АЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНИКАЛЫҚ ПРОЦЕССТЕР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ АЯҚТАЛУЫ.

XV ғ асырдың екінші жартысы – XVI ғ асырда негізгі этникалық топтардың қ азақ халқ ына жә не олар орналасқ ан аумақ тың Қ азақ хандығ ына бірігуі, тұ тас халық болып қ алыптасудың аяқ талуын тездетті. XIV-XV ғ асырларда феодалдық қ атынастардың нығ аюы негізінде Моғ олстан, Ақ Орда, Ә білхайыр хандығ ы, Ноғ ай Ордасында толассыз тоқ тамай жү ріп жатқ ан феодалдық соғ ыстарғ а қ арамастан, халық тар арасында ө зара бірігу, топтасуғ а ұ мтылу процестері белең алды. Қ азақ стан- ның ежелгі тайпалары тарихи-географиялық, экономикалық жә не саяси жағ дайларына байланысты ү ш негізгі этникалық шаруашылық қ а топқ а бө лінді. Олар: Ұ лы, Орта жә не Кіші жү з. Ұ лы жү з Сырдариядан бастап Жетісу жерін тү гел жайлайды. Оның қ ұ рамына ү йсін, қ аң лы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақ ты, шапырашты, жалайыр, шанышқ ылы, қ атағ ан т.б. ру – тайпалар кіреді. Орта жү з Орталық Қ азақ стан аудандары мен Солтү стік – Шығ ыс Қ азақ станның бір бө лігін қ оныс етеді. Оның қ ұ рамында қ ыпшақ, арғ ын, найман, қ оң ырат, керей, уақ, тарақ ты тайпа – рулары бар. Кіші жү здің мекені – Сырдарияның тө менгі жағ ы, Арал тең ізінің жағ алауы, Каспий ойпатының теріскей бө лігі. Оның қ ұ рамындағ ы тайпалар одағ ы - Ә лімұ лы (қ аракесек, қ арасақ ал, кете, тө ртқ ара, шө мекей, шекті); Байұ лы (адай, алшын, жаппас, алаша, байбақ ты, беріш, есентемір, қ ызылқ ұ рт, шеркеш, ысық, таз, масқ ар); Жетіру (табын, тама, кердері, жағ албайлы, кереит, тө леу, рамадан). Жү здердің ұ йымдасқ ан уақ ыты, қ алай қ ұ рылғ аны ә лі жете зерттелмеген.

15 ғ. 2 ж. қ азақ халқ ы қ ұ рылып болғ аннан кейін, халық тың этногенез процесінің кү рделі ерекшелігінің бірі болып табылатын " қ азақ " атауы, этникалық маң ызғ а ие болды.

XV-XVII ғ асырлар – Қ азақ станның аумағ ындағ ы тұ рғ ындарғ а іс жү зінде ортақ негізгі белгілер мен қ азақ этносының ө зіне тә н материалдық жә не рухани мә дениеті бекіп жетілді. Саяси жағ ынан бытыраң қ ылығ ы басым этникалық топтардың, яғ ни қ азақ тайпаларының бір мемлекетке бірігуі Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына ә келді. Қ азақ хандығ ы XV ғ асырдың ортасында қ ұ рылды.

Қ азақ хандығ ының қ ұ рылысы бастапқ ы кезде (XV-XVI ғ асырларда) 7 сатыдан тұ рды.

Ауыл. Басшысы – ауылбасы, бірнеше жанұ ядан тұ рады.

Ата-аймақ. Басшысы – ақ сақ ал, жеті атадан қ осылатын бірнеше ауылдан тұ рады.

Ру. Басшысы – рубасы, 15 аймақ тан қ ұ рылады.

Арыс. Басшысы – би, бірнеше рудан қ ұ ралғ ан.

Ұ лыс. Басшысы – сұ лтан, бірнеше арыстан қ ұ рылады.

Жү з. Басшысы – хан, бірнеше ұ лыстан қ ұ рылады.

Хандық. Басшысы – хан, ү ш жү зден қ ұ ралғ ан.

Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы. XV ғ асырдың 50 жылдарында Дешті-Қ ыпшақ тағ ы Ә білқ айыр хандығ ындағ ы саяси жағ дай шиеленісе тү седі. Осы кезде Керей мен Жә нібек сұ лтандар ө здеріне қ арасты халық ты бастап, Моғ олстанның иелігіндегі Жетісу жеріне қ оныс аударады. Моғ олстан ханы Есен-Бұ ғ а оларды қ арсы алып, Шу ө ң ірінен Қ озыбасы деген жерді бө ліп береді. Бұ л Қ азақ хандығ ы қ ұ рылуының басы еді. Қ азақ хандығ ы 1465 жылы қ ұ рылды. Бұ л фактіні Мұ хамммед Хайдар Дулати растайды. Ә білқ айыр ханның Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуына бө гет жасамақ болғ ан ә рекеті жү зеге аспады.

Қ азақ хандығ ының нығ аюы. XV ғ асырдың екінші жартысында Қ азақ хандығ ының іргесі нығ айды. Кө рші мемлекеттердің (Ә білқ айыр хандығ ы, Темір жә не Моғ олстан мемлекеттері) қ ұ лдырауы Қ азақ хандығ ының кү шеюіне себеп болды. Ең алдымен Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына Созақ, Сауран қ алалары кірді.

1480 жылы Керейдің баласы Мұ рындық хан болды. 1486 жылы қ азақ ә скерлері Мұ хаммед Шайбаниді жең ді. XV ғ асырдың аяғ ына қ арай Қ азақ хандығ ының Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ стандағ ы ық палы кү шейді. Қ азақ хандығ ының қ ұ рамында Сығ анақ, Созақ, Сауран қ алалары болды. XVI ғ асырдағ ы Қ азақ хандығ ы. XVI ғ асырдың бірінші жартысында Қ азақ хандығ ы кү шейе тү сті. 1511 жылы Жә нібектің баласы Қ асым хан болды. Қ асым ханның алғ а қ ойғ ан басты міндеті – Сырдария бойындағ ы қ алаларды Қ азақ хандығ ының қ ұ рамына қ осу. Қ асым ханның бұ л істі орындау жолындағ ы басты кедергісі Мұ хаммед Шайбани болды. 1510 жылы Қ асым ханның ә скерлері Мұ хаммед Шайбанидің ә скерін жең ді. 1510 жылы Мұ хаммед Шайбани Мервте ө леді. XVI ғ асырдың аяғ ына қ арай Қ асым хан Қ азақ хандығ ының жерін ұ лғ айтады. XVII ғ асырдағ ы Қ азақ хандығ ы. XVI ғ асырдың аяғ ына қ арай Жетісу жерлері, Сырдария бойындағ ы кө птеген қ алалар, бұ рынғ ы Ноғ ай Ордасының қ ұ рамында болғ ан жерлер Қ азақ хандығ ының қ арамағ ына қ осылады. Қ асым ханның кезінде Қ азақ хандығ ының халық саны 1 млн-ғ а жеткен. Қ асым хан қ азақ тың қ ұ қ ық тық тарихының 5 бө лімінен тұ ратын белгілі «Қ асқ а жол» заң дар жинағ ын шығ арғ ан. Қ асым ханның тұ сында Қ азақ хандығ ы Ресей патшалығ ымен, Сібірмен т. б. елдермен байланыс орнатады. Қ азақ хандығ ының Қ асымнан кейінгі билігі Мамаштың қ олына тиді. 1523 жылы хан тағ ына Тақ ыр отырды. Тақ ырдың кезінде Қ азақ хандығ ы біраз жерлерінен айырылды. 1533 жылы хан тағ ына Бұ йдаш отырғ анда да, Қ азақ хандығ ының ішкі жә не сыртқ ы жағ дайлары жақ сарғ ан жоқ. 1534 жылы хан тағ ына Қ ожа Махмұ д, 1535 жылы Тоғ ым хан, 1537 жылы Қ асымның баласы Хақ назар (1537–1580) отырды. Хақ назар ең алдымен Жайық маң ын, Тү ркістан жерлерін басып алды. 1580 жылы хан тағ ына Шығ ай, 1582 жылы Шығ айдың баласы Тә уекел хан болды. 1586 жылы Тә уекел Тү ркістанды басып алды. 1598 жылы Тә уекел хан інісі Есім сұ лтанмен қ азақ қ олы Мә уереннахрғ а кіріп, Самарқ анды басып алады. 1598 жылы Ташкентте Тә уекел хан қ айтыс болады. 1598 жылы Есім хан болды. Есімнің інісі Тұ рсын Есім ханғ а бағ ынбай, Тү ркістанды жеке биледі. 1627 жылы Есім хан Тұ рсынды ө лтіреді. Есім хан Қ азақ хандығ ының аумағ ын кең ейту бағ ытында ү лкен ү лес қ осты. Мемлекет билігін, қ ұ қ ық тық жү йені реттеуде Есім ханның «Ескі жолы» аталғ ан заң дар жинағ ы елеулі рө л атқ арды. 1628 Есім хан қ айтыс болады. 1629 жылы хан тағ ына Есім ханның баласы Жә ң гір отырады. Ол қ азақ тарихында «Салқ ам Жә ң гір» деген атқ а ие болды. 1643 жылы Салқ ам Жә ң гір 600 сарбазбен ойраттың 50000-дық ә скеріне қ арсы шығ ып, жең іске жетеді. Бұ л соғ ыста Жә ң гір ханғ а Жалаң тө с кө мекке келеді. 1652 жылы ойраттарғ а қ арсы ұ йымдастырылғ ан шайқ аста Жә ң гір қ айтыс болады. Біраз уақ ыт бойы қ азақ хандығ ының билігі сұ лтандардың қ олында болады. 1680 жылы хан тағ ына Ә з-Тә уке отырады. Ә з-Тә уке хандық билікті билерге сү йеніп жү ргізеді. Билердің кө мегімен «Жеті жарғ ы» заң дар жинағ ын шығ арады. Тә уке хан кезінде Қ азақ хандығ ының астанасы Тү ркістан қ аласы болады. 1718 жылы Ә з-Тә уке қ айтыс болады.