АСЫМ ХАН (1511-1518/ 1521Ж) ТҰСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ

Қ асым ханның сыртқ ы саясаты. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен нығ аюы ішкі феодалдық қ ырқ ыстар мен аласапыранқ ылық ты аяқ татты, ү немі ер ө ліп, ө ріс бұ зылып отыратын тайпалық талас-тартыстарғ а тыйым салды. Ел ішінде бейбіт береке орнады. Мұ ның ө зі кө шпелі шаруалардың бұ рыннан қ алыптасқ ан дағ дылы дә стү рге бай мал жайылыстарынан мерзім бойынша тиімді пайдалануын, кезінде ө ріс-қ оныс, жайлау-қ ыстауларына кө шіп-қ онуын, бейбіт ө мір ө ткізіп, ө ндіріспен шұ ғ ылдануын қ амтамасыз етті. Сө йтіп, ә леуметтік ө ндіргіш кү штерді ө сірді. Қ азақ хандығ ының ішкі жә не сыртқ ы саяси жағ дайы, ә сіресе Жә нібектің баласы Қ асым ханның (1511-1523 жж.) тұ сында нығ айды. Оның сыртқ ы саясатындағ ы негізгі бағ ыт бұ рынғ ысынша Сырдария бойындағ ы қ алаларды ө зіне қ аратып алу жолындағ ы кү рес болды. Осы арқ ылы ө зіне қ арасты қ азақ жерін кең ейте тү сті. «Тарихи-Рашиди», «Шайбани», т.б. деректемелердегі мә ліметтерге қ арағ анда, Қ азақ тардың этникалық территориясының негізгі аудандары қ азақ хандығ ына Қ асым хан тұ сында біріктірілген»[1]. XVІ ғ асырдың екінші он жылдығ ында Қ асым хан ұ лан-байтақ қ азақ территориясын ө з қ ол астына қ аратты. Бұ л кезде хандық тың шекарасы Оң тү стікте Сырдария алабын қ амтып, Тү ркістан аймағ ындағ ы қ алаларды басып алды. Шығ ыс оң тү стікте оғ ан Жетісу жерінің дені (Шу, Қ аратал, Іле ө зендерінің алабы) қ арады. Солтү стік жә не Шығ ыс солтү стікте Ұ лытау ө ң ірі мен Балқ аш кө лінен асып, Қ арқ аралы тау тарамдарына дейін жетті, Батыс солтү стікте Жайық ө зенінің алабын қ амтыды. Қ асым ханның батыстағ ы территориялық иеліктері де ұ лғ а тү сті. Ноғ ай Ордасы бұ л кезде ауыр дағ дарысты басынан ө ткізіп жатқ ан еді. Ру басшылары, мырзалар, билер билік ү шін ө зара қ арқ ысумен болды. Ә бден қ алжырағ ан Ноғ ай Ордасы рулары мен тайпаларының бір бө лігі қ азақ хандары мен султандарының билігіне бағ ынып, елінен қ азақ хандағ ына кө шіп кетті. Осы кезде Қ асым ханның қ ол астына қ арағ ан халық тың саны 1 миллион адамғ а жеткен. Қ азақ хандығ ының нығ аюы жә не оның кү шеюі мемлекеттің беделін арттырып, сыртқ ы саясат пен дипломатиялық қ арым- қ атынас саласында белгілі табыстарғ а қ ол жеткізді. Қ асым ханның тұ сында Орта Азия, Еділ бойы, Сібір хандығ ымен жә не орыс мемлекетімен сауда-саттық жә не елшілік қ арым-қ атынас орнатты. Қ азақ хандары ә р дә уірде елдің ішкі-сыртқ ы жағ дайында туылғ ан ө згерістерге ү йлесіп, икемді сыртқ ы саясат қ олданылып отырды. Қ азақ хандығ ымен дипломатиялық байланыс орнатқ ан алғ ашқ ы мемлекеттердің бірі ұ лы Князь III Василий (1505-1533 жж.) билік жү ргізген кездегі Москва мемлекеті болды. Қ асым хан тұ сында қ азақ тар ө з алдына дербес халық ретінде Европағ а мә лім болды. Қ асым ханның ішкі саясаты: Қ асым хан сыртқ ы саясат пен бірге ішкі саясатты да дұ рыс жолғ а коя білді. Ол феодал ақ сү йектердің қ арсылығ ын ә лсіретіп, мемлекеттің саяси, экономикалық, ә скери қ уатын арттырды. Қ асым хан мемлекеттің саяси қ ұ рылымын нығ айту жолында біраз шараларды жү зеге асырды. Оның тұ сында мемлекеттің ең жоғ арғ ы заң шығ арушы органы Маслихат-султандар мен ру басшыларының съезі болды. Маслихат жылына бір рет шақ ырылып, мемлекеттің ең маң ызды - соғ ыс жариялау, бітім жасау, жайылым жерлерді бө лісу, кө шіп-қ ону жолдарын айқ ындау сияқ ты мә селерді қ арады. Маслихаттың Шың ғ ыс хан ә улетінен хан сайлау қ ұ қ ысы болды. Маслихат жұ мысына тек ерлер ғ ана қ атыса алды. Мемлекеттегі бү кіл билік хан қ олында болды, сонымен бірге заң қ абылдау, жарлық беріп отыруғ а қ ұ қ ысы болды. Ханның жанында неғ ұ рлым беделді билер мен қ ауым ассоциация ө кілдерінен тұ ратын Кең есші ұ йым- Билер Кең есі болды. Ханның іс-қ ағ аздарын жү ргізіп отыратын, хатшылары мен кең сесі болды. Бір ескеретін жә й, мемлекеттің орталық аппаратының тұ рақ ты бір жерде жұ мыс істейтін орны болғ ан жоқ, сондық тан ханмен бірге кө шіп-қ онып жү рді.

Қ ұ қ ық. Қ асым хан ө зі билік жү ргізген жылдары қ азақ қ оғ амындағ ы қ ұ қ ық -нормаларды реттеу мақ сатымен алғ ашқ ы қ азақ заң ы- «Қ асқ а жолды» жарық қ а шығ арды. Бұ л заң қ азақ арасында бұ рыннан қ алыптасқ ан ә деп-ғ ұ рып ережелері негізінде жасалды. Бұ л заң сол кезде мұ сылман елдерінде жаппай қ олданылып жү рген ислам дінінің (шариғ ат) заң ынан ө згеше, кө шпелі қ азақ ө міріне ү йлесімді байырғ ы заң болды. Билердің кең есінде кө ппен ақ ылдасып, «Жарғ ы ережелеріне («ақ сақ алдар ережесі», «ата-баба жолы», «жө н-жосық тар») мә нді ө згерістер енгізеді. Халық бұ қ арасы Қ асым ханның ежелден қ алыптасқ ан билер заң ы- жарғ ыны жаң адан кө тергенін ұ натып, оны «Қ асым ханның қ асқ а жолы» деп атап кеткен.

Бұ рынғ ы заң -қ ағ идаларғ а енгізген ережелері мынау:

1.Мү лік заң ы (мал –мү лік, жер-су, қ оныс дауларын шешу ережелері).

2.Қ ылмыс заң ы (кісі ө лімі, ел шабу, мал ұ рлау, ұ рлық т.б. қ олд. жазалар).

3.Ә скери заң (қ осын қ ұ ру, аламан міндеті, қ ара қ азан, тұ лпар ат, ердің қ ұ ны

4.Елшілік жоралары (шешендік, ә дептілік, халық аралық қ атынастардағ ы сыпайлық, сө йлеу мә нері).

5.Жұ ртшылық заң ы (шү лен тарту, ас-той, мерекелер мен жиындардағ ы ережелер, жылу, асар т.б.) Сө йтіп, Қ асым хан ел басқ ару ісін бір жү йеге келтірген алғ ашқ ы заң жинағ ын дү ниеге ә келді.

Қ асым ханның қ азақ хандығ ын кү шейту, қ азақ тайпаларын жә не қ азақ тардың этникалық территориясын біріктіру жолындағ ы жең істері елдің ішкі жә не сыртқ ы беделін арттырып, атақ – даң қ ын асыра тү сті. Ә йгілі (орта ғ асырлық) тарихшы Мұ хаммед Хайдар Дулати («Тарихи – Рашиди») атты кітабында: «Қ азақ хандары мен сұ лтандары арасында Қ асым хандай қ ұ діретті ешкім болғ ан емес. Бұ рындық ты тіпті ешкім де елең қ ылғ ан жоқ» - дейді.

Сонымен, Қ асым хан тұ сында қ азақ хандығ ы саяси экономикалық жағ ынан кү шейіп нығ айды. Оның тұ сында қ азақ тар ө з алдына дербес халық ретінде Батыс Европағ а, Руське мә лім болды. Русьпен дипломатиялық байланыс жасалды, ол байланыс осы кү ндері жалғ асып отыр.

34.16-17 ғ Қ азақ хандығ ының ішкі жә не сыртқ ы саяси жағ дайы. Жоң ғ арлардың басым бө л-нің 1Тобылғ а, Жемге, Жайық қ а, Еділге қ арай баяу жылжып барып қ оныстануы қ азақ тар башқ ұ рттар ноғ айлар орыстар пайдалан-н жер алаптарында қ алып-н тепе-тең дікті бұ зды. Олар Есіл мен Тобылдың жоғ.ағ ыстары а\ы Жем мен Жайық қ а қ арай қ озғ алды. Жоң ғ арлар Кө шім ұ рпақ тарының қ олдауына сү йенді. Бұ л туралы шығ ыстанушы В.В.Григорьев: " Сө йтіп моң ғ олдар қ ысқ а уақ ыт ішінде Сібірден Ү ндістанғ а ж\е Қ атайдан Кавказғ а дейінгі елдердің ә міршісі болды. Хоурлық тың ордасы 50000 шаң ырақ, ал атты ә скері 30000 болды. Олардың артынан Еділге қ арай басқ а қ алмақ тар ілесті." 1635 ж қ алыптасқ ан Жоң ғ ар хандығ ы қ азақ тарды 3 жағ ынан қ оршады. 1643 ж. Жоң ғ арлардың 50мың ә скерін бастап келген Батыр қ онтайшының қ олына қ азақ ханы Жә ң гір 600 ғ ана жауынгерімен қ арсы шық ты. Самарқ аннан Жалаң тө с батырдың қ олы кө мекке келіп қ азақ тар бұ л шайқ аста жең іске жетеді. Жоң ғ арларғ а қ арсы кү ресте Жә ң гір тапқ ыр, ә рі дұ рыс айла –тә сіл қ олданғ аны туралы Левшин былай дейді: «Ол аз ғ ана адаммен ашық шайқ аста жең іске жете алмайтындығ ын біліп, жоң ғ арларды тұ зақ қ а тү сіру ү шін екі таудың ортасын тосқ ауыодап отырады. Бұ л жер жоң ғ арлардың қ алың қ олының қ азаұ тарды қ оршауғ а алуына тиімсіз болып, Жә ң гір хан жең іске жетті». Қ азақ шежірелері мен халық аң ыздарының деректері б/ша шайқ ас Жоң ғ ар алатауында, Орбұ лақ деген жерде болғ ан.Ірі оқ иғ алар мен қ атар Орбұ лақ шайқ асы да қ азақ халқ ының тарихына енді. Жә ң гір «Салқ ам Жә ң гір» деп аталып кетті. Бұ л жө нінде ЩОқ ан Уалиханов былай дейді: «17ғ. Екінші жартысында Есім хан тұ сында қ ырғ ыз-қ азақ тардың кү шейіп алғ ан қ алмақ ә міршілеріне қ арсы кү ресі басталды. Есімнің ұ лы Жаһ ангердің 1643 жылғ ы Батырхан тайшымен соғ ысы туралы Фишер баяндағ ан». Шынында да Қ азақ хандығ ының Жә ң гір бастағ ан кү ресі туралы мә селе тарихнамада 18 ғ асырдан бастап қ озғ алғ ан.

Теуекел мен Есімнің Орта Азияга жасағ ан жорыктары кезiнде Тауекел Бухара каласының тү бiнде жаралы болып қ айтыс болады. Жазба деректерге қ арағ анда Тә уекелдің балалары жас болып, ел алдында танылмагандыктан, хандык билiктi iнici Eciм сұ лтан алады. Eciм сол кездің ө зiнде қ азақ тың кө п санды ә скер басшысы болғ ан. Ташкент, Тү ркістан аймағ ын билеген, кө рнекті сұ лтан еді. Сондық тан да сұ лтандардың кө пшiлiгi Есімнің хан болуын жақ тағ ан. Есім енді 1598 ж бастап 1628 ж шейін ел билейді. Алайда Есімге қ арсы болғ ан саяси топтар болды. Ол қ атағ ан руынан шық қ ан Тұ рсын Мұ хаммед деген сұ лтан еді. Ол 1613-1614 жылдардың шамасында ө зiн хан деп жариялағ ан. Сө йтiп XVII ғ асырдың алғ ашкы кезiнде қ азақ хандығ ын екі хан билеген, содан саяси бытыранкылық болды. EciM хан Тү ркістан қ аласын ө зінің астанасы етсе, ал Тұ рсын ө зiн тауелсiз хан жариялап, Ташкент каласын ө зінің астанасы ететi. Осы кезде бұ хар хандығ ы мық ты болып тұ р еді. Бұ хар хандығ ы Тә уекел ханның кезінде Айырылып қ алғ ан маң ызды қ алаларды қ айтарып алу ү шін соғ ыс ашады. Алғ ашқ ы қ азақ -бұ хар шайқ асы 1603 жылы Айғ ыржар деген жерде (Самарқ анд мағ ы) болып, бұ л шайқ астав Қ азақ хандығ ы жең еді. 1611 жылы бұ хар ә скерімен Ташкент тү бiнде ұ рыс болады. Қ азақ тың ә скерін басқ арган Есім хан жең іске жетiп, Бұ хар ханы келiсiм жасауғ а мә жбү р болғ ан. Осы кезде Eciм мен Тұ рсын арасында кайшылық тар туып, Eciм хан ө з ордасына қ айтады. Осы кезден бастап eкi қ азақ хандарының арасындағ ы қ айшылық шиеленiсе туседі. Eciм хан шамамен алғ анда 1627-1628 жылдары Жетiсу жерiне енген қ алмақ тарғ а қ арсы жорық қ а аттанғ ан кезде Тұ рсын хан ө зінің ә скерімен Тү ркістанғ а Есім ханның ордасына шабуылдағ ан Eciм ханның кө птеген адамдарын ө лтіріп, ә йелiн, балаларын тұ тқ ындап, Ташкентке кайтады. Eнді Тұ рсын хан Eciм ханды ө лтірмек болады Бул жағ дайдың бә рiн естіген Eciм хан Ташкентке аттанады. Ташкент тө ң ірегінде шайқ ас болғ ан. «Бахр ә л - асрардың» мағ лұ матына қ арағ анда Тұ рсын қ айтыс болғ ан. 1628 жылы Тұ ррсынды ө лтірумен бірге Есім хан қ атағ ан руын да қ ырып тастағ ан.

Махмұ д ибн Уә лидің хабарларына қ арағ анда Есім хан 1628 ж қ айтыс болғ ан. Бірақ Есім хан 1643 ж дейін билік қ ұ рды деген мә ліметтер бар. Есім хан билік қ ұ рып тұ рғ ан кезінде қ азақ тардың ә деттегі қ ұ қ ық нормалары бір жү йеге келтіріп, толық тырады. Ханның тұ сында «Есім ханның ескі жолы» деген заң дар жинағ ы шығ ады. Тү ркістан қ аласын Есім хан ө зінің астанасы етті.