Советтік дәуірде ҚазССР-да математиканың даму тарихы.

1. Садуақ ас Хасенұ лы Боқ аев - Мә скеу мемлекеттік университетін бітірген тұ ң ғ ыш қ азақ, физика-математика ғ ылымдарының кандидаты.. С.Х.Боқ аев 1907 жылы 13 наурызда Шығ ыс Қ азақ стан облысының Абай ауданында дү ниеге келген. С.Хасенұ лының қ алыптасуына қ алың халық арасынан шығ ып, барлық кү ш-жігерін қ азақ халқ ының жаң а ө мірге бейімделуіне жұ мсағ ан ағ артушы-педагог жә не ақ ын Тайыр Жомартбаев ү лкен ең бек сің ірді. Кішкентай Садуақ астың жаратылыстануғ а деген ерекше қ абілетін байқ ағ ан тә жірибелі педагог оның алдымен Семей мен Зайсанда, одан кейін Орынборда білім алып, 1928 жылдан бастап оқ уын одан ә рі қ арай Мә скеу қ аласында жалғ астыруына кө мектесті. С.Боқ аев сол кездегі ауыртпашылық қ а қ арамастан 1932 жылы Мә скеу мемлекеттік университетінің математика бө лімін табысты аяқ тайды. Содан соң ү здік бітірген санаулы ғ ана тү лектер қ атарында университет жанындағ ы математика жә не механика ғ ылыми-зерттеу институтына аспирант болып қ абылданады. С.Хасенұ лы ө зінің ең бек жолын 1932 жылы маусым айында Қ азақ педагогикалық институтында ассистент болудан бастайды. Кө п ұ замай оғ ан кандидаттық диссертация қ орғ амай-ақ доцент атағ ы беріледі. 1933 жылы С.Боқ аев жоғ ары математика кафедрасының мең герушісі болып тағ айындалады. 1934 жылдың қ ыркү йегінде физика-математика факультетінің деканы болып тағ айындалады. Осымен бір мезгілде доцент С.Боқ аев жаң адан ашылғ ан Қ азақ мемлекеттік университетінде математика кафедрасының мең герушісі қ ызметін де атқ арды жә не онда жоғ ары математикадан лекциялар оқ ыды. Оқ ытушылық қ ызмет атқ ара жү ріп, ол сан-салалы ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын да жү ргізді. С.Хасенұ лы 1935 жылы 28 жасында Мә скеу мемлекеттік университеті жанындағ ы математика жә не механика ғ ылыми-зерттеу институтында кандидаттық диссертация қ орғ ады. Осы кезең де бұ л оқ у орнында Н.Е.Жуковский, Д.Ф.Егоров, Н.Н.Лузин, А.Я.Хинчин, И.И.Привалов, А.Н.Колмогоров т.б. сияқ ты аттары бү кіл ә лемге ә йгілі ғ алымдар ең бек еткен еді. Осында С.Х.Боқ аевқ а физика-математика ғ ылымдарының кандидаты ғ ылыми дә режесі жә не доцент ғ ылыми атағ ы берілді. Ал 1936 жылы ол математика профессоры болып бекітілді. С.Х.Боқ аев мектептер ү шін оқ у материалдарын дайындау ісіне де белсене ат салысты, математика оқ улық тарына пікір жазды жә не оларды орыс тілінен қ азақ тіліне аударды. Сол кездегі біздің республикамыздың тү пкір-тү пкіріндегі мың дағ ан оқ ушылар математиканы осы оқ улық тар бойынша оқ ып мең герді. Жас ғ алым 1937 жылы 30 жасында репрессияғ а ұ шырады, ал 1942 жылы айдауда қ айтыс болды. Боқ аев Садуақ ас Хасенұ лы-дарынды математик, ө зінің қ ысқ а, бірақ жарқ ын да мазмұ нды ө мірінде қ азақ стандық математиктердің, педагогтардың инженерлердің, экономистердің, сондай-ақ еліміздің мектептері мен жоғ ары оқ у орындары оқ ытушыларының жаң а ә рі жас толқ ынын дайындауғ а бағ а жетпес ү лес қ осқ ан ғ алым.Біздің ұ лттық жоғ ары мектебіміз С.Боқ аев сияқ ты кө рнекті тұ лғ алардың ерекше дарындылығ ы мен қ ажырлы ең бегінің арқ асында қ алыптасты. Сондық тан бү гінгі Қ азақ станның ө сіп-ө ркендеуінде оның да ө зіндік қ омақ ты ү лесі бар.

2. Орынбек Ахметбекұ лы Жә утіков ( 1911-1989) – белгілі математик, физика-математика ғ ылымдарының қ азақ арасынан шық қ ан тұ ң ғ ыш докторы (1961), профессор (1961), Қ азақ стан Ұ лттық Ғ ылым Академиясының академигі, Қ азақ ССР Мемлекеттік сыйлығ ының жү лдегері (1976). 1923 жылы Қ арқ аралыдағ ы мектеп-интернатқ а орналасып, оны 1930 жылы ү здік бітіріп шық ты. Осы жылы Қ азақ педагогика институтының физика-математика факультетіне оқ уғ а тү сіп, оны 1934 жылы қ ызыл дипломмен бітіріп шық ты, сосын мұ ғ алімдік қ ызметке қ алдырылды. Ассистент, ағ а оқ ытушы, доцент, проректор, жоғ ары математика кафедрасының мең герушісі (1934-1952) қ ызметін атқ арып Ұ лттық Академияғ а ауысты. Мұ нда ол ағ а ғ ылыми қ ызметкер, математика жә не механика бө лімінің мең герушісі (1945-1965), Қ азақ ССР Ғ ылым Академиясының математика жә не механика институты директорының орынбасары (1966-1972), осы институттың -математика бө лімінің академик-хатшысы, Қ азақ ССР Ғ А-ның Президиум мү шесі болды (1969-1985). О.Ахметбекұ лы дифференциалдық тең деулер теориясымен, қ озғ алыстың орнық тылық теориясымен жә не оның механика есептерінде қ олданылуымен айналысты. Сондай-ақ, математикалық физикамен, жер асты су динамикасымен, математика тарихымен, математика ә діснамасымен, математиканы оқ ыту ә дістемесімен айналысты. Прагадағ ы (1962), Братиславадағ ы (1962) конференцияда, Москвадағ ы математиктердің халық аралық конгресінде (1966), 1971 жылғ ы XIII халық аралық ғ ылым тарихына арналғ ан конгресте баяндамалар жасады. Мұ нда ол ә л-Фарабидің ғ ылыми ең бектері жайында ә ң гімеледі. Оның мынадай ең бектері бар: Математикалық анализ курсы (1958), Орыс математикасының атақ ты ғ алымдары (1956), Жай санаудан машиналық математикағ а жету (1959), Математиканың даму тарихы (1967), Комплекс сандар жә не олардың практикалық маң ызы (1969), Бесконечные системы дифференциальных уравнений (1974), Математика и научно технический прогресс (1978), Дифференциалдық тең деулердің қ олданылуы туралы ә ң гіме (1986), О применении методов ускорения к задачам колебаний упругих систем 1977), Жоғ ары математика (1984) жә не т.б.

3. Ө мірзақ Махмұ тұ лы Сұ лтанғ азин (1936) - математик- академик (1983), физика-математика ғ ылымдарының докторы (1972), профессор (1974). Ол қ азан айының тө ртінші жұ лдызында Қ останай облысы, бұ рынғ ы Урицкий ауданында дү ниеге келеді. Қ араоба қ азақ орта мектебінде оқ ыды. Математик болуына мұ ғ алімі Мырзағ али Қ арсақ баев жө н-жоба сілтеді. Ол ассистент, ағ а оқ ытушы, доцент, профессор, Қ азақ университетінің кафедра мең герушісі (1958-1978), Қ зақ ССР Ғ А-ның Математика жә не Механика институтының директоры (1978 жылдан), Қ азақ ССР Ғ А-ның президиум мү шесі, физика-математика ғ ылымдары бө лімінің академик–хатшысы (1985-1986), 1986-1988 жылдары Қ азақ ССР Ғ А–ның вице-президенті сияқ ты жауапты қ ызыметтерде болды. Сондай–ақ, Ұ лттық Ғ ылым Академияның президенті (1988-1994) болды. ә л-Фараби атындағ ы университетінің 1958 жылғ ы тү легі ү шін 1987 жыл қ уанышты болды, осы жылы Ө.М.Сұ лтанғ азинге математикалық физиканың ө зекті салаларының бірі–тасымалдаудың кинетикалық тиориясымен ширек ғ асырдан бері айналысып, қ омақ ты нә тиже алғ аны ү шін СССР Мемлекеттік сыйлығ ы берілді. Математикалық физиканың аса ірі маманы–есептерді шешудің сандық ә дістері мен жаң а интерациялық алгоритимдер ұ сынды. Больцманның сызық тық дискреттік тең деулері ү шін жергілікті жә не глобалдық теоремалардың бар болуы мен жалғ ыздығ ын дә лелдеді. Кинетикалық жә не гидродинамикалық теорияның ө зара байланысын беретін кинетикалық тең деудің карлемандық типтегі дискретттік моделін тұ жырымдады. Гиперболалық тең деулердің симметриялық жү йесі бойынша зерттеуі сфералық гармоника ә дісін дамытуғ а мү мкіндік береді. Ө мірзақ Махмұ тұ лы газ динамикасында, программалауда, тиімді басқ аруда жә не математиканың басқ а да салаларында іргелі табыстарғ а жетті. Оның ең бектері дү ние жү зі ғ алымдарына белгілі. Ең бектері Алматыда, Нью-Йоркте, Новосибирскіде, Москвада, жә не басқ а жерлерде жарық кө рген.

4. Мұ хтарбай Ө телбайұ лы Ө телбаев (1942) - математик, физика-математика ғ ылымдарының докторы (1978), профессор (1979), Қ азақ стан Ұ лттық Ғ А-ның Математика жә не Механика институтының «Анализдің қ олданбалы ә дістері» зертханасының мең герушісі (1978-1983), ә л-Фараби атындағ ы университетінде кафедра мең герушісі (1983), Жамбыл педагогикалық институтының ректоры (1984-1986), Қ арағ анды қ олданбалы математика институтының басшысы (1992-1994), Қ азақ стан Министрлер кабинеті Ұ лттық ағ арғ ыш агенствосының бө лім бастығ ы (1994-1996), Алматы Мемлекеттік Университетінде кафедра мең герушісі (1996). М.Ө телбайұ лы Жамбыл облысының Қ аракемер ауылында дү ниеге келген. Ол жастайынан кітап оқ уғ а қ ұ мар, ө лең жазуғ а икемді, қ азақ тың салт-дә стү рлерін, ө лең -жырларын, ауызша тарағ ан қ ара есептерін шығ аруды жақ сы кө реді. Қ азақ халқ ының есептерін, тең деулерін қ иналмай-ақ шешті. Қ ырғ ыз университетінде оқ ып жү ргенінде оны байқ ағ ан ректор Москва университетіне оқ уғ а жібереді. Университетті жақ сы оқ ып бітірген соң, оны аспирантурағ а алады. Аспирантурадағ ы ғ ылыми жетекшісі Б.М.Левитан болады. 1972 жылы Москвада кандидаттық диссертациясын қ орғ ап, Алматығ а келеді. 1978 жылы «Эллипстік операторлардың спектрін бағ алау жә не онымен байланысты енгізу теоремалары» атты тақ ырыпта докторлық диссертациясын Москвада қ орғ айды. М.Ө телбаев қ азіргі математиканың кө птеген тарауларын қ амтитын жан-жақ ты ғ алым. Атап айтқ анда: спектрлік теория, енгізу жә не жуық тау теориясы сызық тық жә не сызық тық емес интегралдық теория, Векуа теориясы, қ олданбалы есептер. М.Ө телбайұ лының кө птеген шә кірттері ғ ылым кандидаты мен ғ ылым докторы атанды. Ол бірнеше монография мен ғ ылыми мақ алалардың авторы.