Басындағы Қазақ хандығы.Тәуке ханның реформалары.

Тә уке хан. 1680 жылы Қ азақ стан жеріндегі хандық тардың билігі Жә ң гірдің баласы Тә уке ханғ а (1680-1717 жж.) кө шті. Ол ө зін жақ тайтын феодалдардың, ел силағ ан билердің қ олдауына сү йене отырып, халық тың, елдің бірлігінін туын жоғ ары ұ стады. Ол билер съезінің ө тетін жері мен уақ ытын белгіледі. Съезр Тә уке хан ордасында: Тү ркістан қ а-да Битө беді, Сайрам қ ал-дағ ы мартө беде Сырдария обл.Ангрен қ.жақ ын жердегі Кү лтө беде ө ткізілген. Билер кең есінің шешімін келесі мә жіліске ешкім ө згерте алмайтын еді. Тә уке хан би-батырлар тірегін кең ейтуге тырысты.

Тә уке хан 1687-1688 жж. Бұ хара ханы Сұ бхан- Кулимен Ташкент туралы келіссө з жү ргізген, тіпті қ аланы алуғ а ә рекеттенген. Сырдария бойындағ ы Тә укенің хандық ө кіметі нығ айып, Тү ркістан қ аласы оның астанасы болғ ан. XVII ғ. 90-шы жылдарында, яғ ни Тә уке ханның тұ сында жонғ ар феодалдарының қ азақ тардың жеріне қ ысымы босаң сыды. Ө йткені бұ л кезде қ азақ, кырғ ыз, оғ ан қ арақ алпақ тардың бір бө лігі бірігіп қ имыл жасады.

1686-93 ж.Сібірге 5 елшілік жіберді. Тә уке хан орыстармен қ арым-қ атынастарды тең дә режеде ұ стау ү шін, бейбіт халық ты ө лтіру, тонау сияқ ты кемшіліктерге кө з жұ ма қ арады.

Тә уке хан кезінде жоң ғ ар-қ азақ кқ арым-қ атынасы шиеленісте болды.

1698 ждан бастап ойраттармен қ арулы қ ақ тығ ыстың жаң а кезең і басталды.Жоң ғ арлардың кө здегені ірі сауда орталығ ы болатын оң т.Қ азақ стан болатын. Қ азақ тың Сығ анақ, Тү ркістан, Созақ, Отырар, Сайрам қ ал-ы ө зіндік стратегиялық тірек бекетіне айналды. Қ азақ -қ алмақ қ ырқ ыстары толассыз жү ргізілді. Олар 1711, 1712, 1714, 1717 ж.ерекше болды. Жоң ғ ария қ азақ тарғ а аса қ ауіп тө ндірді.

Тә уке хан феодалдық ө зара тартыстарды уақ ытша тыйып, ү ш жү здің ү шеуінде де тыныштық ты қ алпына келтіруге тырысты. Осы арқ ылы ол қ азақ руларының қ оныстарын сыртқ ы жаулардан қ ауіпсіздендіруге кү ш салды. Тарихи деректерде айтылғ андай, Тә уке ханның ө з билігінде 80 мың дай жауынгерлерінің болуы, оғ ан сыртқ ы жә не ішкі жаулармен кү ресте жетістіктерге жетуге мү мкіндік берді.

1718ж.қ азақ тың ү ш жү зіне билігі толық тарағ ан соң ғ ы хан Тә уке қ айтыс болды. Тә уке хан тұ сында қ азақ хандығ ы бір орталық қ а бағ ынғ ан мемл.еді.

«Жеті жарғ ы» -жеті ереже дегенді білдіреді. Ғ ылыми ә дебиетте бұ л заң қ ұ жаты «Тә уке ханның ережесі» н\е «Тә уке ханның заң ы» деп аталады. Деректемелерде «ереженің» авторы кім болғ аны туралы мә ліметтер жоқ. Тарихи аң ыздарғ а қ арағ анда ереженің жасаушысы тә уке хан делінеді: ол Кү лтө беде 3 жү здің басты билерінің бастарын біріктіріп, сө йтіп олар «қ асым мен есім хан-ң ескі ә дет-ғ ұ рпын» «жеті жарғ ы» деп аталатын нормағ а біріктірген. Жарғ ыны кейбір ғ алымдар Шың ғ ыс ханның Яссасының кө шірмесі десе, кейбіреулері оны мү лдем тә уелсіз жазылғ ан дейді. Тә уке ханның ережесінде сол кездегі қ азақ қ оғ амының ә леум.-қ ұ қ ық тық нормалары заң жү зінде баянды етілді. Жеті жарғ ығ а ә кімшілік, қ ылмыстық істер, азаматтық кү рес нормалары, салық тар, діни қ озғ алыстар, сот, отбасы жағ дайы, яғ ни қ азақ қ оғ амы ө мірінің барлық жақ тары қ амтылды. Ә кімшілік қ ұ қ ық нормалары мен қ ылмыстық іс қ ұ қ ығ ы: жоғ арғ ы билік хан қ олына шоғ ырланды, жиналысқ а қ ару-жарақ сыз кіргізілмеді. ө лім жазасына кесілді: 1. Ә йелі кү йеуін ө лтірсе ж\е туыстары кешірмесе; 2.егер ә йеле кө лденең інен тапқ ан баласын ұ ялғ анынан ө лтірсе; 3.егер ө з ә йелінің кө зіне шө п салғ анына кү йеуінің кө зі жетсе; 4. Егер қ ұ дайғ а тіл тигізсе. Ө лім жазасының екі тү рі болды: дарғ а асу, тас лақ тырып ө лтіру. Жазалаудың ең кө п тарағ ан тү рі қ ұ н тө леу. Отбасы-неке қ ұ қ ығ ы, Мұ ра алу жағ дайлары жарғ ыда дұ рыс талданбады. Отбасы саласында ә йел тең қ ұ қ ық ты болмағ ан. «ата-анасы ө з баласын ө лтірсе жазағ а тартылмайды» делінген. Баласы жоқ бө лек тұ ратын баласы қ айтыс болса мал-мү лкі ә кесіне берілген. Сот. Соттау қ ұ қ ығ ы тек ханның билер мен рубасылардың қ олында болды. Талапкер мен жауапкер тұ ратын ауылдардан екі адам шақ ырылуы тиіс болатын. Істі шешкеені ү шін билер ө телетін есенің оннан бір бө лігін алды. Нақ ты айғ ақ тары болмаса 3-7-ге шейін куә лар шақ ырылатын. Куә лер болмаса ант беру талап етілген. Билерге кү дік туса айыпкер ауыстырылуын сұ рауғ а қ ұ қ ығ ы бар.

36-37. 17-18ғ. 1 ширегінде Қ азақ -Жоң ғ ар қ атынастарының шиеленісуі. «Ақ табан шұ бырынды» Аң ырақ ай шайқ асы. 1710жылы кү зде қ азақ жү здері ө кілдерінің жиналысы Қ арақ ұ мда қ аракесек руы кө шіп жү ретін жерде ө тті. Қ азақ жасақ тарына БӨ генбай батыр жетекші болды. Я. Гавердовскийдің акйтуынша «риза болғ ан халық Бө генбай батырды жетекшісі ретінде жариялады» Мейердеректеріне қ арағ анда съезде «хандар ә улетінде Ә білқ айыр ағ а хан болып сайланғ ан» дейді. Витевский былай деп тұ жырымдады: «қ азақ тардың ә йгілі батыры, ақ сақ алы Бө генбай Қ арақ ұ мдағ ы жиында халық ты қ алмақ тарғ а шабуыл жасауғ а кө ндірді. Бө генбай қ азақ тардың жетекшісі болып сайланды. Ал хан билігі Ә білқ айырғ а берілді». 1713-1717 жылдар ара-да жоң ғ арлардың қ азақ тарғ а соғ ыс қ имылдары ө ршелене тү сті. 1723ж Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы XVIII ғ асырдың басында Қ азақ қ оғ амының ө з ішінде дағ дарысты қ ұ былыстар етек алды. Ал бұ л жағ дайды кө ршілер дереу пайдаланды. Жан-жақ тан: солтү стік пен батыстан – Ресей мемлекетінің, шығ ыстан – жоң ғ арлардың, оң тү стіктен – Орта Азия хандық тарының саяси қ ысым жасауы айқ ын аң ғ арылды. Қ азақ халқ ы ү шін ең басты қ ауіп – Жоң ғ ар хандығ ы тарапынан тө нді.1718 жылдың кө ктемінде Аягө з ө зенінің бойында қ азақ жасақ тары мен жоң ғ ар ә скерлерінің арасында болғ ан ү ш кү ндік қ антө гіс ұ рыста қ азақ тар жең іліп қ алды. Қ азақ хандық тарының саяси бытыраң қ ылығ ын пайдаланып, 1723 жылы кө ктемде жоң ғ арлар 70 мың ә скермен жеті бағ ыттан қ азақ жеріне тұ тқ иылдан басып кірді. Цеван-Рабданның ұ лы Қ алдан Церен Балқ ашқ а одан ә рі қ арай Қ аратау ө ң іріне, Қ ұ лан батур Алтайғ а жә не Кө ктал ө зенінің ө ң іріне, Амурсана ә скері Нұ ра ө зені бағ ытында, Қ алдан Цереннің Цеван-Доржы атты ұ лы Шелек ө зенінің аң ғ арымен, екінші ұ лы Лама-Доржы Ыстық кө л бағ ытында қ озғ алды. Жоң ғ арлар халық ты жаппай қ ырып, мал-мү лкін тонады. Қ апыда қ алғ ан қ азақ тар ү йлерін, мал-мү ліктерін тастап босып кетуге мә жбү р болды. Қ аратау мен Арыс ө ң іріндегі қ азақ тардың кө п бө лігі жаудың қ олынан қ аза тапты. Алтай ө ң ірі толығ ымен жоң ғ арлардың қ олына кө шті. Жоң ғ арлар Қ азақ хандығ ы территориясының басым бө лігін жаулап алды. Ендігі жерде қ азақ жері мен жоң ғ арлар ұ лысының шекарасы Ұ лытау, Балқ аш кө лі мен Шу, Талас ө зендерінің арасымен ө тті. Қ азақ тарихында бұ л кезең «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» деп аталады. Қ ашып, босқ ан қ азақ тардың паналағ ан жері Сырдарияның сыртындағ ы Алқ акө л кө лі болды. Бұ л оқ иғ а қ азақ тың кіші жү зі арасында «Сауран айналғ ан» деген атпен ә йгілі болғ ан. Жоң ғ арлардан қ ашқ ан Кіші жү з қ азақ тары соң ынан тү скен жауды кө з жаздыру ү шін Сауран қ аласын айнала кө шкендіктен, бұ л оқ иғ а «Сауран айналғ ан» деп аталғ ан екен. Осы заманнан бізге дейін жеткен «Елім-ай» ә ні халық бұ қ арасының сол жылдардағ ы мұ ң -зарын бейнелейді.Кү зде Сарыарқ а даласындадағ ы Бұ ланты ө зенінің маң ында жауғ а ү лкен соқ қ ы берілді. Шайқ ас болғ ан жазық Қ арасиыр деп аталады. Осы маң дағ ы соң ғ ы шайқ ас Жақ сы Қ он ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысындағ ы Қ арамолда деген жерде болды. Бұ л шайқ аста да жоң ғ арлар жең іліс тапты. Кейіннен шайқ ас болғ ан аймақ «Қ алмақ қ ырылғ ан» деп аталды. Жоң ғ ар басқ ыншыларына қ арсы Отан соғ ысында қ азақ тарихы ү шін маң ызы зор шайқ астардың бірі – Аң ырақ ай шайқ асы. Бұ л шайқ ас 1730 жылы Балқ аштың оң тү стік-батысындағ ы Алакө л маң ында орын алды. Аң ырақ ай шайқ асы болғ ан жер 200 шақ ырымғ а созылды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ атынастарына да теріс ә серін тигізді. Елдің қ ұ лдырауы мен кү йзелуі салдарынан кедейлер, қ оң сылар, жатақ тар жә не т.б. кө бейді. Ө з бетімен шаруашылық жү ргізу мү мкіндігінен айырылғ ан олар малы кө п байлардың бақ ташылары, ү йдегі малайлары ретінде жұ мыс істеуге мә жбү р болды. Қ азақ тардың 1730 жылғ ы Аң ырақ ай жең ісіне қ арамастан Жоң ғ ар хандығ ының жаң а шабуылының тікелей қ аупі сақ талып қ алды. Қ азақ хандық тары жө нінде барынша агрессияшыл саясат жү ргізген Қ алдан Цереннің (1727-1745 жж.) билік басына келуі мұ ндай шабуылдың қ аупін кү шейтті. Қ азақ хандық тарының Орта Азия хандық тарымен де қ атынастары шиеленіскен кү йінде қ ала берді. Еділ қ алмақ тары жә не башқ ұ рттармен қ арым-қ атынастар да кү рделі еді. Осындай жағ дайда қ азақ билеушілері алдында маң ызды да кү рделі міндет – қ азақ жү здерін сыртқ ы жаудан қ ауіпсіздендіру жә не елдің феодалдық бытыраң қ ылығ ының кү шейе тү скен ү рдісін жою міндеті тұ рды. Олардың бұ ғ ан ө з кү штерімен жете алмайтындығ ына кө здері жете тү сті. Солтү стіктегі қ уатты кө рші – Орыс мемлекетімен одақ тасу қ ажеттігі туралы пиғ ыл туындады. Осылайша қ азақ билеушілерінде орыс-қ азақ саяси жә не экономикалық байланыстарын нығ айтып, Ресейдің қ арауына кірудің жолдарын іздеуге деген ұ йғ арым қ алыптасты.

«Ақ табан шұ бырынды – Алакө л сұ лама» кезең інің ерекшеліктерін кө рсетің із

Қ аратау мен Арыс ө ң іріндегі қ азақ тардың кө п бө лігі жоң ғ арлардың қ олынан қ аза тапты.Алтай ө ң ірі толығ ымен жоң ғ арлардың қ олына кө шті.Қ азақ рулары мекендерін тастап, Сырдарияның арғ ы бетіне қ арай қ ашты.Сырдариядан ө ткен Ұ лы жә не Орта жү з қ азақ тарының басым бө лігі Ходжентке, Орта жү з қ азақ тарының біраз бө лігі Самарқ анғ а, ал Кіші жү з қ азақ тары Хиуа мен Бұ хара аумағ ына ө тті. Ал жоң ғ арлар қ азақ ауылдарын, қ алаларын басып алды, халқ ын қ ырып, тұ тқ ынғ а айдады.Ә сіресе, Шона-Дабаның бағ ытындағ ы халық ауыр азап шекті.Оның ә скері 5000 қ азақ жанұ ясын талқ андап, 1000 жанұ яны тұ тқ ынғ а айдады.Ұ лытау, Балқ аш кө лі мен Шу, Талас ө зендерінің арасымен ө тті.Қ азақ тарихында бұ л кезең Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама деп аталады.Қ ашып, босқ ан қ азақ тардың паналағ ан жері Сырдарияның сыртындағ ы Алқ акө л кө лі болды..Бұ л оқ иғ а қ азақ тың кіші жү з арасында Сауран айналғ ан деген атпен ә йгілі болды.Осы заманнан бізге жеткен Елім-ай ә ні халық бұ қ арасының сол жылдардағ ы мұ ң зарын бейнелейді.Бұ л жылдардың ө зінде жау халық тың рухын сындыра алмады.Кө п жерлерде халық жауғ а батыл қ арсылық кө рсетті.Ташкенттің 300 мың тұ рғ ындары қ аланы ү ш ай бойы ұ стап тұ рды.Халық жоң ғ арларғ а қ арсы кү ресте ерен ерліктің ү лгісін кө рсетті. Сайрам, Тү ркістан қ алаларындағ ы тұ рғ ындары да жуғ а табанды қ арсы тұ рды.Осындай қ арсылық тарды ұ йымдастырушы Бө генбай, Қ абанбай, Саң ырық, Тайлақ, Жә нібек, Малайсары жә не т.б. халық батырлары болды.

.«Орбұ лақ», «Аң ырақ ай» шайқ асының тарихи маң ызын дә лелдең із.

Отан соғ ысында қ азақ тарихы ү шін маң ызы зор шайқ астардың бірі – Аң ырақ ай шайқ асы. Бұ л шайқ ас 1730 жылы Балқ аштың оң тү стік-батысындағ ы Алакө л маң ында орын алды.1997 жылы Қ азақ стан халық жазушысы Ә.Кекілбаев пен тарихшы М.Қ озыбаев бастағ ан ғ ылыми экспедиция шайқ ас болғ ан жерді жан-жақ ты зерттеді.Аң ырақ ай шайқ асына қ атысқ ан қ азақ сарбаздары асқ ан ерлік кө рсетті. Қ аракерей Қ абанбай, Саң ырық, Шақ шақ Жә нібек, Тама Есет, Шапырашты Наурызбай, Райымбек, Қ ұ дайменді Жібекбай, Сенгірбай, Шү йкебай тағ ы басқ а батырлар қ анды шайқ астардың алдың ғ ы шептерінде болып, талай рет суырылып шығ ып, ерлік ү лгісін танытты.Қ азақ тардың 1730 жылғ ы Аң ырақ ай жең ісіне қ арамастан Жоң ғ ар хандығ ының жаң а шабуылының тікелей қ аупі сақ талып қ алды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ атынастарына да теріс ә серін тигізді. Елдің қ ұ лдырауы мен кү йзелуі салдарынан кедейлер, қ оң сылар, жатақ тар жә не т.б. кө бейді

38-39. XVI-XVIIIғ ғ Қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымы шаруашылығ ы мен тұ рмысы. XVI-XVIII ғ асырларда қ азақ хандығ ында халық тың ә леуметтік қ ұ рамы феодалдық қ оғ амның таптық қ ұ рылымын бейнеледі.Қ азақ хандығ ы негізгі екі топқ а бө лінді: ақ сү йек жә не қ расү йек. Ақ сү йектерге Шың ғ ыс ханның ұ рпақ тары-сұ лтандар, тө редер, Мұ хаммед пайғ амбар-ң ү рім-бұ тақ тары қ ожалар жатты.Шың ғ ыс хан ұ рпақ тары туысымен сұ лтан тағ ына иеленіп, бұ л ә леуметтік топқ а тиесілі барлық ерекше қ ұ қ ық тармен қ амт етілді. Сонымен бірге бұ л ә леуметтік топтар руғ а бө лінбеді. Қ алғ ан ә леуметтік топтардың бә рі қ арасү йектерге жатты. Қ арасү йек ө з ішінде тайпалар мен руғ а бө лінді. Қ арасү йектерден ерекше қ ұ қ ық тарғ а иеленгендер тек билер болды. Ру биінің қ олында соттық ә кімшілік билік шоғ ырланды. Небір беделді билер қ ұ рылтай жиналысқ а қ атымып хан жанындағ ы билер кең есінің қ ұ рамында болды. Қ азақ қ оғ амында ешқ акндай қ ұ қ ығ ы жоқ мү шелер –қ ұ лдар болды. Олар нег соғ ыс тұ тқ ындары болды. Бұ ларғ а патриархтық феодалдық топтың мұ нан басқ а ө кілдері ә мірлер немесе бектер, билер, байлар, батырлар да жатты. Халық тың қ арапайым кө пшілік бө лігі мал ө сіруші шаруалар мен егінші шаруалар т.б еді. Бұ лар жеке ө з ең бегіне негізделген шаруашылығ ы бар ұ сақ ө ндірушілер болды. Шаруалар жұ мыс істеу жә не салық тө леумен қ атар кө птеген міндеткерлікті де ө теді, олар хандар мен сұ лтандарғ а сойыс беруге, қ онақ етіп кү туге, ә скерлерді соғ ыс жабдығ ы мен қ амтамасыз етуге тиісті болды. Кедейлер бай шонжарлардың малын бақ ты, ү й қ ызметшісі жұ мысын атқ арды. Егіншілікпен айналысқ ан шаруалар ө з шаруашылығ ын феодалдардың қ ыстауының маң ында жү ргізді. Кедей шаруалар феодалдың жерін жыртып егінін егіп, шө бін шауып жаздай кү тіп, кү зде жинап теріп қ амбасына кіргізіп берді. Мұ сылман дінбасыларының жоғ арғ ы топтары ишандар, имамдар, қ ожалар да жоғ арғ ы топқ а жатты. Молдалар да артық шылық дә режеде болды. Батырлар-қ азақ жасақ тарын бастағ ан қ олбасшылар, ержү рек адамдар. Ақ сақ алдар-жасына байланысты қ ұ рметке бө ленген адамдар. Қ ұ лдар-қ ұ қ ық сыз ә леуметтік топ.

XV-XVIII ғ ғ.қ азақ тардың шаруашылығ ы мен тұ рмысы. Халық тың қ арапайым кө пшілік бө лігі мал ө сіруші шаруалар мен егінші шаруалар т.б еді. Бұ лар жеке ө з ең бегіне негізделген шаруашылығ ы бар ұ сақ ө ндірушілер болды. Шаруалар жұ мыс істеу жә не салық тө леумен қ атар кө птеген міндеткерлікті де ө теді олар хандар мен сұ лтандарғ а сойыс беруге, қ онақ етіп кү туге ә скерлерді соғ ыс жабдығ ы мен қ амтамасыз етуге тиісті болды. Кедейлер бай шонжарлардың малын бақ ты, ү й қ ызметшісі жұ мысын атқ арды. Егіншілікпен айналысқ ан шаруалар ө з щаруашылығ ын феодалдардың қ ыстауының маң ында жү ргізді. Кедей шаруалар феодалдың жерін жыртып егінін егіп, шө бін шауып жаздай кү тіп кү зде жинап теріп қ амбасына кіргізіп берді. Мұ сылман дінбасыларының жоғ арғ ы топтары ишандар, имамдар, қ ожалар да жоғ арғ ы топқ а жатты. Молдалар да артық шылық дә режеде болды. Феодалдар мен тә уелді шаруалар арасында ә леуметтік қ айшылық тар жиі жиі кө рініс тапты. Шаруалар кө шіп кету немесе қ ашып кету арқ ылы ө зінің наразылығ ын білдірді.

Қ азақ хандығ ының нығ аюы, Қ азақ хандығ ының экономикалық жә не мә дени ө мірі Оң тү стік Қ азақ стан тарихымен тығ ыз байланыста болды. Соң ғ ы орта ғ асырларда қ ала мә дениеті мен отырық шы –егіншілік мә дениет қ азақ тың этникалық аумағ ының нақ осы, бірден бір ауданында сақ талып қ алды. Қ азақ жерінің табиғ и-географиялық ерекшеліктеріне қ арай қ азақ тар кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен айналысты. Кө шіп-қ ону бағ ыттары жыл маусымына байланысты ө згеріп отырды. Маусымдық жайылымдарды (кө ктеу, жайлау, кү здеу, қ ыстау) алмастырып кө шіп-қ онып отырудың бұ рыннан қ алыптасқ ан жолдары мен жылдық айналымы орнық ты. Ә рбір ру белгілі бір аймақ шең берінде кө шіп-қ ону дә стү рін ұ станды. Қ азақ тар негізінен қ ой, жылқ ы, тү йе ө сірген. Қ азақ шаруашылығ ында мү йізді ірі қ ара аз болғ ан, ө йткені ол жыл бойы бағ уғ а ә сіресе қ ыс кезінде тебіндеп жайылуғ а нашар бейімделген. Қ азақ тар-ң мал шаруа-на байл Ш. Уалиханов былай дейді: «Дала кө шпелісін ішіп жегізетін де киіндіретін де мал, ол ү шін ө з тыныштығ ынан малының аман болғ аны қ ымбат.Жұ ртқ а мә лім.Қ ырғ ыздар бір-бірімен амандасқ анда «мал-жан аманба?» деген сө зденмен ьастағ ан. Отбасының мал*жайын алдын-ала сұ растыруы кө шпенділер ө мірінде малдың қ аншалық ты маң ызы барын айқ ын кө рсетеді». Қ азақ тардың шаруашылығ ында ә р тү рлі қ олө нер мен ү й кә сіпшіліктері елеулі орын алды. Олардың кө пшілігі мал шаруашылығ ы ө німдерін ө ң деумен байланысты еді. Осығ ан байланысты тері ө ң деп, киіз басуды, қ ұ рақ қ ұ рауды, оюарды тү рлі тү ске бояуды білген. Қ азақ хандығ ы аумағ ының тү рлі аудандарында егіншіліктің дамуы ә р тү рлі болды. Кейбір аудандарда егіншілік зор маң ызғ а ие болды. Бұ л ең алдымен Жетісу мен Оң тү стік Қ азақ стандағ ы Сырдария ө зеніне қ атысты еді. Қ азақ тар аң аулаумен де айналысқ ан. Аң аулаудың бірнеше тү рлері болғ ан: қ ұ с салғ ан, тазы ит қ осып аулағ ан т.б. Соның ішінде қ ыран қ ұ стармен аң аулау басым болды.