Исатай Тайманұлы және Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің себептері, барысы, ерекшеліктері.

1836—1838 жылдары Бө кей хандығ ында аса ірі халық -азаттық кө терілістерінің бірі болып ө тті. Ол кө терілістің басты себебі жердің жетіспеушілігі еді. Мә селен, Ішкі Ордадағ ы 20 мың ғ а жуық отбасы шаруашылығ ы жер тапшылығ ынан зардап шекті. Ең жақ ын шұ райлы жерлердің бә рін де ірі помещиктер мен байлар ө зара бө лісіп алып қ ойғ ан болатын. Қ атардағ ы қ арапайым қ азақ тар жерді солардан жалғ а алып пайдаланды. Қ азақ ақ сү йектері орыс помещиктерінен жалғ а алғ ан жерлерді ө здерінің жеке қ алауы бойынша қ азақ ауылдарына кө терің кі қ ымбат бағ ағ а тағ ы да қ айыра жалғ а беріп отырды. Сө йтіп қ азақ тардан ә р тү рлі айыппұ лдар мен алым-салық ты еселеп алып тұ рды. Ресей помещиктері Юсупов пен Безбородконың Каспий тең ізі жағ асында кө лемі орасан зор жер телімдері болды. Жайық ә скери кең есі Ү лкен жә не Кіші Ө зен бойындағ ы жә не Қ амыс-Самара кө лдерінің тө ң ірегіндегі жерлерді ө з пайдасына басып алды. Жайық бойындағ ы жерлерді Жайық қ азақ ә скерлері иемденді. Қ азақ тардың кесіп ө тіп, жағ алаудағ ы жайылымдарды пайдалануына қ атаң тыйым салынды. Далалық қ азақ тар ішкі жақ бетке, ішкі жақ қ азақ тары далалық сыртқ ы жақ бетке ө те алмады. Жердің жеткіліксіздігі салдарынан қ азақ тар жерді Астрахан губерниясының шаруаларынан, Жайық қ азақ тарынан, жер иеленуші ірі помещиктер мен қ азақ байларынан қ ымбат бағ амен жалғ а алып пайдалануғ а мә жбү р болды. Жә ң гір хан тарапынан салынатын алым-салық тү рлері де ең сені езіп жіберді. Ол ө з жеке басының пайдасына жинап алынатын бірың ғ ай салық тү рін енгізді. Патша ү кіметі ханның ө зі жасап алғ ан фискальдық қ аржы жү йесіне араласпады.

1835ж. Исатай бастағ ан кө терілісшіілер халық арасында ү гіт-насихат жү ргізіп, хан билігіне бағ ынбауғ а шақ ырды. 1836 жыл-ң ақ пан айында халық кө терілісі басталды. Оның қ озғ аушы кү ші қ атардағ ы бақ ташы қ азақ тар болды. Кө теріліс туының астына бірқ атар старшындар да жиналды.Сұ лтандар мұ ның ақ ыры не болар екен деп, ә ліптің артын бағ ып, бейтарап қ алды немесе кө терілісшілерге қ арсы шық ты.

Халық кө терілісін елге белгілі беделді батырлар Исатай Тайманұ лы (1791-1838) мен Махамбет Ө темісұ лы (1803-1845) басқ арды. Оның екеуі де беріш руының жайық атасынан болатын. 1836 ж. наурызла хан Қ арауылқ ожағ а қ ол жинап, Исатай мен Махамбетті ж/е оларды қ олдаушыларды тұ тқ ындауғ а бұ йрық берді.1836-37 ж.ж. кө терілісшілер ө з талаптарымен ханғ а барумен болды. Исатай мен Маханбеитке Кү шік Жапаров деген адамды ө лтірді деп жала да жабылды, бірақ сот отырысында олар ө зін ақ тап шық ты.1837ж. Оларды тұ тқ ындауғ а Перовский жіберген Покатилов баст. Жайық казак отряды аттанады. Алайда сә тсіз болады. Кө тер-р саны 3мың ғ а жетіп қ алғ ан еді. 1837ж. қ ыркү йекте кө т-р Қ арауылқ ожа мен басқ а да би сұ лтандар ауылына шабуыл жасайды.Қ азан айында Исатай хан ордасына шабуыл жасайды, Алайда ханғ а 17қ азанда подполковник Гекке кө мекке келеді.Алайда олар шайқ асқ а дайын емес еді. 1837ж 15қ арашада Тастө бе маң ында кескілескен шайқ ас болады. Кө терілісшілерді біраз жерге жейін қ уып барады, алайда Исатайды ұ стай алмайды.Тастө бе маң ындағ ы шайқ аста Исатай қ аза табады. Оның басын Иван Богатырев деген урядник шабады. Исатай ө лген соң, кө теріліс жең іліске ұ шырайды, ал Махамбет біраз жақ тастарымен Хиуағ а ө тіп кетеді. Кейін Орынбор ә кімшілігі оны сотқ а тартып, Атырау ө ң іріне жер аударады. Бұ л кө тер нег 3кезең нен тұ рады:

1. 1833-1836ж- кө тер-ке даярлық кезең;

2. 1837ж басы-1837ж кү з айлары

3. 1837ж желтоқ саны -1838ж шілде. Кө теріліс Ақ бұ лақ тағ ы шайқ аспен жең іліске ұ шырайды.

Бұ л патша ү кіметі қ ұ рғ ан жаң а ә кімшілік-аумақ тық бірліктің аумағ ында қ азақ тардың отаршылдық қ а қ арсы ірі баскө теруі еді. Оның ұ лт-азаттық сипаты басым болды.Кө теріліс аяусыздық пен басылғ аннан кейін де жалғ аса берді. 1842 жылы Жә ң гір ханғ а қ арсы Аббас Кошайұ лы мен Лаубай Мантайұ лы бастағ ан баскө терулер болып ө тті.

Жә ң гір хан кө терілісшілердің кейбір талаптарын орындауғ а мә жбү р болды. Атап айтқ анда, халық тан жиналатын алым-салық кө лемін едә уір жең ілдетті. Патшаү кіметіне наразылық білдірген старшындардың пікірімен санасу керектігін тү сінді.

45. 1822-1824 жж Сібір жә не Орынбор қ азақ тары туралы жарғ ылар. ХІХ ғ. 20-30 жылдары орыс-ағ ылшын бақ таластығ ының шиеленісуіне байланысты патшалық Ресей Орта Азия мен Қ азақ станда ө з ық палы мен билігін одан ə рі нығ айту басты міндеті деп санады. Қ азақ станның Ресей мен Орта Азия хандық тарының жə не Қ ытай аралығ ында геосаяси орналасуы Ресей тарапынан қ азақ даласын отарлау ү рдісін тездетті. Осы мақ сатпен Ресей империясы 1822 ж. «Сібір қ ырғ ыздары туралы», 1824 ж. «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» Жарғ ыны қ абылдады. Ресейдің хандық билікті жоюғ а асығ уы соншалық ты, олар ə рбір мү мкіндікті пайдаланып, ел ішіндегі ық палды адамдарды, хандарды, билер мен батырларды бір-біріне айдап сала отырып, алдау, кү ш кө рсету сияқ ты шараларды қ олданды. 1822-1824 жылдардағ ы Жарғ ының қ абылдануымен Орта жə не Кіші жү зде хандық билік жойылды. Авторы Сібір ə скери губернаторы М.Сперанский болғ ан «Сібір қ ырғ ыздары туралы» (1822 ж.) Жарғ ы бү кіл Орта жү здің жерін қ амтыса, авторы ОрЫНБОР Ә скери губернаторы П.Эссен болғ ан «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» (1824 ж.) Жарғ ы Кіші жү з территориясына таралды. «Сібір қ ырғ ыздары туралы» Жарғ ы бойынша Орта жү з территориясы «Сібір қ ырғ ыздарының облысы» аталып Батыс Сібір генерал-губернаторына бағ ынатын болды да орталығ ы алғ аш Тобыл, 1839 ж. бастап Омбы болды. Хандық билік жойылғ аннан кейін Оң тү стік-батыс Сібірде тұ ратын қ азақ тар ішкі округтерге біріктірілді, ал Орта жү здің қ алғ ан қ азақ тары сыртқ ы округтерді қ ұ рады. 1838 жылғ а қ арай 7 сыртқ ы округ қ ұ рылды: Қ арқ аралы (1824 ж.), Кө кшетау (1824 ж.), Аягө з (1831 ж.), Ақ мола (1832 ж.), Баянауыл (1833 ж.), Қ ұ смұ рын (1834 ж.), Кө кпекті (1838 ж.). Ə р округ болыстар мен ауылдарғ а бө лінді. Батыс-Сібір генерал-губернаторлығ ын генерал-губернатор басқ арды, оғ ан сібір қ ырғ ыздарының облысы бағ ынды. Округтердің басшылығ ында округтік приказдар тұ рды жə не оларды сұ лтандар жиналысында 3 жылғ а сайланатын ағ а сұ лтандар басқ арды. Округке 15-тен 20-ғ а дейін болыс кірді. Болыстарды сұ лтандар басқ арды. Бір болыстың қ ұ рамында 10-нан 12-ге дейін ауыл болды. Ауылдарды ауыл старшындары басқ арды, ə р ауылда 50-ден 70-ке дейін ү й болды. Қ азақ тарғ а тек қ ана ө з округында ғ ана кө шіп-қ онуғ а рұ қ сат берілді, ал бір округтен екінші округке ө ту ү шін жергілікті басшылардан рұ қ сат алуы керек болды. Жаң а ə кімшілік бө лініс қ азақ тардың дə стү рлі жер қ атынасын кү йретті де – рулық қ ауым қ ұ лдырады. Сонымен қ атар, оғ ан ағ а сұ лтандарғ а, болыс сұ лтандарына, тілмаштарғ а, казактарғ а тү рлі кө лемде жер бө ліп беру де ə сер етті. Оларғ а ө ң деуге, мал шаруашылығ ына, омартағ а т.б. ың ғ айлы жерлер бө лінді жə не егерде ол жерлер қ ойылатын талаптар бойынша дұ рыс пайдаланылатын болса, онда оның иесі жерге меншік қ ұ қ ығ ын иеленуге де мү мкіндігі болды. Патша ө кіметінің қ арауы бойынша Орта жү з жері бө лініске тү сіп, бір ə кімшілік басқ арудан екіншісіне ө тіп жатты. Осылайша, Омбы облысы Тобыл губерниясына кірді, Семей жə не Ө скемен уездері Том губерниясына берілді. 1822 ж. Жарғ ы бойынша сот істеріне де ө згерістер енгізілді, ол ө згерістер бойынша сот ү ш категорияғ а бө лінді: қ ылмыстық істер (мемлекеттік сатқ ындық, ұ рлық, барымта, билікке бағ ынбау); арыз-шағ ымдар («қ азақ тардың ə дет-ғ ұ рып заң дары» бойынша билер шешетін екінші кезектегі істер); облыстық басшығ а берілетін арыздар бойынша (қ азақ тардың сұ лтандар мен билерге, болыстарғ а т.б.). 1824 ж. Орынбор генерал-губернаторы П.Эссен даярлағ ан «Орынбор қ ырғ ыздары туралы» Жарғ ы кіші жү зде жү зеге асырылды. Бұ л реформа барысында Кіші жү здегі хандық билік жойылып, оның территориясы: Батыс, Орта жə не Шығ ыс болып ү шке бө лініп, Орынбор генерал-губернаторлығ ына бағ ынды. Бұ л бө ліктердің басында ағ а сұ лтандар тұ рды. 1824 ж. «Орынбор қ азақ тарын басқ ару туралы ереже» қ абылданды да, ол бойынша орыс шенеуніктерінен жергілікті ə кімшілікті қ адағ алайтын «қ амқ оршылар» қ ызметі енгізілді. Қ азақ тардың ру-тайпалық бө лінісі ескерілмеді. Осылайша, Ресей империясы Қ азақ станды ө з отарына айналдыру ү шін хандық билікті, яғ ни, қ азақ мемлекеттілігін жойып, орнына орыстың ə кімшілік-территориялық басқ ару жү йесін енгізді. Алғ аш Кіші жү з қ азақ тары шекаралық комиссия арқ ылы басқ арылды, ал Орта жү з қ азақ тары шекаралық басқ армағ а бағ ынды. Кейін 1822-1824 жж. Ресей империясы Орынбор жə не Сібір ведомстваларының территориясында тұ ратын Кіші жə не Орта жү з қ азақ тарын басқ ару туралы Жарғ ыларды қ абылдады. Осы жə не одан кейін жалғ асқ ан ХІХ ғ асырдың 30-50 жылдарындағ ы реформалар патшалық Ресейдің қ азақ жерлерін одан ə рі отарлау ү шін жағ дай жасады. ХІХ ғ асырдың 60 жылдарының аяғ ына қ арай қ азақ даласы тұ тастай Ресей империясына бағ ынышты болды жə не жаң а заң дар қ абылданып, Ресейлік басқ ару жү йесіне қ арай жақ ындатылды.

46. К.Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө терілісінің себептері, барысы, ерекшеліктері жә не оның тарихи маң ызы. Ресей империясының қ азақ даласындағ ы хандық билікті жою, шекаралық аймақ тарда жаң а бекіністерді салып, қ азақ жерлерін кү штеп тартып алуды одан ә рі жалғ астыруы, қ азақ қ оғ амында ә леуметтік қ атынастардың шиелінісуі К.Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық кө т-ң шығ уына себеп болды. Кө т-ң мақ саты қ азақ елінің патшалы Ресейдің қ ұ рамына қ осылып ү лгермеген ө ң ірлерінің дербестігін сақ тау, қ азақ жерлерін бекіністер мен округтік билеу арқ ылы отарлауды тоқ тату, қ оқ андық тардың тепкісіндегі қ азақ тарды азат ету. Кө т-с бү кіл ү ш жү зді қ амтып, ұ лт-азаттық сипат алды. Кө т-ң басты қ озғ аушы кү ші қ азақ шаруалары болды. Сонымен қ атар ірі ақ сү йектер де (80-нен астам сұ лтан). Кө теріліске ә ртү рлі ұ лттардың ө кілдері орыс, ө збек, қ ырғ ыз т.б. қ атысып, кө терілісшілер саны 20-мың ғ а жетті. Кө т-ке Кенесары қ олын басқ арғ ан атақ ты батырлар Иман, Жоламан, Бұ ғ ыбай, Сұ раншы, інісі Наурызабай, Ә білғ азы, ә пкесі Бопай қ атысты. Азаттық кү реске қ атысушылар саны алғ. жылдарғ а қ ар-да 1843-45ж. кө бейе тү скен. Кенесарыны қ олдағ ан рулар: Қ ыпшақ, тө ртқ ара, жағ албайлы, табын, тама, бағ аналы, шекті, алшын, керей, жаппас, арғ ын, ү йсін, дулат. 1837 ж қ араша – Кенесары Петропавл қ аласынан шық қ ан Ақ тау бекінісі казактарының тобын тұ ң ғ ыш рет шабуыл жасап, патша ү кіметіне ашық қ арсылық білдірді.

1838ж. Кенесары ә скері Ақ тау мен Ақ мола арасын-ғ ы шептерге шаб. Жасап, онда орн-н Симоновтың талқ андап, 10 пистолет, 9мылтық, 13 қ ылыш, 7 найза, 495мың оқ т.б. қ олғ а тү сірді. 1838ж бірнеше рет қ арулы қ ақ атығ ыстар болды.

1838ж 26 мамыр – Кенесары сарбаздары Ақ мола бекінісіне шабуыл жасап, ө ртеп жібереді. 1838ж аяғ ына қ арай Кенесары ОРынбор ә скери губернаторлығ ына қ арасты Ырғ ыз бен Торғ ай жақ қ а кө шеді. Орынбор ген-губ граф В.А. Перовский алғ. кезең де кө терілісті бейбіт жолмен шешуге тырытқ ан. 1841ж Кенесары қ олы Ташкентке аттанып, бірақ жұ қ палы аурудың таралуынан жорық тоқ татылады. Ендігі кезекте патша ү кіметі кө т-ке қ арсы шаралар ұ йымдастыра бастады. 1841-1842ж Қ оқ ан хан-ң қ ол астындағ ы қ азақ жерлерін азат ету ү шін кү рес жү ргізді. 1842ж Орынбор ген-губ Обручев, Сібірден Сотников ә скері жіберілді. 1843ж І Николай старшина Лебедевтің 300 казактан тұ ратын тобын жіберуге келісім берді, сұ лтан Жантө реұ лы, Айшуақ ұ лы, полковник Генс, Бизанов бастағ ан 5 мың дық топ ұ йымдастырылды. 1843ж 1 жә не 7 тамызда кө терілісшілер казактардың Орынборлық тобымен шайқ асты. 1843 ж 17 тамызда полковник Бизановтың тобы ешқ андай нә тижеге жетпей Ор бекінісіне оралды. 1844ж шілдеде кө терілісшілер сұ лтан Жантө реұ лының тобын қ оршап, 44 сұ лтанды мерт қ ылды. Осы жең істің нә тижесінде Орынбор ә кімшілігін Кенесарымен келіссө з жү ргізуді бастауғ а мә жбү р етті. Кенесарының сонда қ ойғ ан талабы, ә скери бекіністер салынбағ ан Ақ тау, Есіл, Нұ ра жә не Жайық ө зеніне дейінгі ө ң ірді Ресей билігінен босату. 1845ж сә уірде Кенесары ауылына орыс елшілері Долгов жә не Герн келеді. Бірақ екі жақ бір-бірінің талаптарын мойындата алмағ андық тан, келіссө здер тоқ татылды. 1845 ж қ азан, қ арашада кө терілісшілер Созақ, Жаң а жү лек, Қ оғ ан бекіністерін алады. Абылайдың баласы сұ лтан сү йік Ресей билігін мойындаса, Ү йсін, Жалайыр, Дулат руларының кө пшілігі кө телісішілерді жақ тады.1846ж басында Кенесары хан ә скерлерімен Балхаш кө лі маң айына қ оныс аударды. 1846ж КЕНЕСАРЫ Қ ОҚ АНДЫҚ ТАРДАН Ә улиеата, Мерке қ алаларын қ айтарды. 1847 ж сә уір Кенесары 10 мың ә скермен қ ырғ ыз жеріне басып кіреді. ә скерледің қ ырғ ыз ауылдарын тонауы кө терілісшілердің Кенесарығ а қ арсы ө шпенділік туғ ызады. Кене хан-ң отаршылдық қ а қ арсы кү ресіне Ағ ыбай, Ақ ғ аш, Басығ ара, Жанайдар, Жә уке, Иман, Байсейіт, Сұ раншы, Жоламан ж/е т.б. батырлар аянбай шайқ ас жү ргізді. Қ азақ сұ лтаны Рү стем мен Сыпатай би топтарының Кенесарыдан бө лініп кетуі қ азақ жасағ ының жең ілісіне ә сер етеді. Сол жылы Кенесары Бишкек маң ындағ ы Майтө бе шайқ асында 32 сұ лтанмен қ аза табады. Тарихи маң ызы; ү ш жү зді қ амтығ ан тұ ң ғ ыш ірі кө теріліс, ХІХ ғ асырдың І жартысындағ ы Ресей азаттық кө терілісінің қ ұ рамдас бө лігі, Патша ү кіметінің Орта Азияны отарлауын кешеуілдетті, қ азақ халқ ының ішкі қ айшылық тарының Ресей саясатымен байданыстылығ ын кө рсетті.

47.19ғ. 50жылд. Жанқ ожа Нұ рмұ хаммедұ лы басқ арғ ан кө теріліс: себептері, барысы, ерекшеліктері. Нұ рмұ хамедұ лы Жанқ ожа (1774-1860) – батыр, Сыр бойы қ азақ тарының Хиуа, Қ оқ ан хандық тарының езгісіне жә не Ресей отаршыларына қ арсы ұ лт-азаттық кө терілісінің басшысы. Қ азіргі Қ ызылорда облысының Қ азалы ауданында туғ ан. 19-шы ғ асырдың 20-шы жылдарынан бастап Сыр бойы мен Арал тең ізінің шығ ыс жағ алауын қ оныстанғ ан қ азақ тарғ а ө з ү стемдігін жү ргізе бастағ ан Хиуа, Қ оқ ан хандық тары 1830-1840 жылдары жергілікті халық қ а ө ктемдігін одан ә рі кү шейтті. Хиуа хандығ ы Жаң адария, Қ уаң дария, Қ ызылқ ұ мнан ө тіп, Қ осқ орғ ан, Арал тең іздеріне дейінгі аралық тағ ы Сыр бойындағ ы қ азақ тарғ а шапқ ыншылық тар жасап, малын барымталап, ә йел, бала-шағ аларын тұ тқ ынғ а алып кетіп отырды. Қ оқ андық тар шекара бекітіп, ә кімшілік қ ұ рып, 1817 жылдан бастап салына бастағ ан бекіністерінен ә ркез жасақ тар шығ арып, бейбіт елді шауып, алым-салық жинап тұ рды. Осындай зорлық -зомбылық тан жапа шеккен қ азақ тар, жастайынан ә ділдігімен, батырлығ ымен елге танымал болғ ан Жанқ ожаның тө ң ірегіне топтасады. Жанқ ожа 17 жасында Кіші жү з қ ұ рамындағ ы Ә лімұ лы тайпасының жергілікті рулары сайлап алғ ан Қ ылышбай ханның Хиуа бекінісіне жасағ ан жорығ ы кезінде жасақ қ а елеусіз еріп барып, ешкімге дес бермей тұ рғ ан қ арақ алпақ батыры Тық ыны жекпе-жекте ө лтіреді. Осы жорық та ә ділетсіздігі ү шін Қ ылышбай ханның ө зіне де қ ол жұ мсайды. Бұ л кездерде Жанқ ожа ауылы Қ арақ ұ мды жайлап, Ырғ ызды қ ыстайтын. Қ оқ ан хандығ ының Созақ бекінісіне орналасқ ан ә кімдерінің жергілікті халық қ а салынатын алым-салық тан тыс кө рсеткен зорлық тары қ азақ тардың бас біріктіріп, бұ л қ амалғ а шабуыл жасауына себепкер болады. И.Аничковтың мә ліметі бойынша, Қ оқ ан ә кімі Дә урен Созақ қ алаларының бектері Отыншы, Сушымен бірігіп, Сарман биді ө лтіреді. Созақ та тұ ратын Қ ұ рман би араша тү суін ө тініп, Жанқ ожағ а арнайы хабар жібереді. Жанқ ожа елден қ ол жинап, Созақ қ а жорық қ а аттанып, жолда Жаң ақ орғ ан, Желек бекіністеріндегі қ оқ андық тарды қ уады. 1830 жылдың кү зінде Созақ бекінісін қ оршауғ а алып, кө мекке келген қ оқ андық Тағ ан палуанды жекпе-жекте қ олғ а тү сіреді. Одан кейін Жанқ ожа жасақ тарымен бекіністің дарбазасын бұ зып кіріп, Созақ ты басып алады. Қ оқ ан бектері Отыншы мен Сушыны қ олғ а тү сіріп, баласын ө лтірген ө теуі ү шін Қ ұ рман биге тапсырады. Кейбір деректерге қ арағ анда, Жанқ ожа Қ оқ ан хандығ ының Шымқ орғ ан, Қ осқ орғ ан, Кү місқ орғ ан тә різді бекіністерін де талқ андағ ан.
Жанқ ожа батырғ а арқ а сү йеп, алым-салық тө леуден бас тартып, Хиуа бегі Бабажанның озбырлығ ына кө нбей жү рген Сырдың тө менгі сағ асындағ ы қ азақ тарды тә ртіпке келтіру ү шін Хиуа ханы Аллақ ұ л жасақ тарымен тү рікмен Аймұ хамед палуанды жібереді. 1836 жылы Ақ ирек деген жерде елге тізесі батқ ан осы Аймұ хамед палуанды Жанқ ожа жекпе-жекте ө лтіреді. Басшысы мерт болғ ан палуанның жасақ тары бас сауғ алап қ ашуғ а мә жбү р болады. Жанқ ожа бұ дан кейін де Сыр бойындағ ы қ азақ тарды хиуалық тардың езгісінен қ ұ тқ ару ү шін, олардың бекіністеріне жиі-жиі шабуыл жасап отырады. Оның бұ л жорық тары нә тижелі болып, Хиуа бекіністері кө п шығ ынғ а ұ шырайды. 1845 жылдың кө ктемінде Хиуа хандығ ы Сыр бойындағ ы қ ирағ ан бекіністерін қ алпына келтіру ү шін 200 жасақ аттандырады. Жанқ ожаның жігіттері бұ лармен ұ рыс салып, кері қ айтарады. 1847 жылы кө ктемде Хиуа бегі Уайыс-Нияздың ә скері Атанбас, Ақ ирек, Қ амыстыбасты жайлап отырғ ан қ азақ тарғ а шабуыл жасап, 1400 ү йді ойрандап, тонап кетеді. Осы жылдың тамыз айында Хиуа бегі Қ ожанияз бастағ ан шапқ ыншылар қ азақ ауылдарын тағ ы да тонауғ а ұ шыратады. Хиуалық тардың мұ ндай шапқ ыншылығ ы бір жылда бірнеше рет қ айталанады. Тонауғ а ұ шырағ ан елін қ орғ ауғ а Жанқ ожа 700 сарбазбен қ арсы шығ ады. Қ ұ рамында екі мың ә скері бар хиуалық тар Жаң ақ ала бекінісінің тө ң ірегіне шоғ ырланады. Жанқ ожағ а Ресейдің Райым бекінісінің бастығ ы Ерофеев бастағ ан отряд келіп, хиуалық тарды талқ андауғ а кө мектеседі. 1847 жылы Райымғ а келіп, бекініс сала бастағ ан Ресей ә скерлеріне Жанқ ожа қ арсылық кө рсетпейді. Сол кездегі Орынбор генерал-губернаторы В.Обручевпен жолығ ып сө йлескен соң Жанқ ожа онымен орыс ә скері жергілікті халық тың тыныштығ ын бұ збайтындығ ына жә не хиуалық тардың шапқ ыншылығ ынан қ орғ айтындығ ына келіседі. Бірақ кейін іс жү зінде керісінше болады. Патша шенеуніктері мен ә скерлері ауық -ауық елдің тыныштығ ын бұ зып, бұ л кезде егде тартып отырғ ан Жанқ ожағ а да маза бермейді. Орынбор шекаралық комиссиясының Сырдария жү йесі бойынша ө кілі И.Осмаловскийдің кө мекшісі болып есептелетін тілмаш Мұ хаммедхасан Ахмеров шабармандарын пара жинауғ а Жанқ ожа ауылына жұ мсайды. Жанқ ожа оларды «орыс заң ында мұ ндай салық мү лде жоқ» деп қ уып жібереді. Осындай келең сіз қ ұ былыстарғ а ашуланғ ан Жанқ ожа кө теріліске шығ уғ а мә жбү р болады. 1856 жылы желтоқ санның соң ғ ы кү ндерінде кө терілісшілер Қ азалыны қ оршауғ а алады. Қ аратө бе маң ындағ ы Л.Булатовтың отрядына бірнеше рет шабуыл жасайды. Кө терілістің бас кезінде Жанқ ожаның 1500-ден аса сарбазы болса, 1857 жылы қ аң тарда олардың саны 5000-ғ а жетеді. Жағ дай Орынбор генерал-губернаторы В.Перовскийді қ атты алаң датты. Ол генерал-майор Фитингофт бастағ ан 300 атты казак, 320 жаяу ә скер, 1 зең бірек, т.б. қ аруларымен қ оса сұ лтан Елікей Қ асымов бастағ ан бірнеше жү з қ азақ жасағ ы бар жазалау отрядын аттандырады. Екі жақ Арық балық тың тұ сында кездесіп, бірнеше дү ркін шайқ ас болады. Бақ айшағ ына дейін қ аруланғ ан жазалаушы отрядқ а кө терілісшілер қ арсы тұ ра алмай, шегінуге мә жбү р болады. Екі кү н бойы ізіне тү скен жазалаушы отрядтың кө зіне кө рінбей, кө терілісшілер Қ ызылқ ұ мғ а ойысып кетеді. Жазалаушы отряд жолда кездескен қ азақ ауылдарын шауып, тонаушылық қ а ұ шыратады. Фитингофт бастағ ан жазалаушы отряд ақ пан – наурыз айларында кө терілісші халық қ а қ арсы тағ ы бірнеше рет жорық қ а шығ ып, қ азақ ауылдарына адам айтқ ысыз жауыздық тар жасайды. 1856-1857 жылдары қ азақ тардан тартып алынып есептелмей, талан-таражғ а тү скенді қ оспағ анда, 79567 сомның малы сатылады. Кө теріліс жең іліс тапқ аннан кейін Жанқ ожа сатқ ындық жасағ ан рубасылары мен елағ аларына ренжіп, Дауқ ара жақ қ а, одан Бұ хар хандығ ы жеріндегі Ерлер тауына жалғ ыз кетіп қ алады. Екі жылдан соң қ айта оралып, Қ ызылқ ұ мда жалғ ыз отырғ ан Жанқ ожаны Елікей Қ асымов бастағ ан казак отряды ө лтіріп кетеді.

Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы басқ арғ анСыр қ азақ тарының Хиуа хандығ ына қ арсы шығ уының себептері: Ә скери кү шпен салық жинауы; Бекіністер салуғ а Арал қ азақ тарын кү штеп қ атыстыруы.1836ж Амудария мен Сырдария арасында орналасқ ан Хиуа ә скеріне қ арсы кү рес басталды.1842ж Хиуа бекінісі Бесқ аланы қ иратты.1843ж Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лының бастауымен Тө менгі Сыр Қ азақ тары хиуалық тардың Қ уаң дария бойындағ ы бекінісін талқ андады.1845ж коктем Жанқ ожа тобы хиуалық 2000мың ә скерді жойып жіберді.Орыс ә скери топтарының Сыр бойына келуіне арқ а суйеген Жанқ ожа тобы Сырдың тө менгі ағ ысын хиуалық тардан тазартты.Негізгі қ озғ аушы кү ші қ азақ, қ ырғ ыз шаруалары.Кө терілісшілер Ә улиеата, Тоқ мақ, Шымкенттегі Қ оқ ан гарнизондарын қ оршап, Пішпек тү бінде қ оқ андық тарғ а соқ қ ы берді.3 мың дық қ олы бар Мырза Ахмет Қ оқ ан ханынан комек сұ рап, комекке келген топтың бірін Кенесарының ұ лы Тайшық сұ лтан басқ арды.Қ оқ андық тар шабуылы қ азақ ауылдарының Ресей бақ ылауындағ ы ө ң ірлерге кө шуін тездетті: Сарысуғ а 12мың шаң ырақ, Перовск фортына 4700шаң ырақ кошті.1858ж мамыр кө терілісшілер Созақ, Мерке, Шолақ қ орғ анды алып, Жаң ақ орғ анмен Тү ркістанды қ оршады. Қ азақ феодалдары опасыздық жасап, Қ оқ ан ханы Худьярмен ымырластық келісімге келді: Ташкент билеушісі болып Мырза Ахмет орнына, інісі Мұ рат Аталық сайланды.Котеріліс талқ андалды.Жең ілу себептері: Кү рестің стихиялылығ ы.Ұ йымдастырудың ә лсіздігі.Феодалдардың опасыздығ ы.Тарихи маң ызы: Қ азақ, қ ырғ ыз халық тарының біріккен қ озғ алысы.Оң т.Қ аз.ды Қ оқ ан тепкісінен босатып, Ресей қ ұ рамына кіруіне алғ ышарт жасады.

48.Арал ө ң ірі қ азақ тарының ХІХ ғ. ұ лт-азаттық кү ресі. Есет Кө тібарұ лы бастағ ан кө терілістің алғ ышарттары (1847— 1858 жылдар). XIX ғ асырдың 40-жылдарында патшалық Ресейдің қ азақ даласына ішкерілеп еніп, бекіністер салу ісі жалғ аса берді. 1837— 1847 жылдары Кенесары Қ асымұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық қ озғ алыс кезінде Кіші жү з аумақ тық бірлестігінде қ азақ тардың жайылымдық жерлерінің қ ақ ортасында бір жылда екі бекініс бой кө терді. Олар 1845 жылы дү ниеге келген Кіші жү здің Шығ ыс бө лігінде салынғ ан Торғ ай (кейіннен Орынбор) бекінісі жә не Ырғ ыз (кейіннен Орал) бекіністері еді. 1847 жылы Сырдария ө зенінің Арал тең ізіне қ ұ яр тұ сында Райым бекінісі, 1848 жылы Орал мен Ор бекінісі аралығ ында Қ арабұ тақ бекінісі пайда болды. 1846 жылы Каспийдің шығ ыс жағ алауындағ ы Тұ пқ арағ ан тү бегінде Ново-Петровск (Александров форты) қ амалын тұ рғ ызды.Ресей экспансиясының оң тү стік аудандарғ а, Сырдария ө ң іріне қ анат жаюы осы ауданда кө шіп-қ онып жү рген Кіші жү здің шекті, шө мекей, тө ртқ ара руларының ашық наразылығ ына кезікті. Осылайша Есет Кө тібарұ лы, Жанқ ожа Нұ рмұ хамедұ лы бастағ ан кө теріліс туындады.Сыр ө ң іріне орыс ә скерлерінің келуі, ә рине, осы ө ң ірге қ ожалық етіп келген Хиуа, Қ оқ ан билеушілеріне ұ намады. Олар да Сырдария жә не Арал ө ң ірінде бекіністер тұ рғ ыза бастады. Жем ө зеніне дейінгі қ азақ тардан зекет, ұ шыр жинаумен айналысты.Ал Ресейдің Орынбор ә кімшілігі 1837 жылы тү тін салығ ын енгізіп, ә р шаң ырақ тан 1 сом 50 тиыннан жинай бастады. Оғ ан қ оса Орынбордан басқ а орыс бекіністеріне ә скери жү кті тасымалдауғ а тек қ ана осы ө ң ірге салынғ ан жылма-жылғ ы тү йе, жылқ ы салғ ырты қ арапайым кө шпелі малшыларғ а ауыр тиді.Сырдария бойында бекіністер салу мен 1853 жылғ ы Қ оқ ан хандығ ына қ арсы Ақ мешіт жорығ ының барлық ауыртпалығ ы халық тың мойнына тү сті. Олар орыс жасақ тарын кө лікпен, жү к артып кө лік бағ атын қ ара жұ мыскермен қ амтамасыз етуге міндетті болды.Тү ркістан ө лкесіне баратын ә скердің гарнизондық қ ажеттіліктерін тасымалдау — лау міндеткерлігі деп аталды. Мұ ндай тө тенше салық міндеткерліктеріне лау міндеткерліктерінен басқ а жолдарды, арық тарды тазалау, кө пірлерді жө ндеу, малдың қ ысқ ы азығ ы, отынмен қ амтамасыз ету, т.б. жатты.Кө теріліс басшысы Есет Кө тібарұ лы Кіші жү здегі саны жағ ынан ең кө п саналатын шекті руының аса ық палды батыры. Ол қ азіргі Ақ тө бе облысы, Шалқ ар қ аласының іргесіндегі Ақ ши деген жерде туғ ан. Есеттің ә кесі Кө тібар Бә сенұ лы XVIII ғ асырдың соң ындағ ы Сырым Датұ лы бастағ ан ұ лт-азаттық қ озғ алысы кезінде шекті руының жасақ тарын бастап, Тіленші, Асау батырлармен бірге патшалық Ресейдің отарлау саясатына қ арсы кү ресті.Осындай кү рескер ә кенің ұ лы Есет жас кезінен-ақ Кіші жү здегі қ оғ амдық -саяси ө мірге белсене қ атысты. Шекті руы тілеуқ абақ тармағ ының рубасы, ә рі биі, ә рі батыры ретінде аты Кіші жү зге, одан асып ү ш жү зге белгілі болды. Ол XIX ғ асырдың екінші жартысында патша ү кіметінің отарлық саясаты кү шейіп, Қ азақ станның Ресейдің қ ол астына енуі аяқ талар уақ ытта ел тағ дыры ү шін кү реске белсене араласты.Есет Кө тібарұ лы кө терілісі қ арсаң ында Кіші жү з кө леміндегі ең ірі тайпалық бірлестік — шекті руы 12 800 тү тін, шамамен 65—85 мың адамнан тұ рды. Есеттің қ арамағ ындағ ы ү лкен шекті рулары жазда Жем ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысы, Арал тең ізінің жағ алауы, Ү лкен жә не Кіші Борсық қ ұ мдарын мекендеді. Ал Жанғ ожа бастағ ан кішкене шектілер — 3500-дей тү тін басқ алардан бө лек Кіші жү здің оң тү стігін Қ уаң дария, Сырдарияны мекендеді. Жанғ ожа мен Есет ағ айынды болатын. Халық Есетке қ ыр шектісі, Жанғ ожағ а сыр шектісі деп атаулар берген. Жаугершілік заманда Есет ү немі Жанғ ожағ а кө мек беріп отырғ ан.XIX ғ асырдың 40-жылдары патша ү кіметінің отарлық езгісімен Хиуа, Қ оқ ан билеушілерінің озбыр шапқ ыншылық тары кү шейе тү сті. Осылайша Кіші жү здің оң тү стік аудандарындағ ы, Арал мен Сырдың тө менгі ағ ысындағ ы қ азақ тар екі жақ ты қ ысымның ортасында қ алды. Қ оқ ан, Хиуа бектері де Сырдариядағ ы бекіністерге жақ ын маң да кө шіп жү рген қ азақ тарғ а дү ркін-дү ркін шапқ ыншылық тар жасап, ауылдарды тонап, ү йлерін ө ртеп, малдарын айдап ә кетті.Орталық Азия хандық тары қ азақ тардан зекет, ұ шыр жинау арқ ылы оларды ө здеріне тә уелді етуді кө здесе, патшалық ә кімшілік те дә л осындай мақ сатпен тү тін салығ ын тө леуді талап етті. Осындай «былай тартсаң арба сынатын, былай тартсаң ө гіз ө летін» қ иын саяси жағ дайда жергілікті рубасылары алдында бірнеше жолдың біреуін таң дау міндеті тұ рды.Кіші жү з қ азақ тары XIX ғ асырдың 20—30-жылдары шекара шебінің салынуына байланысты табын руы мекендеген жайылымғ а, ө зендерге, тұ зды жерге бай Жаң а Елек ауданынан бір рет айырылды. 40-жылдардың ортасында Жем ө зенінің ар жағ ына ө туге тыйым салынды. Ал бұ л ауданда ү лкен шектілердің жайлауы орналасқ ан болатын. Ембі посты мен Арал бекінісі салынғ ан кезде шектілер ол жерді де тастап шық ты. Жоғ арыда айтылғ андай алғ ашқ ы наразылық 1853 жылғ ы Ақ мешіт жорығ ына қ ажетті 4 мың тү йе мен кө лік жабдық тарын беруге бас тартудан басталды. Есет бастағ ан кө терілісшілерді жазалау ө з нә тижесін бермеді.

49. Ресей империясының 1867-1868 жж. Қ азақ стандағ ы реформалары жә не олардың нә тижелері. 1867-1868 жж. реформалар. XIX ғ асырдың 60 жылдарының орта шенінде Қ азақ станның Россия қ ол астына қ арауы аяқ талды. Патша – ө кіметі қ азақ даласын тупкілікті билеу ү шін ә уелі ә р тү рлі реформалар жү ргізіп, қ азақ тың елдік этникалық ұ йтқ ысын ірітіп, ұ лыстарды бө лшектеп, оларды губернияларғ а, округтерге теліп, ұ лтанды елді тұ тастық тан айырды. Рас, олар мұ ның бә рінің бірден жү зеге асыра қ ойғ ан жоқ, патша ө кіметі оны кезең – кезең імен іске асырды. Оның алғ ашқ ысы – 1731 жылдан 1822 жылғ а дейін созылғ ан ел билеу, жү йесіндегі протектораттық дә уір (кезең), яғ ни кү шті мемлекеттің ә лсіз мемлекетке формальды тү рде болса да қ амқ орлық жасау саясатын жү ргізу болды. Бұ л кезде патша ө кіметі ел билеудің бұ рынғ ы хандық жуйесін сақ тап, оның ішкі тірлігіне араласпай, қ азақ елін ө зіне жағ ынып бағ ынышты болғ ан хандар арқ ылы басқ арды. Патша ө кіметінің қ азақ елінің басына тә уелділік ноқ тасын біржолата кигізуі 1822 жылдан 1867 жылғ а дейін созылды. Сө йтіп, патша ө кіметінің отаршылдық саясатының екінші кезең і басталды. Бұ л кезде ол ә скер кү ші арқ ылы елдің ішкі тірлігіне араласып, жергілікті шаруаларды қ онысынан қ уа бастады. Олардың орнына ішкі Россиядан жоқ шылық қ а ұ шырағ ан орыс босқ ындарын ә кеп орналастырды. Отарлаудың осы ә скери - ә кімшілік кезең інде ә скери бекіністердің іргесі қ алана бастады. Оларды тұ рақ тандыру ү шін шекаралық белгілермен бө лді. Біртіндеп бекіністер Қ азақ станның ішкі аймақ тарына тамыр жайды. Бұ дан кейін (ү шінші кезең) отарлау саясатының ежелден қ алыптасқ ан ескі тә сілдерінің бірі – отарлаушы елдің ішкі қ уат кө зі – этникалық тұ тастығ ынан айырып, қ андас, бауырластар арасына іріткі салу мақ сатымен патша ө кіметі енді қ азақ даласын билеудің ағ а сұ лтандық жү йесін жойып, оның орнына сатылап бағ ындыру жү йесіне негізделген мемлекет аппарат қ ұ рды. Бұ л мақ сатты патша ө кіметі 1867-1868 жылдардағ ы реформалар арқ ылы жү зеге асырды. Хандық билікті іс жү зінде жойғ ан 1822 жә не 1824 жылғ ы Жарғ ылар капиталистік қ атынастар ө рістей бастағ ан кезде ө лкенің шаруашылық даму талабына сай болмады. XIX ғ асырдың 60-жылдары қ азақ тардың басқ ару жү йесін ө згерту ү шін И.И. Бутков басқ арғ ан комиссия қ ұ рылды. Қ азақ даласы екі облысқ а бө лу жоспарланды. Бү л усыныс қ абылданбады. 1865 жылы Ішкі істер министрлігі кең есінің мү шесі Гирс басқ арғ ан Дала комиссиясы қ ұ рылды. 1865 жылы 5 маусымда II Александр бұ йрығ ымен қ азақ жерін зерттеу сұ рақ тары дайындалды: жерді иелену тү рлері, сот ісі, ағ арту ісі, салық, діни мә селе т.б. Ә кімшілік басқ ару жү йесін қ ұ ру ісіне Ш.Уә лиханов ө з пікірлерін ұ сынды: - Халық тың ө зін-ө зі басқ аруы негізінде қ ұ ру. - Ә леуметтіқ – экономикалық жаң алық тар енгізу. - Алайда Ш.Уә лиханов усыныстары қ абылданбай, комиссия мү шелері ірі феодалдармен ақ ылдасып, мә ліметтерді солардан жинады. 1867 жылғ ы 11 шілдеде – «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқ ару туралы уақ ытша ереже» бекітілді. 1868 жылы 21 қ азан – «Тө рғ ай, Орал, Ақ мола, Семей облыстарын басқ ару туралы уақ ытша ереже» бекітілді.1867-68 ж. реф ел мен жерді басқ арудағ ы патшалық ү кімет-ң алғ. буыны болып таб-тын жергілікті басқ армағ а кө ң іл бө лді. Облыстар уездерге бө л-ді. Ә рбір уезд болыс-ғ а, болыстар ауыл-ғ а бө лінді. Е.Г. Федоров «Қ аз-н патша ү кіметі-ң отары» ең бегінде «Патшалық қ азақ тұ рғ ындарының орталық тарын ә дейі бө лшектеді, барлық басқ ару жү йесін бө лшектеу арқ. Қ азақ хал-ң мә д. Дамуын тежеп, хал-ты қ араң ғ ылық та ұ стауды кө здеді» деп кө рсетеді. 1867-68ж Реформада халық ағ арту ісінде жү ргізілетін шаралар жан-жақ ты қ арас-ды. Осыны негізге ала отырып мектептер мен гимназиялар ашылды. 68жылғ ы ереже-ң 251 бабында діни істер Орынбор муфтиі-ң қ арауынан алынып, азаматтық басқ арманың қ арамағ ына берілді. Молдалар сайланатын болды. Оларды бекіту тұ тқ асы Орыс ә кімшілігі-ң қ олына тиді. Бастауыш мектеп-де мұ сылман дінін уағ ыздаушылардың қ ызметі шектелді. Ә кімшілік қ азақ мектебіне сабақ беретін ұ стаз-дан орыс тілін білуді талап етті. Салық тө леушілердің басым бө лігін кө шпенділер қ ұ рады. Мә селен 1880ж 90.5 % қ ұ раса, 1997ж 82.0 % ғ а жетті. Реформа нә тижесі. 1) Ө лкенің табиғ и байлық тарын игеруге қ олайлы жағ дайлар қ алыптасты. 2) Феодалдық – патриархалдық қ атынасты ә лсіреткен капиталистік қ ұ былыстар ене бастады. 3) Таптық жіктелу салдарын жатақ тар қ алыптаса бастады (кедейленген қ азақ тардың ө ндіріске жұ мысқ а жалдануы). 4) Отарлық басқ ару кү шейді. 5) Қ азақ жері Россия ү кіметінің меншігі болды. 6) Орыс шаруаларын жаппай қ оныстандыру басталды.