Азақтың ұлы ағартушылары мен ойшылдары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбайұлы және т.б.

19ғ. Қ аз-ң мә дени ө міріндегі ағ артушы-қ ғ асыр деп аталады. Қ аз-ғ а ғ алымдар, географтар, саяхатшылар, шығ ыстанушылар келіп жатты. П.П. Тянь-Шаньский, Н.А. Северцов, И.В. Мушкетов, В.В. Радлов ж/е т.б. ө з зерттеулерімен отандық ғ ылым-ң ө ркендеуіне зор ү лес қ осты.и 1847-57ж.ж. Украин ақ ыны Т.Г. Щевченко Қ аз-да айдауда болды. Қ аз-н орыс географиялық қ оғ амы бө лімшелері-ң зерртеу обьектісіне айналды. Мұ нда мә дени ағ арту мекемелері мен статистикалық комитеттер жұ мыс істеді.Қ азақ ә дебиетiнiң ө скелең бағ ытын айқ ындауда 19 ғ асырдың екiншi жартысында туғ ан демократиялық ағ артушылық ә дебиеттiң орны ерекше. Бұ л ә дебиеттiң ө кiлдерi Ыбырай Алтынсарин, Абай Қ ұ нанбаев, Шоқ ан Уә лиханов ғ ылым-бiлiм, оқ у-ө нер арқ ылы алдың ғ ы қ атарлы елдерге тең елуге, тең дiкке жетуге болатынына сендi.Шоқ ан Уалиханов (1835-65) Қ ұ смұ рын бекінісінде туғ ан.Шоқ анның ғ ыл. кө зқ арасы, қ ызметi арқ ылы қ азақ елi iшiнде ағ артушылық, демократиялық идеялар тарады. Шоқ анғ а Омбыда болғ ан кезде орыс зиялыларымен байланыста болу кө п ә сер етті.Шоқ анмен кадет корпусында бірге оқ ығ ан, кейін Қ азан университетін бітірген Капустин былай жазды: «Менің ойымша Шоқ ан кө рікті, аса сымбатты, бет –ә лпеті оның қ айырымдылығ ы мен бекзаттылығ ын танытып тұ ратын.Шоқ ан ө з кезең інің жан-жақ ты, аса терең білімді адамы болды.Ә сіресе оның тарихи білімі зор болды ж/е ғ ылым мен ә дебиет сала-да зор білімділігімен ерекшеленетін». 1853ж Шоқ ан кадет корпусын бітіргеннен кейін Сібірге казак ә скеріне қ ызметке жіберілді.1854ж адьютант болып тағ айындалды. Ү кімет орындарының заң сыз ә рекеттеріне Шоқ ан қ атты кү йінді. Ө зінің достары –Достоевскийге, Маяковке, Курочкинге, Гудковскийге ү кімет орындары-ң озбырлығ ы жайлы ызалы хаттар жазды. 1856 ж Шоқ ан Семенов Тянь Шанскиймен танысты. Сол жылы Шоқ ан Алакө лден Ыстық кө лге, ж\е қ ұ лжағ а экспедицияғ а қ атысты. Қ азақ тарихының қ ызық ты деректерін табу мақ сатымен омбы мұ рағ атында болды. Шоқ ан 1858 ж Қ ашғ арияғ а қ ұ пия сапарғ а барды. Марко-Поло мен Гоестен кейін осы онша мә лім емес елге тұ ң ғ ыш рет барғ ан шоқ ан «Алтышаһ ардың н\е Қ ытайдың Нан Лу провинциясының шығ ыстағ ы алты қ аласының жағ дайы т\ы» деген атақ ты ең бегң н жазды. Шоқ анның ғ ылыми мұ расы Қ аз-ң ж\е кө пұ лтты Ресейдің басқ а да халық тары проблемаларының ө зекті тұ старын қ амтыды. Ыбырай Алтынсарин(1841-1889) Қ останай облысында туғ ан. 1850 ж Ыбырай шекааралық комиссия жанынан қ азақ балаларына ашылғ ан мектепке тү сіп оны алтынмен тү сірді. Алтынсарин белгілі шығ ыс зерттеушісі шекаралық комиссияда қ ызмет еткен Григорьевпен араласып оның бай кітапханасын пайдаланды.Мектепті бітірген соң, кең се қ ызметкері, одан соң Орынбор басқ армасында тілмаш болып қ ызмет атқ арды. 1860ж. Обл-қ басқ арма оғ ан Орынбор бекінісінде Қ азақ бала-на рналғ ан бастауыш мектеп ашуды тапсырды да, ө зін сол мектепте орыс тілі мұ ғ алімі етіп тағ айындады.1864 ж. 8қ аң тарда мектеп салтанатты тү рде ашылды. Оқ уғ а 16 бала жазылып, мектеп жанынан сол балалар жатып оқ итын интернат ашылды.Қ аз-да қ ыз балаларғ а білім беру-ң басталуы да Алтынсарин-ң есімімен байл. 1888 ж. Ол Ырғ ыз қ ала-да қ азақ қ ыздарын оқ ытатын интернаты бар мектеп ашты.1891 ж бастап Торғ айда, 1893 ж. Қ останайда, 1896 ж. Ақ тө беде интернаты бар қ ыздар училищелері жұ мыс істей бастады. Ы.А. орыс-қ азақ мектептері-ң оқ ушыларына арнап «Қ ырғ ыз хрестоматиясы» ж/е «Қ ырғ ыз-ғ а орыс тілін ү йретуге алғ. басшылық» атты 2 оқ у қ ұ ралын жазды. Ыбырай ә дебиетке деген ұ ғ ым, тү сiнiктi жаң артып, оның жас ұ рпақ ты тә рбиелеудегi ұ лы кү ш екенiн кө рсеттi. Ө зi балаларғ а арналғ ан ә ң гiмелер, ө лең дер жазды, аудармалар жасады. Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904) 10тамызда Семей обл. Шың ғ ыс тауында туғ ан. Ә кесі Қ ұ нанбай тобық ты руының старшыны болғ ан. Абай алғ -да ауыл молдасынан сабақ алғ ан.Оны кейін ә кесі Семейдегі Ахмед-Риза медрессесіне оқ уғ а жібереді.Алайда оқ уын бітіртпей, ә кесі ел билеу ісіне араластыру мақ сатында қ айтарып алады. 1886 ж. А-ң ө міріне ү лкен ө згеріс ә келген жыл болды. Ол алғ рет ө лең іне («Жаз») ө з атын қ ойып, кө ркем шығ армашылық қ а толық ден қ ояды. А. қ аламынан ө лең дермен қ атар қ ара сө збен жазылғ ан ғ ибраттар «Ескендір», «Масғ ұ т», «Ә зім ә ң гімесі» дастандары дү ниеге келді. Абай жас ұ рпақ ы ғ ылым-білім ү йренуге, адамгершілікке, имандылық қ а шақ ырды. Абай: «ә уелі қ ұ дайғ а сиынып, екінші ө з қ айратың а сү йеніп, ең бегің ді сау ең бек қ ылсаң, қ ара жер де береді, қ ұ р тастамайды» деп жазды. Патша ө кіметі-ң отаршылдық саясаты ж/е 19ғ -ң 2 жартысында езгі-ң кү шеюі салдарынан халық бұ қ арасының жағ дайы кү рт нашарлап, қ азақ шаруалар кү йзеліске тү сті.

Қ азақ тар-ң кө пш. малдан айрылып, кә сіпсіз адамдар тобырын толық тырды.Абай қ азақ кедейлеріне тіршілік ету жолын нү сқ ап, жалпы ең бектің ең прогресшіл нысаны – жалдама ең бектен бойды аулақ салмауғ а шақ ырды. Кө ркем сө з ө нерiнiң кемелденуi, ө лең сө здiң қ оғ амдық қ ызметiн кө теру, сол негiзде жаң а кө ркемдiк ә дiс — реализмдi қ алыптастыру ұ лы Абайдың ү лесiне тидi. ОлЕуропа мен орыстың классикалық ә дебиетiн еркiн мең герiп, кө ркемдiк таным мен талғ амғ а жаң а талаптар қ ойды, жаң а сипатты поэзия туғ ызды. Классикалық ә дебиет ү лгiлерiн қ азақ тiлiне аударып, қ азақ тың тө л ә дебиетiмен қ атар қ ойды, Қ азақ ә дебиетінiң эстетикалық принципi Абай шығ армаларында жү зеге асты. 19 ғ. ә дебиетi ұ лттық таланттардың кө птiгiмен жә не олардың бiр-бiрiне ұ қ самайтын сан алуандығ ымен кө зге тү седi. Қ азақ тiлiндегi алғ ашқ ы кiтаптар осы кезде басылды («Ө сиет наме» — 1880, «Бала зар» — 1890, «Диуани хикмет» — 1896, т.б.), фольклорлық мұ ралар жинақ талып, жарық кө ре бастады. Қ азақ ә дебиетінiң кө ршi халық тар ә дебиеттерiмен байланыстары ұ лғ айып, жаң а аудармалар пайда болды.

20 ғ асырдың басындағ ы қ азақ ә дебиеті ұ лы Абайдың ағ артушылық, демократиялық дә стү рiн жалғ астыра отырып, отаршылдық қ а қ арсы кү рес пен тә уелсiздiктi аң сау идеясын ашық жә не батыл кө тердi. Ахмет Байтұ рсынов, Мiржақ ып Дулатов қ азақ халқ ының тарихи-мә дени дамудан кенже қ алып, қ араң ғ ылық та отырғ ан кү йiн суреттеп, елдi ө нер-бiлiмге ү гiттедi. Жаң алық қ а енжар, ұ йқ ыда жатқ ан қ азақ ты бiрi «Маса» боп қ ұ лағ ына ызың дап, бiрi «Оян, қ азақ» деп, бар дауыспен жар салды. Ғ асыр басында ә дебиетке келген ақ ын-жазушылардың барлығ ы да осы дү бiрмен оянғ андар едi.