Азақстан Республикасындағы сайлау жүйесі

Сайлау қ ұ қ ығ ы конституциялық қ ұ қ ық тың қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Қ Р сайлау қ ұ қ ығ ының қ айнар кө здеріне Қ Р конституң циясы, Қ азақ стан Республикасының «Сайлау туралы» конституциялық заң ы (28.09.1995.қ аб. 21.06..2007ж. ө згертіген, толық тырылғ ан) жә не Қ Р «Жергілікті ө кілдік жә не атқ арушы органдар туралы» (10.12.1993 ж.) заң ы жатады. Қ азақ стан Республикасының президентін, парламент тө менгі палатасы мә жіліс депутаттарын, сенат депутаттарын жә не жергілікті ө кілдік органдар маслихаттар депутаттарын сайлау жалпығ а бірдей сайлау қ ұ қ ығ ы негізінде жү зеге асырылады.

Сайлау жү йесі дегеніміз ө кілетті органдарғ а жә не басқ арудың ә ртү рлі сатыларына елде қ алыптасқ ан заң ғ а сә йкес азаматтардың ө зі қ алағ ан ө кілдеріне дауыс беруін ұ йымдастыру жә не ө ткізу жү йесі. Сайлау қ ұ қ ығ ы екі мағ ынада қ олданылады. Объективті жә не субъективті Объективті сайлау қ ұ қ ығ ы – мемлекеттік органдардың сайлауды ұ йымдастыруы мен ө ткізу тә ртібін реттейтін қ ұ қ ық саласы. Субъективті сайлау қ ұ қ ығ ы – азаматтардың сайлау жә не сайлану қ ұ қ ығ ы.Субъективті сайлау қ ұ қ ығ ының 2 екі тү рге бө лінеді:

1) белсенді сайлау қ ұ қ ығ ы-азаматтардың сайлау қ ұ қ ығ ын білдіреді;

2) бә сең сайлау қ ұ қ ығ ы азаматтардың сайлану қ ұ қ ығ ын білдіреді;

Сайлау президенттік, парламенттік, жергілікті басқ ару органдарына сайлау болып жіктеледі. Қ азақ стан Республикасында сайлауды ұ йымдастыру мен ө ткізудің негізгі принциптері: 1) сайлаудың жалпығ а бірдейлік принципі сайлау мен сайлану қ ұ қ ығ ына қ ойылатын талаптар мен шектеулер Қ Р конституциясымен анық талады; 2)Сайлауғ а қ атысуғ а тең дік принципі; ә рбір сайлаушы бір дауысқ а ие бола алады; 3) Тікелей сайлау қ ұ қ ығ ын жү зеге асыру принципі; Қ Р президенті, мә жіліс жә не маслихаттар депутаттарын халық тікелей дауыс беру арқ ылы сайлайды. Ал сенат депутаттарын сайлау жанама сайлау негіізінде жү зеге асады. 4) жасырын дауыс беру принципі; бұ л принцип Қ Р аумағ ында ө ткізлетін сайлаудың барлық тү рлерінде сақ талып қ амтамасыз етіледі.Қ азақ стан Республикасының аумағ ынан тыс жердегі Қ Р азаматтарының сайлауғ а қ атысуы жү зеге асырылады. 5) сайлау бостандығ ы принципі сайлау қ ұ қ ығ ын еркін жү зеге

асыруғ а негізделген. Сайлауғ а қ атысуғ а мә жбү рлеуге немесе азаматтың еркін шектеуге ешкімнің қ ақ ысы жоқ. Бұ л принциптер Қ Р аумағ ында ө ткізлетін сайлаудың барлық тү рлерінде сақ талып қ амтамасыз етіледі.Қ азақ стан Республикасының аумағ ынан тыс жердегі Қ Р азаматтарының сайлауғ а қ атысуы жү зеге асырылады.

Сайлау органдары: Сайлауды ә зірлеу мен ө ткізуді ұ йымдастыратын мемлекеттік органдар- сайлау комиссиялары. Сайлау комиссияларының жү йесі: 1)орталық сайлау комиссиясы; 2) аумақ тық сайлау комиссиясы; 3) округтік сайлау комиссиясы; 4)учаскелік сайлау комиссияларынан тұ рады. Сайлау комиссияларының ө кілеттілік мерзімі 5 жыл. Аумақ тық, округтік жә не учаскелік сайлау комиссияларының мү шелерін саяси партиялардың ұ сыныстары негізінде тиісті маслихаттар сайлайды. Ә рбір партия тиісті сайлау комиссиясына бір кандидат ұ сына алады. Ұ сынылғ ан кандидат ұ сынып отырғ ан партияның мү шесі болмауы қ ажет. Сайлау комиссиясын қ ұ руғ а бір ай уақ ыт қ алғ анғ а шейінгі мерзімде саяси партиялар ө з кандидаттарын ұ сынбаса, маслихаттар сайлау комиссиясының мү шелерін басқ а қ оғ амдық ұ йымдардан жоғ ары тұ рғ ан сайлау комиссиясыныі ұ сынысымен сайлайды. Ұ сынылғ ан кандидаттар сайлау комиссиясының жұ мысына қ атысатыны туралы ө тініштрін қ оса тапсыруы керек.Сайлау комиссиясының тө рағ асы, тө рағ аның орынбасары, хатшысы оның алғ ашқ ы отырысында сайланады. Сайлау комиссиясын қ ұ ру туралы шешім, оның қ ұ рамы, орналасқ ан жері бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланады. Сайлау комиссиясының ө з қ ұ зіреті шең беріндегі қ абылдағ ан шешімдерін тиісті аумақ тағ ы барлық мемлекеттік органдар, ұ йымдар лауазымды адамдар орындауғ а міндетті. Орталық сайлау комиссиясы республикалық сайлау комисияларының біртұ тас жү йесіне басшылық жасайтын тұ рақ ты орган болып табылады. ОСК президенттің ұ сынуы бойынша Парламент Мә жілісі сайлайды жә не қ ызметтен босатады. ОСК тө рағ асын, оның орынбасарын жә не хатшысын мә жіліс сайлайды. ОСК аппараты қ ұ рылады. ОСК жұ мысы мемлекеттік бюджеттен қ аржыландырылады.

Орталық сайлау комиссиясының қ ызметі:

1)сайлау туралы заң ның орындалуын бақ ылайды, бірың ғ ай қ олданылуын қ амтамасыз етеді;

2)ө з қ ұ зіреті шең берінде Республика аумағ ында міндетті шешімдер қ абылдайды. Президент Парламент Мә жілісі депутаттарының сайлауын ә зірлеуге, ө ткізуге басшылық жасайды;

3) парламент Мә жілісінің депутаттарын сайлауғ а сайлау округтерін қ ұ рады, оларды нө мірлерін бекітеді, оны ақ парат қ ұ ралдарында жариялайды;

4)сайлау науқ анын ө ткізуге жұ мсалатын шығ ыстардың сметасын жасап, оны Қ Р ү кіметіне ұ сынады;

5)сайлау комиссияларына басшылық жасап, олардың шешімдерін жояды немесе тоұ тата тұ рады;

6)республикалық бюджеттің сайлау науқ анын ө ткізуге арнап бө лген қ аражатын сайлау комиссияларына бө леді;

7)аумақ тық жә не округтік комиссиялардың шешімдері мен ә рекеттеріне байланысты тү скен шағ ымдар мен арыздарды қ арайды;

8)саяси партиялардың ө кілдерімен сайлауды ұ йымдастыру мен ө ткізу жө нінде семинарлар ө ткізеді;

9)сайлау жү йелері саласанда халқ аралық ынтымақ тастық ты жү зеге асырады;

10) республика бойынша Президентті, Парламент депутаттарын сайлау қ орытындыларын шығ арады, оларды тіркейді, бұ л туралы ақ парат қ ұ ралдарында жариялайды;

11)Президент жә не Парламент депутататрын сайлау кезінде қ айта дауыс беру мен қ айта сайлауды тағ айындайды жә не ө ткізілуін ұ йымдастырады;

12)Сайлау туралы конституциялық заң ның бұ зылуына байланысты тиісті сайлау комиссиясының қ ызметін тоқ тату туралы ө тінішпен сайлау комиссиясын қ ұ ратын органғ а немесе сотқ а жү гінеді;

Аумақ тық сайлау комиссияларына - облыстық (республикалық маң ызы бар қ алалар мен респулбика астанасы), аудандық, қ алалық, қ аладағ ы аудандық сайлау комиссиялары жатады. Аумақ тық сайлау комиссиялары жеті адамнан тұ рады. Қ ызметі:

1)Президент, Парламент жә не маслихаттар депутаттарын сайлауды ә зірлеу мен ө ткізуді жү зеге асырады;

2)тө менгі тұ рғ ан округтік жә не учаскелік сайлау комиссияларының қ ызметіне басшылық жасайды, олардың шешімдерінің кү шін жояды немесе тоқ тата тұ рады;

3)сенат депудаттарнын сайлауда кандидаттарды тіркейді, тиісті куә ліктер береді;

4)мә слихаттар депутаттарын сайлау жө нінде сайлау округтерін қ ұ рады, олардың тізімдерін жариялайды;

5)мә слихаттар депудаттарын сайлаудың қ орытындысын шығ арады, оларды тіркейді. Округтік жә не учаскелік сайлау комиссияларының ә рқ айсысы жеті адамнан тұ рады. Округтік сайлау комиссияларының қ ұ рамы сайлау тағ айындалғ аннан кейін он кү ннен кешіктірілмей бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланады.