ХХғ.басындағы қазақ зиялыларының ұлт азаттық қозғалыстағы орны мен рөлі.

Қ азақ қ ауымында патша-ң 1916ж. Маусым жарлығ ы мен кө теріліске кө зқ арас бірдей болғ ан жоқ: ауылдың феод-қ байшыл билеуші тобы мен жергілікті ә кімшілік-ң белгілі бө лігі патша жарлығ ын толығ ымен қ олдап, оны белсенді мү рде жү зеге асырушылар болды; қ азақ интеллегенциясының радикалды, батыл іс- қ имыоғ а бейім ө кілдері (Мыс, Т. Бокин, Ж. Ниязбеков, Т. Рысқ ұ лов, Ә Жангелдин, С. Мең дешев, Б. Алманов, Ә Жү нісов т. Б.) халық ты қ арулы кө тер-ке шақ ырып, оғ ан ө здері де қ атысты. Ал қ азақ газеті-ң тө ң ірегіне топтасқ ан Ә Бө кейханов, А Байтұ рсынов, М Дулатов сияқ ты либерал демократия-қ зиялылар ө кілдері-ң жетекшілері халық ты жарлық ты орындауғ а қ арсы шық пауғ а ү гіттеп, оны орындамағ ан жағ дайда қ азақ тар қ антө гіске ұ шырауы мү мкін деп санады. Осынау алмағ айып кезең де Алаш қ айраткерлері халық ты жаң а аласапыраннан қ орғ аштап, қ айткен кү нде оны аман сақ тауғ а тырысты. Сондық танда олар қ арулы кө тер-ке қ арсы болып, қ азақ -ды патша жарлығ ын орындауғ а шақ ырды. Бріншіден олар Ресейге тө нген сыртқ ы қ атер-ң бодан болып отырғ ан қ азақ -ғ а да толық қ атысы бар деп санады., екіншіден іс жү зінде қ арусыз қ азақ тардың тұ рақ ты орыс армиясына қ арсы бас кө теруін болдырмауғ а талпынды. Қ арусыз халық ө кімет-ң жазалау шаралары-ң қ ұ рбаны болады деп кү діктенді, ү шіншіден соғ ыс Ресей ү шін жең іспен біткен жағ дайда қ азақ -ң хал-кү йі жең ілдеп, ұ лт-қ автономия қ ұ рылатынына ү міт артты. Халық -ң аман болуын 1ші кезекке қ ойғ ан алаш кө семдері тыл жұ мыстарына шақ ыруды кейінге қ алдыра тұ рып, тиісті ә зірлік жұ мыстарын жү ргізуді ұ сынды. Кө тер барысында орын алғ ан қ анды қ ырғ ын 100деген мың адам-ң қ аза табуы бұ лар-ң қ ауіптері-ң негізсіз еместігін дә лелдеді.Жеке-жеке бұ рқ еткен толқ улар кө п ұ замай қ ару-ң кү шімен жанышталып, жұ мысшыларды реквизициялаумен майданғ а жө нелту басталды. Сол кезде «Қ азақ» газеті-ң редакциясы тыл жұ мыстарына жө нелтілген қ азақ -ң мұ қ таждық тарына қ ызмет кө рсетуді ұ йғ арды ж/е осы мақ сатпен барлық қ азақ зиялыларына реквизицияланғ андар жұ мыс істейтін майдан-ғ а ө з еркімен барып, оларды бұ ратаналар бө лімін қ ұ руғ а шақ ырды. Зиялылар бұ ғ ан ү н қ осты.Ж/е кө п кешікпей Минскіде земство одағ ы-ң жанынан бұ ратаналар бө лімі қ ұ рылды. Қ азақ зиялылары майдан тылында ең бек еткен қ азақ жігіттері-ң сө зін сө йлеп, мұ ң ын жоқ тады. Ә Бө кейханов, М Дулатов бастағ ан қ азақ зиялылары Минскіде т. Б. Шақ ырылғ андар кө птеп шоғ ырланғ ан қ алалар мен елді- мекендерде болып, оларғ а қ олдан келген кө мектері-ң бә рін кө рсетті. Ал мұ ның ө зі кең ес заманында кө п жылдар бойы айтылып та жазылып та келген алашорда 1916ж кө тер кезінде ұ лттық мү ддеге сатқ ындық жасады деген пікірдің сың аржақ тұ жырым екендігін кө рсетеді. Алаш кө семдері кө тер-ге де, майдан-ң қ ара жұ мысына шақ ырылғ андарғ а да еш сатқ ындық жасамады.1916 ж ұ лт-азаттық кө тер қ азақ халқ ы-ң сан ғ асырлық қ озғ алысы-ң тарихында ерекше орын алады. 1ші дү ниежү зілік соғ жағ дайларында кө тер-і жалпы жұ рт танығ ан басшылары

Ә Жанбосынов, А Иманов, Ж Мә мбетов, Ұ Саурық ов, Б Ә шекеев, О Шолақ ов, А Жү нісов,

С Қ анаев кө тер-ң саяси кө семдері Бокин, Рысқ ұ лов, Мең дешев, Жангелдин, Алманов ж/е басқ алар кезінде тә уелсіздік долындағ ы кү реске халық ты шақ ырды.