ИММУНДЫҚ ЖҮЙЕ

Иммундық жү йе - организмнің генетикалық дамуында қ алыптасқ ан клеткалық жә не гуморалдық иммунитет қ ұ рамының тұ рақ тылығ ын сапалы қ адағ алайтын жү йе.

Иммундық жү йесі мына компоненттерден тұ рады (Е.П. Шувалова, басқ алар, 2001):

1. Биологиялық белсенді макромолекулалар:

а) иммунды реакциялардың медиаторлары:

- интерлейкиндер

б) ө су факторлары:

- интерферондар;

- ісік некроз факторы;

- лимфотоксин;

- эктодермальдық ө су факторы;

- фибробластардың ө су факторы;

- гранулоцитарлық ө су факторы;

- макрофагальдық ө су факторы;

г) гормондар:

- тимопептидтер;

- миелопептидтер.

2. Иммунды қ абілетті клеткалар (иммнокомпетентті):

а) Т- жә не В- лимфоциттері;

б) цитотоксикалық клеткалар;

в) иммунды қ абілетті клеткалар шығ аратын цитокиндер.

III. Иммундық жү йенің мү шелері:

а) орталық:

- айырша без (Т-жү йесі)

- сү йек миы (В-жү йесі)

б) шеткілік:

- кө к бауыр;

- лимфа тү йіндері;

- асқ азан-ішек жолындағ ы лимфоидты жиынтық тар.

Иммундық жү йе мақ саты:

- бө где клеткалардың организмге кіруінен жә не генетикалық ө згерген клеткалардың пайда болуынан қ орғ айды;

- ескірген (кә рі) ақ аулы ө з клеткаларын жә не дә л сол сә ттегі организмнің ерекшелігіне сай келмейтін бұ зылғ ан клеткаларды жойып отырады;

- генотипі бө тен жоғ ары молекулалы биологиялық заттарды бейтараптайды.

Иммундық жү йе - кө пкомпоненті, бірақ барлығ ы тұ тас жұ мыс істейтін кешен. Иммундық жү йеге эволюциялық дамуында ерте қ алыптасқ ан бейспецификалық қ орғ аныс компоненттері жә не кейін пайда болғ ан спецификалық қ асиеті ө те жоғ ары иммундық реакциялар қ атысады.

Иммундық жү йенің негізгі клеткасы - лейкоцит, оның ә р тү рлі популяциясы жә не субпопуляциясы бар.

Иммундық жү йенің спецификалық қ асиеті лимфоциттермен жә не олар бө летін лимфокиндер жә не антиденелермен сипатталады.

Иммунды жү йенің бейспецификалық қ ызметі (бө где клеткаларды жою) моноциттер, гранулоциттер, бейспецификалық лимфоциттер атқ арады. Бейспецификалық қ орғ аныс элементтерінің саны спецификалық мү шелерге қ арағ анда ә лдеқ айда кө п. Сондық тан бейспецификалық элементтер бө где антигендік заттарды жоюғ а бағ ытталғ ан, ал спецификалық жү йе оларғ а хабар беру, оларды белсендіру жә не антигендердің жоюын бақ ылайтын жұ мыстарды жү ргізеді.

Қ ан, лимфа, тінаралық сұ йық тық иммунитет жү йесінің клеткалық жә не гуморалдық факторларын қ амтамасыз етеді.

Клеткалық факторларғ а жататындар - қ андағ ы барлық лейкоциттер.

Бұ л клеткалардың бә рінің ө зіне тә н морфологиялық жә не цитохимиялық ерекшеліктері бар.

Гуморалдық факторғ а жататындар:

- Гамма - глобулиндер антиденелердің (Jg A, М, G, E, D) қ ызметін атқ арады

Комплемент - термолабильді белоктар, 25 сарысу белоктары, оның ішінде тоғ ызы комплементтердің маң ызды компоненттері. Комплементтерді макрофагтар тү зеді.

- Лизоцим – сілекейде, кө з жасында, сарысуда кездесетін термолабильді фермент, макрофагтар мен эпителий клеткалары бө леді.

- Цитокиндерді - полипептид молекулаларын, иммунды компотенетті клеткалар бө леді. Олар иммунды клеткалардың жетілуіне қ атысады. Оғ ан интерлейкиндер, интерферондар, колония белсендірушілер, т.б. факторлары жатады (2-сурет).

- С-реактивті белок пен жедел кезең нің белоктары жедел қ абыну процестерінде пайда болады. С-реактивті белок лейкоциттердің қ озғ алуын жылдамдатады, Т-лимфоциттерімен қ осылып, оның белсенділігін кү шейтеді.

Иммундық жү йенің мү шелеріне айырша без, фабрициус қ алтасы (қ ұ старда), сү йек миы, пейер табақ шалары (ішектегі лимфатикалық клеткалардың жиынтығ ы), кө кбауыр, лимфа бездері, бадамша бездері, лимфатикалық клеткалар популяциясы мен лимфа, қ ұ рт тә різді ө сінді, жеке орналасқ ан лимфоидтық фолликулалар жатады (3-сурет).

Иммундық жү йе мү шелері орталық жә не шеткі болып екіге бө лінеді. Орталық иммунитет жү йесіне айырша без, фабрициус қ алтасы (қ ұ старда), сү йек миы кіреді.

Шеткі иммунды жү йе мү шелеріне кө кбауыр, лимфа бездері, басқ адай лимфалық қ ұ рылыстар жатады.

Орталық мү шелерде лимфалық клеткалар пайда болады, жетіліп, макрофагтарғ а, лимфоциттерге, нейтрофилдерге айналады, организмді иммунды клеткалармен қ амтамасыз етеді, гуморалды факторлардың ә серімен дін жасушалары Т-В- лимфоциттерді, нейтрофилді, эозинофил, базофил, макрофаг, эритроциттерді шы­ғ а­рып тұ рады. Дін клеткаларынан тү зілген Т-клеткалар ә лі жетілмеген. Олар айырша безде (айыршық безі) одан ә рі дамиды, гистосә йкестігін айыратын иммунды қ абілетті Т-лимфоциттер клеткаларына (хелперлер - СД4, супрессорлар - СД8, киллерлер) айналады. Бұ л клеткалардың барлығ ы антиген айыра білетін рецепторлар алады (спецификалық рецептор). Айырша безде барлық лимфоциттердің 70% ғ ана дамудан ө теді, ал антигенді айыра білетін клеткалар - 5-7%. Айырша безден шық қ ан клеткалар лимфа бездерінің милы аймағ ында орналасады.

Айырша бездің қ ыртысты қ абатында лимфоциттер тез ө седі, кө бейіп отырады, соның салдарынан кортикалдық Т-лимфоциттердің кө лемі ә р тү рлі болады (ү лкен-d-13 мкм, орташа-d-9 мкм, кіші d-6 мкм). Бұ л клеткалар рентген сә улесіне жә не кортизон ә серіне сезімтал. Кіші лимфоциттердің 20%-ы ұ зақ уақ ыт ө мір сү реді, олар лимфа бездеріне, кө кбауырғ а орналасады айырша безге бағ ынышты аймақ тар қ ұ райды.

Сү йек миы - қ ан элементтерін шығ аратын иммунды жү йенің орталық мү шесі болып есептеледі. Сү йек миы қ ызыл, сары болып бө лінеді, ө йткені эриттроциттер мен лимфоциттерден тұ рады. Лимфоидтық клеткалар саны 0-20%, плазмациттер - 0, 4%.

Сү йек миындағ ы дін клеткаларынан қ анның клеткалары - эритроциттер, лимфоциттер, тромбоциттер, Т-В-лимфоциттері тү зіледі. В-лимфоциттердің беткейінде иммунды глобулин (антигенді айыратын) рецепторлары бар, олар генетикалық код арқ ылы ә серленеді (гистосә йкестігін білетін) жә не иммундық жауап беруге, иммундық жү йе жұ мысына қ атысатындай қ асиет береді.

Кө кбауырды кейінгі кезде иммунды жү йенің орталық мү шесіне жатқ ызып жү р (Кетлинский, 1998). Кө кбауырда эритроциттерден басқ а Т-, В-лимфоциттер, плазмалық клеткалар жә не ретикулярлы фагоциттер бар. Лимфоидты клеткалар жетілетін ө згерістерге тү сіп, кіші, орта жә не ү лкен лимфоциттер, лимфобласттар, плазмобласттар пайда болады.

Кө кбауырдың лимфоциттерінің 20-40%-ы Т-лимфоциттер, 40-60%-ы В-лимфоциттер.

Лимфа бездері - лимфа тамырларының бойында орналасады, қ ыртысты жә не милы қ абаттары бар, лимфоидты жасушалар, макрофагтар негізінде қ ыртысты қ абатта орналасқ ан. Осы қ абатта лимфоидтық жасушалардың кө бейетін жері - фолликулалар бар. Фолликулалар біріншілік жә не екіншілік болып бө лінеді: Біріншілік фолликулалар эмбрионды дамудың аяғ ында пайда болады.

Екіншілік фолликулалар нә ресте туғ аннан кейін 1-2 ай ө ткенде пайда болады. Милы қ абат пен қ ыртысты қ абаттың арасында айырша безден келген кіші лимфоциттер орналасқ ан.

Лимфа бездерінде де Т-В- лимфоциттерінің қ арым-қ атынасымен жасушалық -гуморалдық иммунды реакциялар жү реді.

Пейер табақ шалары ащы ішектің шырышты қ абатында орналасқ ан лимфа бездері: ү стің гі қ абатында В-лимфоциттері, Т-хелперлері, макрофагтар, ал - эпителий жасушаларының астында Т - лимфоциттері орналасқ ан. Орта жә не ү лкен лимфа бездерінде лимфоциттер кө бейеді, ортасында ретикулярлық, жасушалар, макрофагтар, плазмалық жасушалар бар. Лимфа бездерінде -плазмалық жасушалар 30%, кіші лимфоциттер 40%, орташа кө лемді лимфоциттер 20%, макрофагтар 10%.

Таң дай лимфа бездері (бадамша бездер) жұ тқ ыншақ та орналасып, микробтардың тыныс алу жолдарына ө туін бө гейді. Бездерде біріншілік жә не екіншілік фолликулалар бар. Біріншілік фолекуллалар кіші, орта, ү лкен лимфоциттерден, ретикулярлі жасушалардан тұ рады. Екіншілік фолликулалар кө п ядролы жасушалардың жиынтығ ы.

Аппендикс қ абырғ асында лимфоидтық жасушалар (лимфоблас­ттар, пролимфоциттер), лимфоциттер бар. Т-мен В-лимфоциттердің қ атысы 14: 1 ден 20: 1 дейін. Т-лимфоциттері кіші жә не орта лимфоциттерден тұ рады. Қ арт адамдарда тимус сияқ ты аппендикс те атрофияғ а ұ шырайды.

Қ ан иммунитет жасушалары ү шін тасымалдаушы болғ ан­дық тан иммунды жү йе жұ мысына тығ ыз қ атысы бар.

2.1. Жасушалық иммунитет жү йесі

Сү т қ оректілердің иммунитет жү йесі екі арнайы ә діспен қ орғ анады:

1) арнайы антиденелердің қ ұ рылуы;

2) жасушалық факторлардың қ ұ рылуы.

Жасушалық иммунитеттің функциялары: иммундық жауапты реттеуге, ә серленгіш ә рекет жү ргізуге, гуморальдық иммунитетке қ атысуғ а, иммунологиялық толеранттылық тың пайда болуына, оның сақ талуына ә сер етеді, антигенді тануғ а жә не иммундық жауапқ а кө мек береді. Сонша кө п функцияларды Т-лимфоциттер, табиғ и киллерлер, К-жасушалары, макрофагтар атқ арады. Т-лимфоциттердің ішінде арнайы функцияларды атқ аратын субпопуляциялары бар. Осы арнайы функцияларды игеру айырша безде жү реді.

Айырша без жә не оның гормондары. Айырша бездің милы қ абатындағ ы Гассаль денешіктері, милы жә не қ ыртысты заттарындағ ы жұ лдызды жасушалары гормондар шығ арады. Қ ыртысты қ абаттағ ы ү лкен жасушаларда («нянка» - «тә рбиеші») тимоциттер жетіледі.

Айырша без нә ресте салмағ ының 1/300 бө лігіндей, 3 жаста ү лкейіп, 3-тен 20 жас арасында бір қ алыпта сақ талады да, біртіндеп кішірейе береді. Айырша безде лимфоциттер де азаяды. Ә уелі қ ыртысты қ атар кішірейіп, қ арттарда айырша без атрофияғ а шалдығ ады. Айырша без–маң ызды эндокриндік орган. Айырша бездің гормондары кальций мен фосфордың метаболизміне, глюкозаның денеге сің уіне, бұ лшық еттің тонусына, жыныстық жетілуге ә сер етеді. Айырша бездің негізгі эндокриндік функциясы – иммуногенезге келтіретін ә сері. Айырша безге келген тимоциттер жетіледі, ал оның гормондары сү йек миындағ ы жә не айналымда жү рген лимфоциттерді белсендіреді.

Айырша без гормондары. Тимозин лимфопоэзды белсендіреді, иммунитеттің шеткі мү шелеріндегі тимустә уелді зоналарына орналасқ ан лимфоциттердің кө беюін кү шейтеді, киллерлердің генерациясын кө тереді. Дені сау тышқ андарғ а тимозин еккенде лимфоциттердің Т-митогенде кө беюі мен жасушалық иммунитеті кү шейеді. Айырша без алынып тасталғ ан тышқ андарғ а тимозин бергенде, сү йек миынан шық қ ан жасушалар Т-лимфоциттерге айналады жә не трансплантациялық иммунитетте қ алпына келеді. Тимозин пре-тимоциттерді Т-лимфоциттеріне жетілдіреді.

Тимустың гуморальдық факторы сү йек миындағ ы, кө кбауырдағ ы лимфоциттерді кө бейтіп, Т-лимфоциттердің бласттрансформацияғ а бейімділігін жоғ арланады. Айырша бездің гуморальдық факторлары Т-жасушалардың ө згеруін, оның ішінде ең аяғ ында хелперлердің пайда болуына ә сер етеді.

Тимопоэтин (тимин) – Т-лимфоциттерінің дифференциясын олардың ү стінде рецепторлардың пайда болуын жә не пре-Т-лимфоциттердің қ ыртыстық Т-лимфоциттеріне айналуына ә сер етеді. Тимопоэтин екі фракциядан тұ рады, оның біріншісі бұ лшық еттің қ озуын басады.

Сарысулық тимикалық фактор – тимус шығ аратын полипентидтердің ө німін, пре-тимоциттерді жетілдіріп, Т-супрессорларғ а айналдырады.

Тимикалық гуморальдық фактор – Т-лимфоциттердің кө кбауырдан шығ ып, лимфа тү йіндеріне орналасуын Т- жә не В-жасушаларындағ ы хелперлердің пайда болуын жү зеге асырады. Гуморальдық фактор қ ыртыстық лимфоциттерді медулярлық қ а ауыстырады. Соғ ан байланысты тимэктомиялы тышқ андардағ ы Т-жасушалардың иммундық қ асиетін қ алпына келтіреді.

Тимустың гомеостаздық гормоны – адренокортикотропты, тиреотропты, гонадотропты гормондардың антагонисын, ал соматотропты гормонның синергиясы лимфоцитозды кө бейтеді. Бұ л гормон тимэктомиялы жануарларда иммунитетке қ атысты жасушаларды қ алпына келтіріп, антиденелердің синтезін кө бейтеді.

Айырша бездің милы заттарында орналасқ ан лимфоциттер гормональдық ә серді кө п алады. Секреторлы гранулалар орталық зонаның эпителиальдық торшаларында бар.

Т- жә не В-лимфоциттерінің жетілуі екі этаппен жү реді: бірінші – антигентә уелсіз жетілу, екінші – антигентә уелді.

Шеткі қ андағ ы барлық жасушалар сү йек миындағ ы дін жасушасынан шығ ады. Дін жасушаларынан эритроциттер, гранулоциттер, Т- жә не В-лимфоциттері, макрофагтар шығ ады. Сү йек миынан шық қ ан кездегі Т- жә не В-лимфоциттердің маркерлері бірдей. Одан кейінгі Т- жә не В-лимфоциттерінің жетілуі ә ртү рлі. Пре-Т-лимфоциттер басқ а жасушалармен салыстырғ анда ө те жоғ ары радиорезистентті. Пре-тимоциттер екі бағ ытта жетіледі. Бірінші тү рі айырша бездің гормондарына сезімтал, екінші тү рі сезімтал емес. Гормондарғ а сезімтал пре-тимоциттер айырша безге кіріп қ апшық асты қ абатына орналасады. Сезімталдығ ы жоқ пре-тимоциттер медулярлық қ абатқ а ө тіп, жетіліп, маркерлер мен функцияларғ а ие болады (4-сурет)

Сонымен пре-тимоциттердің бір тү рі айырша бездің ішінде, ал екінші тү рі (медулярлық тимоциттер) айырша без ішінде жә не одан тысқ ары жетіледі.

Қ ыртыстық лимфоциттер айырша без гормондарының жә не айналасындағ ы ұ лпалардың (эпителий жасушалары жә не айырша бездің негізі) ә серімен жетіледі. Қ ыртыстық жасушалар бө лінумен кө бейеді, кө бі ө леді. Егерде ол жасушаларда негізі гормондары (дезоксицитин жә не пуриннуклеозидфосфорилаза) болса, пуриндезоксинуклетидтердің токсикалық ә серін басып, жасушалардың ө лімін тоқ татады. Қ апшық пен қ ыртысты қ абаттың астындағ ы ү лкен эпителиальдық жасушалардың цитоплазмасында тимоциттер кө бейеді. Бұ л жасушаларды «тә рбиеші» жасушалар дейді. Осы жасушалардан шық қ ан тимоциттер антигендердің гистосә йкестігін таныйтын, интерлейкин – 2 жә не В-лимфоциттерін кө бейтетін факторларын шығ аратын қ асиетке ие болады. Тә рбиеші-жасушалардан шық қ ан тимоциттер цитотоксикалық болады.

Қ ыртыстық тимоциттердің 95 пайызы ыдырап, қ алғ андары ғ ана медулярлық қ абатқ а ө тіп, айырша без ішінде екінші этапты жетілуден ө теді. Медулярлық қ абатта тимоциттер хелпер-индукторлық немесе киллер-супрессорлық маркерлері бар лимфоциттерге бө лініп, Т-лимфоциттердің субпопуляциялары (СД4 жә не СД8) пайда болады. Медулярлық қ абатта тимоциттердің жетілуіне тимустың макрофагтары мен дендритті жасушалары ә сер етеді. Макрофагтар мен дендриттік жасушалардың ү стіндегі гистосә йкестіктің ІІ-класстық антигендері, (HLA-DR) осы этаптағ ы лимфоциттердің дамуында аса маң ызды рө л атқ арады. Медулярлық лимфоциттер организмге кірген аутологиялық HLA-DR қ осылғ ан антигендерді таныйтын қ абілетке ие болады.

Медулярлық тимоциттер иммунитеттің шеткі мү шелеріне барып тимустә уелді зоналарғ а орналасады. Бұ л жерде айырша бездің алыстан ә сер ететін гормондарымен одан ә рі жетіледі.

Тимопоэтинге сезімталдығ ы жоқ пре-тимоциттер айырша безге кірмей-ақ цитотоксикалық Т-лимфоциттерге (Т-киллерге) айналады. Бұ л Т-жасушалары шеткі мү шелердің тимустә уелді зоналарына орналасып тимикалық гормондардың ә серімен жетіліп HLA І-класымен қ осылғ ан антигендерді танып, цитотоксикалық ә сер жү ргізеді.

Айырша безден тә улігіне 2х10⁶ жасушалар шығ ады, олардың 70 пайызы жетілген Т-лимфоциттер. Жетілмегендері шеткі лимфа тү йіндерінде жетіледі. Адамның шеткі қ анында айырша безде жетілмеген (айырша безден шық қ ан) 5-9 пайыз лимфоциттер болады. Посттимикалық (жетілмеген) лимфоциттер Т- жә не В-лимфоциттердің кө беюін басады. Бұ лар табиғ и толеранттылық та маң ызды рө л атқ аруы мү мкін. Оғ ан дә лел, аутоиммундық ауруларда посттимикалық жетілмеген лимфоциттердің саны азаяды. Тимустың инволюциясы мен алыс дистанциялық сарысу факторларының секрециясының тө мендеуінен посттимикалық жетілмеген Т-лимфоциттердің Т-супрессорларына айналуы азаяды да, иммунорегуляция бұ зылып, аутоиммунды процестер пайда болады.

Т-лимфоциттердің антигентә уелді жіктелуі, Т-В-лимфоциттердің ә рбір субпопуляциясы клонирленген. Антигентә уелдік жетілуі антиген танудан басталып, антигенге жә не антигенмен жанасуғ а тү скен, иммунитетке қ атысатын жасушағ а арнайы ә сер ететін лимфоциттердің пайда болуымен тоқ талады. Хелперлер, супрессорлар жә не цитотоксикалық лимфоциттер антигенді ә ртү рлі таныйды. Хелперлер антиген тасушыны HLA ІІ-класы қ осылғ ан комплекспен таниды. Киллерлер, супрессорлар мен В-лимфоциттердің детерминанттары бірдей, олар антиген тасушыны HLA 1-антиген комплексімен таниды.

Антигендерді демеуші (кө мекші) клеткаларда (Т-хелпер-индукторлар, Т-супрессор-индукторлар) танып, антиген спецификалық хелперлердің жә не супрессорлардың жетілуін белсендіреді. Демеуші жасушалардың медиаторларымен, интерлейкиндердің ә серімен антигенге ә сер ететін Т-лимфоциттер кө бейеді, эффекторлық жасушаларғ а жә не естелік жасушаларғ а айналады.

Т-хелперлер антигентә уелді жетілуімен медиаторлар шығ арып Т-киллерлерді, Т-супрессорларды, В-лимфоциттерді кө беюге белсендіреді. Бұ л жағ дайда клондар одан ә рі селекцияғ а ұ шырайды, ө йткені антигенге арнайылығ ы жоғ ары клондар ғ ана кө бейеді. Т-киллерлер кө бейіп жетілгеннен кейін антигенге кездескенде, цитотоксикалық ә сер береді. Т-хелпелер ө здерінің медиаторларын, Т-супрессорлар – иммундық жауапты басатын медиаторларды шығ арады.

Т-хелперлер. Антигенді тануы. Табиғ и антигендерге иммундық жауап кө бінесе лимфоциттердің қ атысуымен жү реді. Ол ү шін ә уелі антигенді танудың маң ызы зор жә не жасуша аралық бірлесуі керек. Т- мен В-лимфоциттері макрофагта ә ртү рлі ө ң делген антиген компоненттерін таныйды. Т-лимфоциттер гистосә йкестіктің негізгі молекуласымен қ осылғ ан антиген комплексін таниды. Иммундық жауап генетикалық бақ ылаумен жү реді. Т-лимфоциттердің ә р субпопуляциясының ә ртү рлі антиген танитын рецепторлары бар.

Т-хелпердің антигенді тануы гуморальдық иммун жауапта жә не клеткалық иммун жауаптың кү шеюінде маң ызды процесс болып саналады.

Т-кө мекшілері (демеушілері) - хелперлер мен супрессорлардың антигентә уелсіз жетілуінде маң ызды рө л атқ аратын жасушалар тобы. Олардың В-лимфоциттеріне ә сері жоқ. Ол Т-хелперлер кө мекшілері (иТх) жә не Т-супрессорлар кө мекшілері болып бө лінеді. Бұ лар ө здерінің функцияларын арнайы медиаторлар арқ ылы антигендермен қ атынасқ а тү сетін хелперлер мен супрессорлардың жетілуін қ амтамасыз етеді. Кө мекшілердің белсену дең гейі тө мен, ол антигеннің аз дозасында жә не ешнә рсемен қ осылмағ ан антигеннің ә серімен де пайда болады. Антигендерді тануы HLA жү йесінің ө німдерінің қ атынасуынсыз–ақ жү реді.Т-кө мекшілері басқ а клеткаларда ө ң делмеген антигендермен байланыса алады.

К-киллерлер. Иммунитет жү йесінің негізгі функциясы – соматикалық жасушалардың генетикалық гомеостазын немесе организмнің жекеленген қ ұ рылысын сақ тау болып табылады. Т - киллерлердің функциясы – мутанттарды, ісік жасушаларын немесе вирусы бар жасушаларды тауып, жойып отыру.

Т-киллерлер трансплантатты ажыратады, ә рі аутоиммунды процесте маң ызды рө л атқ арады. Т-киллерлер организмнің ө згерген жасушаларын немесе трансплантатты тауып, антигентә уелді ажыратпадан ө тіп нағ ыз киллерге айналады да, арнайы цитотоксикалық ә сер етеді. Ә ртү рлі жасушаларғ а цитотоксикалық ә сері бірдей емес. Табиғ и киллерлер ө зіне тә н механизммен бірінші байланысқ а тү скенде–ақ антигенді зақ ымдайды. Т-киллерлер антигентә уелдік ажыратпадан кейін ө згерген арнайы механизммен нысана-жасушаларды бұ зады. К-жасушаларының ү сті антиденелерімен жабылғ ан нысана-жасушаларды ғ ана жояды. Бұ л жасушалардың бә рінің жұ мысы сатылы жү реді. Бірінші кезең – жанасу болуы, екіншісі антигенді - ө лтіретін соқ қ ы, ү шіншісі – нысана-жасушаның ө луі жә не киллерлердің басқ а нысана жасушамен кездесуге дайындығ ы.

Бірінші кезең де Т-киллер ө зінің антиген таныйтын рецепторымен нысана-жасушаның гистосә йкестігінің І-класы антигені қ осылғ ан мембрана комплексімен байланысады. Лимфоциттерде кальций иондары кө бейіп, энергетикалық метаболизм кү шейеді. Т-киллердің Гольджи аппараты нысана-жасушағ а бұ рылып арнайы емес белок-перфорин (тесетін) шығ арып, соқ қ ы береді. Жасуша-мишень зақ ымданады. Жасуша-мишеннің ішіне кірген су жә не иондар оны жарып жібереді. Ядро мен ДНК басқ а пептидтің ә серімен ыдырайды.

Табиғ и киллерлер – антигенмен бірінші кездескеннен-ақ цитотоксикалық ә сер жү ргізеді. Табиғ и киллерлер неопластикалық ө згерген нысана-жасушаларына цитотоксикалық белсенділік кө рсетеді. Табиғ и киллерлер интерлейкин-1-2, интерферон, В-жасушаларын ө сіру факторларын шығ арады жә не антиген-ұ сынатын да қ абілеті бар.

Табиғ и киллерлердің жетілуі сү йек миында ө теді.

К-клеткалары – Т-В-лимфоциттеріне арнайы маркерлері жоқ, иммуноглобулин G-дің Fc-фрагментіне кө п рецепторлы жә не цитотоксикалық ә сері бар лимфоциттер. К-жасушалар Fc-фрагментімен байланысып антиденелермен жабылғ ан антигенге цитотоксикалық ә сер етеді. К-клеткалардың цитотоксикалық ә сері табиғ и киллерлердің жә не Т-киллерлердің цитотоксикалық механизміне ұ қ сас. К-жасушалардың цитотоксикалық ә сері IgG-мен жабылғ ан неопластикалық жасушаларғ а жү реді.

Т-супрессорлары – иммундық жауаптың жү руін, табиғ и жә не антигеннің ә серінен пайда болатын толеранттылық ты реттейді. Ол табиғ и толеранттылық ты реттейтін Т-табиғ и супрессорлар жә не организмге кірген антигенмен байланысты пайда болатын арнайы «Т-супрессорлар» болып бө лінеді.

Табиғ и Т-супрессорлар цитотоксикалық лимфоциттер мен хелперлердің организмнің аутоантигендеріне қ арсы функциясын басады. Табиғ и супрессорлар IgЕ-нің синтезін басады. Айырша бездің инволюциясымен табиғ и Т-супрессорлар азаяды жә не арнайы Т-супрессорлардың белсенуі кү шейеді. Бұ л жағ дайда интерлейкин – 2 секрециясы азайып, Т-киллерлердің антигентә уелдік жетілуі де басылады. Бұ л ісіктің даму қ аупін кө бейтіп, вирусқ а қ арсы иммуниетті ә лсіретеді. Супрессорлардың белсенділігінің тө мендеуі табиғ и толеранттылық ты бұ зып, лимфоциттер клондарын қ оздырып аутоиммундық процестің дамуына ә келеді.

Т-супрессорлардың басқ а Т-лимфоциттерден ерекшелігі-гистосә йкестіктің антигенімен рестрикциясы жоқ. Антигенді В-лимфоциттер сияқ ты таныйды. Т-супрессорлар макрофагта ө ң делмеген антигеннің молекуласында таниды.

Антигенарнайы Т-супрессорларғ а – ү стің гі маркерлері, антиген тану механизмдері, супрессорлық факторлардың синтездері жә не иммундық жауаптары ә ртү рлі жасушалар жатады. Хелперлерге супрессорлық эффект кө псатылы-антигенспецификалық Т-супрессорлардың супрессорлық факторларының секрециясы мен антиидиотиптер дең гейіндегі байланыс хелперлерді тежейді.

Т-супрессорлар белсенгенде супрессорлық полипептидтер шығ арады. Осы белоктың аз мө лшері басталғ ан арнайы иммундық жауапты басады. Т-супрессивтік белок антигенмен қ арым-қ атынасқ а тү седі. Осы белоктың молекулярлық салмағ ы 70кД, оны протеиназамен ө ң дегенде екі полипептидке бө лінеді. Біреуінің молекула салмағ ы 45 кД, антигенмен байланысады, супрессорлық қ асиеті жоқ. Екіншісінің молекула салмағ ы 45 кД, антигенмен байланыспайды, супрессорлық қ асиеті бар. Т-супрессорлық фактор антиген детерминантын байлағ ан Т-хелпер клеткасымен кездесіп екі белсенді фрагментке бө лінеді. Молекула салмағ ы 45 кД пептид барлық Т-хелперлердің белсенділігін басады. Бұ л механизм-ә мбебап, ә ртү рлі антигендерге қ арсы басталғ ан иммундық жауапты тоқ татады.

Т-лимфоциттердің супрессорлық функциясы ө зін-ө зі реттей алады. Т-супрессорлар хелперлердің функциясын басып кері байланыс механизмімен супрессор жасушаларының демеушілік функциясын тоқ татады. Осы иммундық процесте пайда болатын жасушаларды «контрсупрессорлар» дейді. Контрсупрессорлар антигендерінің орташа шоғ ырлануында пайда болып, Т-хелперлердің қ ызметін қ амтамасыз етеді.

Антигеннің ерекшелігіне, иммунизацияның жағ дайына жә не иммундық жауапқ а байланысты Т-супрессорлардың нысанасы В- жә не Т-лимфоциттер (Т-Т, жә не Т-В-супрессорлары) болуы мү мкін.

Мынандай заң ды жағ дайлар белгілі:

· Т-В-супрессорлары IgG мен IgЕ синтезіне кү шті ә сер етеді, ал IgМ-ге ә сері шамалы;

· Қ алыпты жануарлардың жасушалары естелік жасушаларғ а қ арағ анда тез басылады;

· Гуморальдық иммунитет жауабы, жасушалық пен салыстырғ анда, кү шті басылады;

Т-Т жә не Т-В- супрессорларының иммундық жауаптың басталу кезең іне ә сер етуі: ДНК синтезі тежеледі, оның салдарынан лимфоциттердің кө беюі тежеліп, жетілуі тоқ тайды. Осығ ан байланысты антиген мен антиденелердің туыстық қ асиеті тө мендейді.

Қ орыта келгенде Т-супрессорлары иммундық жауапты реттеуде негізгі рө л атқ арады. Реттеу жұ мыстары:

· ө зінің жә не бө тен антигендерге иммундық жауаптың кү шін шектеу;

· иммундық жауаптың ұ зақ тығ ын шектеу;

· иммундық жауаптардың бірінің артынан екіншісінің жү руін реттейді;

· белгілі бір антигенге толеранттылық тың пайда болуы;

Кейбір баяу жү ретін созылмалы жұ қ палар Т-супрессорлардың қ ызметіне байланысты. Кө птеген аутоиммунды ауруларда Т-супрессорлардың белсенділігі тө мен. Қ ауіпті ө сінділердің тү рлерінде супрессорлардың белсенділігінің жоғ арылайтыны анық талғ ан.

3. АНТИГЕНДЕР МЕН АНТИДЕНЕЛЕР

3.1. Антигендер тү рлерi, сипаттамалары

Антигендер - адам жә не жануарлар организміне тү скенде иммунды реакция шақ ыратын заттар. Олар бө тен ерекшелігі бар биополимерлер жә не олардың жасанды тү рлері (аналогтары). Антигенге қ арсы организмде арнайы антидене тү зіледі, немесе лимфоциттердің сенсибилизациясы болып, айрық ша клондары арқ ылы иммундық реакция жү реді.

Антигеннің ү стінде арнайы иммунологиялық реакцияғ а тү сетін, антиденемен байланысатын белсенді орталығ ын «детерминант» деп атайды. Иммунитет жауабының ерекшелігі детерминантқ а байланысты.

Антигендердің жіктелуі:

1) табиғ и антигендер — белоктар, кө мірсу, нуклеин қ ышқ ылы, бактериялар, эндо-жә не экзотоксиндер, тін, қ ан жасушалары антигендері. Табиғ и антигендер гетерологиялық ерекшелігімен сипатталады.

2) жасанды антигендер — тө менгі молекулалар қ осындыларынан синтезделген.

3) гаптендер — жартылай антигендер, ө з алдына иммундық қ асиеті жоқ, бірақ ү лкен молекулалы белоктармен қ осылса антигендік қ асиетке ие болады.

4) химиялық қ ұ рамына қ арай белокты, кө мірсулы, полипептидтер, т.б. болып бө лінеді.

5) Ертінді антигендерге токсиндер, ферменттер жатады.

6) генетикалық жағ дайына байланысты антигендер;

- аутоантигендер, организмнің ө згерген ө з жасушаларынан шық қ ан антигендер; ө згерген ө з жасушалары антиген болып, аутоиммундық патологиялық процесс дамытып, аутоантиденелер туғ ызады;

- изоантигендер — АВО қ ан топтарын қ ұ рады;

- аллоантигендер — бір тү рдегі жануарлардағ ы генетикалық аллельді тү рлерінің айырмашылығ ы;

- ксеноантигендер (гетероантиген) — антиген басқ а тү рге жататын жануарлардан алынғ ан.