бар: унитарлы, федеративті, конфедеративті. Унитарлы мемлекет біртұ тас, қ ұ рамында дербестігі бар (автономды) мемлекеттік қ ұ рылымдары жоқ, ә кімшілік- аумақ тық бө ліністерден тұ ратын мемлекет. Унитарлы мемлекетте жоғ арғ ы билік органдары, басқ ару, сот органдары бү кіл ел ү шін біртұ тас, бір конституция, бір қ ұ қ ық тық жү йе, бір азаматтық болады. Федеративті мемлекеттер дегеніміз қ ұ рамында екі, ү ш немесе одан да кө п мемлекеттер немесе бірқ атар дербестігі бар мемлекеттік қ ұ рылымдар кіретін мемлекет. Конфедерациялық мемлекет дегеніміз бірнеше мемлекеттердің белгілі бір мақ саттарғ а сә йкес бірігуі немесе одағ ы. Ондай мақ саттар экономикалық, ә скери, дипломатиялық немесе этникалық мақ саттар болуы мү мкін. Конфедерацияғ а біріге отырып мемлекеттер тә уелсіздігін сақ тайды. Конфедерацияғ а бұ ғ ан дейін конфедерация болып 1781 жылдан бастап федерацияғ а кө шкен АҚ Ш-ты, 1815-1848 жылдардағ ы швецар одағ ын қ ұ рғ ан Щвейцарияны жатқ ызуғ а болады. Мемлекеттің басқ ару тү рлерін, мемлекеттің пайда болуын шартты тү рде екі тү рлі модельге бө ліп қ арастыруғ а болады. Олар батыстық жә не шығ ыстық модельдер. Саяси режим дегеніміз – мемлекетте саяси биліктің жү зеге асырылу ә дістері мен тә сілдері. Саяси режим демократиялық жә не антидемократиялық болып екіге бө лінеді. Антидемократиялық режимдерге авторитарлық жә не тоталитарлық режимдер жатады.

Мемлекттің пайда болуы туралы теориялар:

Мемлекттің пайда болуы туралы теориялар:

1. Теологиялық теория мемлекет қ ұ дай ә мірімен жаралды деп тү сіндірді (Ф. Аквинский, А. Аврелли)

2.Патриархалдық теория мемлекеттің пайда болуын отбасының ө суімен байланыстырды, жә не мемлекетте болып жатқ ан процесстердің реттелуін отбасымен сабақ тастырды (Аристотель, Платон Фильмер)

3.Органикалық теория мемлекетті тірі организмге ұ қ састырады (Г. Спенсер)

4.Қ оғ амдық келісім теориясы. Бұ л теория бойынша мемлекет адамдар арасындағ ы ерікті келісім нә тижесінде пайда болды. Адамдар ө зінің кү нделікті тіршілігінде тә ртіпті сақ тау ү шін, ә ртү рлі қ олсұ ғ ушылық тардан қ орғ ану ү шін мемлекетке бірігуге келіседі, жә не сол мемлекетке қ ажетті билікті береді.(Г. Гротций, Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс, П. Гольбах, Ж.Ж. Руссо Ш.Монтескье)

5.Кү штеу теориясы. Бұ л теория бойынша мемлекет бір тайпаның екінші тайпаны жаулап алып, бағ ындырылғ ан тайпаны басқ ару ү шін қ ұ рылғ ан. (Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. Каутский)

6.Психологиялық теорияның тү сіндеруі бойынша мемлекет адамдардың бірігіп ө мір сү руге психологиялық қ ажеттілігінен туындайды.(Петражицкий

6.Материалистік (таптық) теория. Мемлекет таптардың арасындағ ы қ айшылық тар нә тижесінде туындайды, мемлекет бір таптың екіншіні қ анау қ ұ ралы деп тү сіндірді. (К. Маркс, Ф. Энгельс, В. Ленин)

3.Қ ұ қ ық ұ ғ ымы, оның белгілері, қ ұ рылымы, жү йесі жә не теориялық негіздері. Қ ұ қ ық дегеніміз мемлекет шығ арғ ан, бекіткен, орындалуы мемлекеттік аппараттың кү шімен қ амтамасыз етілетін, жалпығ а бірдей міндетті, нормаларының жиынтығ ы. Ең алғ ашқ ы жазбаша қ ұ қ ық тық нормаларғ а ежелгі Вавилондағ ы (1901жылы француз археологиялық экспедициясы Сузы қ аласынан тапқ ан) 282 баптан тұ ратын Хамурппи патшаның заң дарын жатқ ызуғ а болады. Қ ұ қ ық тың қ оғ ам ө мірінде қ ызметі: 1.Реттеушілік қ ызметі- қ оғ амдық қ атнастырдың тұ рақ тылығ ын қ амтамасыз ету ү шін адамдар арсындағ ы, адамдар мен мемлекет арасындағ ы қ атнастарды нақ ты қ ұ қ ық тық нормалармен реттеуінен кө рінеді

2.Қ орғ аушылық қ ызметі-азаматтардың қ ұ қ ық тыры мен бостандық тарын қ ауіпті ә рекеттерден қ орғ ауда мемлекеттік органдардың қ ызметі нә тижесінде жү зеге асады.

3.Гуманистік қ ызметі- қ ұ қ ық тың қ оғ амдық ә ділеттілік, адамгершілік қ ұ ндылық тарды насихаттауында

4.Тә рбиелік қ ызметі- заң ды тү сініп біліп, орындауғ а тә биелеуінде.

5.Идеологиялық қ ызметі қ ұ қ ық белгілі бір қ ұ ндылық тарды насихаттай отырып қ оғ амдық санағ а ық пал етуінде жү зеге асады.

Қ ұ қ ық туралы негізгі теориялар: табиғ и, тарихи, реалистік, социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.

Қ ұ қ ық тың белгілері: жү йелілігі, нормативті сипаты, формальді анық тылығ ы, мемлекеттің кү шіне сү йенуі, жалпығ а міндеттілігі. Қ ұ қ ық тың жү йелілігінің негізін конституция қ ұ райды басқ а заң дар соғ ан сә йкес болуы керек. Қ ұ қ ық тың нормативтік сипаты- рұ қ сат етілген тыйым, салынғ ан жә не атқ аруғ а міндетті ә рекеттерді нормалап анық тау арқ ылы қ оғ амдық қ атнастарды реттеуінде. Қ ұ қ ық тың формальді анық тылығ ы оның қ ағ идаларының нақ тылығ ынан кө рінеді. Заң да ә рбір ұ ғ ым, ә рбір сө з сол заң да кө рсетіліп тү сіндірілген мағ ынада ғ ана қ олданылуы тиіс. Қ ұ қ ық тағ ы тұ жырымдарды ө здігінше ө згертуге ешкімнің қ ұ қ ы жоқ.. Қ ұ қ ық мемлекеттің кү шіне сү йенеді. Мемлекет оның органдары қ ұ қ ық тың жү зеге асуына кө мектеседі, жағ дай жасайды. Қ ұ қ ық жалпығ а бірдей міндетті, ә рбір азамат заң дарды орындауғ а міндетті.

Қ ұ қ ық тық мемлекет дегеніміз бү кіл іс қ имылы заң талабы шең берінде ә рекет ететін, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тары қ амтамасыз етілетін, оғ ан кепілдіктер беретін мемлекет. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің белгілері:

1)мемлекеттік биліктің ү ш тармақ қ а бө лінуі;

2)заң ү стемдігі;

3)заң алдында адамдардың тең дігі;

4)мемлекет пен жеке тұ лғ аның ө зара жауапкершілігі;

5)азаматтардың қ ұ қ ық тық санасының жә не қ ұ қ ық тық мә дениеттің жоғ ары дең гейде болуы;

6)барлық қ оғ ам мү шелерінің заң ды орындауын бақ ылау; дамығ ан азаматтық қ оғ ам, нарық тық экономика, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының тиімді жү есінің болуы, заң дардың халқ аралық қ ұ қ ық нормаларғ а сә йкестігі т.б.

Қ ұ қ ық тың қ айнар кө здері: қ ұ қ ық тық ә дет, қ ұ қ ық тық прецедент (ү лгі), қ ұ қ ық тық нормативтік шарттар, нормативтік- қ ұ қ ық тық актілер. Қ ұ қ ық тық ә дет – қ оғ ам тарихында, мемлекеттің қ алыптасу кезең інде пайда болғ ан халық тың ә дет- ғ ұ рпымен тығ ыз байланысты (Ману заң ы, вараврлық правдалар, «Қ асым ханның қ асқ а жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Жеті жарғ ы» т.б.) Қ ұ қ ық тық прецедент – соттың немесе мемлекеттік органның нақ ты бір істі қ арап, шешім қ абылдағ ан ү лгі. Қ ұ қ ық тық нормативтік шарттар – қ оғ амдық қ атнастарды реттейтін екі немесе бірнеше жақ тар жасағ ан шарт (халқ аралық шарттар, ұ жымдық шарттар т.б.) Нормативті қ ұ қ ық тық актілер – мемлекет қ абылдағ ан жә не қ орғ айтын қ ұ қ ық тың қ айнар кө зі. Нормативті актілер заң жә не заң ғ а бағ ынышты актілер болып бө лінеді. Нормативті қ ұ қ ық тық актілерді жасау қ ұ қ ық тық шығ армашылық (заң шығ армашылық) деп аталады. Заң шығ армашылық мынандай сатылардан тұ рады:

1) Заң шығ ару бастамасы

2) Қ ұ зіретті органдардың заң жобасын дайындау туралы қ аулы қ абылдауы

3) Нормативті актінің жобасын дайындау жә не оны алдын ала талқ ылау

4) Парламентте талқ ылау

5) Нормативті актіні қ абылдау, бекіту

6) Қ абылданғ ан актіні жариялау

Нормативтік- қ ұ қ ық тық актілерді жү йелеудің ү ш тү рі бар: кодификация, инкортация, консолидация.

Кодификация- нормативтік актілерді мазмұ нын ө згертіп, бір-біріне сә йкестіріп жү йелеу.

Инкортация – нормативтік актілерді мазмұ нын ө згертпей сала бойынша, алфавит бойынша немесе шық қ ан уақ ытына сә йкес жү йелеу.

Консолидация – бір қ ұ қ ық тық саладағ ы нормативтік актілерді мазмұ нын ө згертпей жү йелеу.

Қ ұ қ ық ты жү зеге асырудың тө мендегідей тә сілдері бар:

- қ ұ қ ық ты сақ тау (тыйым салынғ ан ә рекеттерді жасамау, одан бас тарту);

- қ ұ қ ық ты орындау (жү ктелген міндеттерді орындау ү шін белсенді ә рекеттер жасау);

-қ ұ қ ық ты пайдалану (тұ лғ аның ө зіне берілген қ ұ қ ық тыр мен бостандық тарды пайдалану еркі);

- қ ұ қ ық ты қ олдану (қ ұ зырлы мемлекеттік органдардың қ ұ қ ық ты жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан қ ызметі);

Қ ұ қ ық тық норма дегеніміз – қ оғ амдағ ы қ атнас субъектілірінің қ ұ қ ық тыры мен міндеттерін реттеп, басқ арып отыратын жалпығ а бірдей, мемлекетпен қ амтамасыз етілетін ереже.

Қ ұ қ ық тық норманың қ ұ рылымы ү ш элементтен тұ рады. Олар: диспозиция, гипотеза, санкция.

1.Гипотеза қ ұ қ ық тық норманың жорамалы, қ ұ қ ық тық норманы қ олдану немесе қ олданбау ү шін қ ажетті мә н-жайларды кө рсетеді.

2.Диспозиция мінез-қ ұ лық ережесі, яғ ни субъектілердің қ ұ қ ық тары мен міндеттері.

3.Санкция кө рсетілген нақ ты диспозицияны орындағ аны немесе орындамағ аны ү шін қ олданылатын шара.

Қ ұ қ ық тық нормының тү рлері:

1.Қ оғ амның ә р саласына қ арай ө ндірістік, ауыл шаруашылық, қ ұ рылыс, мә дениет, экономика, ә леуметтік т.б. бағ ыттағ ы нормалар;

2. Қ ұ қ ық тың ә р саласына қ арай конституциялық, азаматтық, қ ылмыстық, ең бек, отбасы, ә кімшілік т.б. саладағ ы нормалар;

3. Атқ аратын жұ мысына қ арай нормалар екіге бө лінеді: реттеуші жә не қ орғ аушы нормалар;

4. Мазмұ нына қ арай қ ұ қ ық тық нормалар ү шке бө лінеді: міндеттеуші, тыйым салушы, ерік беруші;

5.Пайдаланатын тә сіліне қ арай императивтік жә не диспозитивтік нормаларболып бө лінеді.

Қ ұ қ ық тық қ атнастар дегеніміз – қ ұ қ ық қ а байланысты, қ ұ қ ық негізінде туындайтын қ атнастар.

Қ ұ қ ық тық қ атнастардың тү рлері: материалды жә не процессуалды

Қ ұ ық тық қ атнастың қ ұ рамы: субъект, объект, субъективті қ ұ қ ық, заң ды міндеттер

Қ ұ қ ық тық қ атнастың субъектісі – жеке адам жә не заң ды тұ лғ алар.

Қ ұ қ ық тық қ атнастың объектісі – қ ұ қ ық тық қ атнас бағ ыттталғ ан нә рсе.

Субъективтік қ ұ қ ық – қ ұ қ ық тық қ атнасқ а тү сушілердің қ ұ қ ық тары

Заң ды міндеттер – қ ұ қ ық тық қ атнасқ а тү сушілердің міндеттері

Қ ұ қ ық тық қ атнастардың пайда болу, ө згеру жә не аяқ талу негіздері – заң ды айғ ақ тар болып табылады. Заң ды айғ ақ тардың тү рлері: оқ иғ алар жә не ә рекеттер.

Оқ иғ алар – адам еркіне байланысты емес ө мір жағ дайы. Ә рекеттер – адамның еркіне байланысты пайда болатын заң ды айғ ақ тар. Ә рекеттер қ ұ қ ық қ а сай (заң ды ә рекет) жә не қ ұ қ ық қ а қ арсы (заң сыз ә рекет) болып бө лінеді. Заң ды ә рекет –заң ның талаптарына сә йкес келетін, субъектілірдің қ ұ қ ық тарын бұ збайтын мінез- қ ұ лық. Заң сыз ә рекет- заң талаптарын бұ затын, субъективтік қ ұ қ ық тарғ а нұ қ сан келтіретін ә рекет.

Қ ұ қ ық бұ зушылық – қ ұ қ ық қ а қ арсы, қ оғ амғ а қ ауіпті, кінә лі, жазаланатын ә рекет немесе ә рекетсіздік.

Қ ұ қ ық бұ зушылық тың тү рлері: теріс қ ылық жә не қ ылмыс. Теріс қ ылық ә кімшілік, азаматтық жә не тә ртіптік болып бө лінеді. Қ ылмыс теріс қ ылық тан шектен тыс қ ауіптілігімен ерекшеленеді. Сондық тан қ атаң жазаланады.