Жылғы Қазақстан мен Орта Азиядағы ұлттық территориялық межелеу . 1 страница

1924 жылғ ы ұ лттық территориялық межелеуден кейін Қ азАКСР – ның қ ұ рамына қ андай қ азақ жерлері кірді. Ұ лттық жә не территориялық межелеу нә тижесінде Тү ркістан АКСР – інің бұ рынғ ы Жетісу жә не Сырдария облыстарының біраз болігі Қ азақ АКСР – інің қ ұ рамына ө тті. 1924 жылғ ы қ арашадан бастап осы облыстарды басқ аруды Қ АКСР – інің ө кіметі қ ұ р ғ ан. 1924 жылдың соң ы мен 1925 жылдың басы аралығ ында Қ азақ АКСР – іне қ осылғ ан жекелеген уездер мен болыстардың шекаралырын нақ тылау одан ә рі жү ргізілді. Қ арақ алпақ автономиялық облысы кең естерінің 1925 жылығ ы ақ панда Тө ркү де ө ткен бірінші Қ ұ рылтай съезінде Қ арақ алпақ автономиялық облысының қ ұ рылғ аны жә не оның Қ азақ АКСР қ ұ рамына енгізілгені заң ды тү рде рә сімделді. Межелеу барысында Қ азалы, Ақ мешіт, Тү ркістан, Шымкен уездері, Ә улиеата уезінің ү лкен бө лігі, бұ рынғ ы Сырдария облысының Ташкент жіне Мырзашө л уездерінің бір бө лігі Қ азақ станғ а ө тті. Сонымен қ атар Қ АКСР –іне Жетісу облысының Алматы, Жаркент, Лепсі, Қ апал уездері, Пішпек уезнің Гиоргиев, Шу, қ аранө кіс болыстыры қ осылды. 1921 жылы 4-10 қ азанда Қ азақ АКСР Кең естерінің екінші съезі болып ө тті.Онда республика ө мір сү рген алғ ашқ ы жыл ішіндегі мемлекеттік жә не шаруашылық қ ұ рылыстың қ ортындылыары шығ арылды.Сонымен бірге жергілікті жерлерде кең естерді нығ айтудың жолдары белгіленді.1922 жылы Кең естер сайлауы ө тті.Олардын қ ұ рамын жергіліктендіру іске асырылды.Бө кей, Орал, Ақ тө бе, Семей губернияларында болытық атқ ару комитетері сайлануынын кейін, деппутатардың жартысынан астамы қ азақ тар болды.Бұ қ ара арасында саяси жұ мыс жү ргізу мақ сатында Қ ызыл керуен жә не жылжымалы қ ызыл отау сияқ ты жұ мыстың жаң а тү рлері пайдаланылды.Қ АКСР Орталық Атқ ару комитетінің тұ ң ғ ыш қ ызыл керуені 1922 жылы Ә.Жанкелдиннің басқ аруымен ел аралауғ а шық ты.9 мамырдан 12 маусымғ а дейін керуен Орынбор мен Семей аралығ ындағ ы 26 болыстың 37ауылында, сондай-ақ Екібастұ з бен Спасск зауытында болды.126 жиын, 420 ә нгіме ө ткізді.Керуен Кең естердің іс қ ағ аздарын қ азақ тілінде жү ргізуді жолғ а қ ойды.Мұ нның озі ұ лттық мемлекеттік нығ айтуғ а ық пал етті.Орта Азия Кең ес республикаларын ұ лттық –мемлекеттік жағ ынан 1924 ж жү ргізілген межелеу респулика ө міріндегі маң ызды оқ иғ а еді. Ұ лттық жерлердің межеленуі нә тижесінде Тү ркістан АКСРнің қ ұ рамындағ ы бұ рынғ ы Жетісу жә не Сырдария облыстарының жерлері Қ азақ АКСРіне қ арайтын болды.Соның нә тижесінде Қ азақ стан жері 700 мың шақ ырымғ а, ал халқ ы 1 млн 468724 мың адамғ а ө сті.Тұ рғ ындары негізінен орыстар болып келетін Орынбор губерниясы Қ азақ станнан бө лінді.Республика астанасы Қ ызылордағ а (Ақ мешітке) кө шті.Қ азақ жері мен халқ ын біртұ тас қ лт тық мемлекетке біріктірудің республика ү шін зор ә леуметтік жә не экономикалық маң ызы болды.1925 жылы ақ панда жаң а ө азақ жерлерінің бірігуіне байланысты Қ азақ стан облыстық партия комитеті ө лкелік болып қ айта қ ұ рылды.

69. Ірі бай шаруашылық тарын тә ркілеу: саяси жә не экономикалық салдары. 1928ж 27 тамыз – «Аса ірі бай шаруашылық тары мен жартылай феодалдарды кә мпескелеу жә не жер аудару туралы» декрет жарияланды. Декретте бай – феодалдар ө з\ң мү ліктік ж\е қ оғ \қ ық палымен ауылды кең естендіруге кедергі жасайды деген ұ станым негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мың ы тә ркіленіп, олардың ауыл шаруашылық қ ұ ралдары – 877 колхозғ а, 24 491 жеке шаруашылық қ қ а бө лініп берілді. Тә ркілеу заң ды бұ зу арқ ылы жү зеге асырылды: Орташалар байлар қ атарына жатқ ызылды, Тә ркілеуге жататын нормағ а дейін жеткізу ү шін жекелеген отбасы шар\ы ә дейі біріктірілді, Қ анаушы элементтермен қ атар дә улетті ж\е орташа шар\р да тә ркіленді. Сө йтіп, бай – кулактар қ атарына темір шатырлы ү йі н\е 2 аты болғ андар да енгізілді. А.ш\н жаппай ұ жымдастыру (коллективизация) бағ ыты кө зделіп, бай – кулакт\ы тап ретінде жою міндеті алғ а қ ойылды. Ұ жымдастыру бай – кулак\ды тә ркілеуден басталды.Ә сіресе кө шпелі аудандарда шаруа қ ожалық тарына ұ лтшылдық басым болды.барлығ ы 696 «бай феодал» тә ркіленді.Алдын ала дайындалғ ан жоспар бойынша ү кімет бай/н 223972 бас мал аламыз деп ү міттенді.бірақ 144474 бас мал ғ ана тә рк/ді, бұ л 64% ғ ана еді. Тә рекілеген малдардың 10, 2% отырық шы, 83, 3% жарт кө шп, 6, 5%кө шп ауд/н жиналды. 74, 3% жеке шар/ғ а, 25, 7%колхоз/ғ а таратылды.жаң адан 292 колхоз қ ұ рылды. 1931–1932 жж. Шұ бартау ауданында барлық малдың 80 % - ын мемл\ке етке ө ткізілді. 173 мың малы бар Балқ аш ауданына 297 мың малғ а салғ ырт салынды. Торғ ай ауданында 1 млн. мал басынан салғ ырт сал\н 98 мың ы қ алды. Торғ айлық \р «асыра сілтеу болмысын, аша тұ яқ қ алмасын!» ұ ранын кө терді. Еріктілік принципі мен қ арапайым заң дылық тың бұ зылуы ә уел бастан – ақ барлық жерге тә н сипат алды. Сайлау қ ұ қ ық тарынан айыру, тұ рып жатқ ан жерінен басқ а ауданғ а жер аудару, ұ зақ уақ ыт қ амауда ұ стаумен қ орқ ыту сияқ ты кү штеу тә сіл\і мейлінше дағ дылы ж\е кең таралғ ан тә сіл\ге айналды. Колхозғ а кіргісі келмеген кедей\р мен орташалар «бай – кулактар» қ атарына жатқ ызылып, қ атал жазаланды. 1929ж 56 498 шаруа жауапқ а тартылып, 34 мың ы сотталды. 1931ж 5500 отбасы жер аударылды. 1929 – 1933 ж ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқ арма) ү штігі – 9805 іс қ арап, оның ішінде: ату жазасына – 3386 адам, 3–10 жылғ а концентрациялық лагерьге қ амауғ а – 13151 адамғ а ү кім шығ арды.

70.Қ азақ стандағ ы социолистік индустрияландырудың ерекшеліктері, нә тижелері жә не олқ ылық тары. Қ азақ станды индустрияландырудың ө зіндік ерекшеліктері болды, қ иындық тарды жең у ө згешеліктермен, сондай-ақ табиғ и, экономикалық -техникалық қ орлар дең гейімен де сипатталады.Бұ л ерекшеліктер республиканың бү кіл индустриялық болмыс-келбетінде ө з ісін қ алдырды, ө неркә сіпті қ ұ рылысты жә не транспортты дамытудың 20-жылдардың екінші жартысындағ ы жә не 30-жылдардағ ы ғ ана емес, сонымен бірге Қ азақ станның кең естік дә уірдегі тарихының кейінгі кезең деріндегі де бағ ыттарын айқ ындауғ а ық пал етті.Қ азақ станның индустриялық дамуының зерттеліп отырғ ан кезең індегі кейбір ерекшеліктерін қ арастырайық. 1.)Ол ең алдымен Қ азақ станның индустриялық дамуының КСРО бойынша, сондай-ақ кө птегенБасқ а республикаларды жеке- жеке алғ анлағ ы тиісті кө рсеткіштерді салыстырғ анда байқ алатын кө терің кі қ арқ ыны.Егер кең ес одағ ы бойынша ө неркә сіп ө німінің жалпы кө лемі 1940 жылы 1913 жылғ ы дең гейге қ арағ анда 7, 7 есе болса Қ азақ стан бойынша 7, 8 есеге жетті. 2.)Индустрияландыру жағ дайында Қ азақ станның ө неркә сіптік дамуы негшізінен жаң а қ ұ рылыстардың, қ айта қ ұ рылғ ан Риддер мен Қ арсақ байды қ оспағ анда тақ ыр жнрде кә сіпорындар тұ рғ ызу есебінен жү зеге асырылды.Қ азақ станда жағ дайдың мұ ндай болу себебі, Мә скеудегі, Ленинградтағ ы, Донбастағ ы, Харьковтағ ы немесе Днепр жағ алауларындағ ы сияқ ты бү кіл елді индустрияландырудың қ ұ ралына немесе тірек базасына айналғ ан ө неркә сіпті аудандар мұ нда болғ ан жоқ. 3.)Аса ірі ө неркә сіптер-ө з заманының соң ғ ы жетістіктері техникасымен жарақ тандырылғ ан, шикізат пен электр қ уатын тиімді пайдалануды қ амтамасыз ететін, ө ндірістік процестерді мамандандыру жә не ірілендіру негізінде ө зара байланысты комбинаттар жаң а ө неркә сіптік қ ұ рылысқ а тә н сипатта қ алыптасты.Ө нім кө лемі мен жұ мыс кү шінің қ ұ рамы бойынша сондай-ақ белгілі бір аймақ тағ ы ә леуметтік-экономикалық жә не мә дени маң ызы жағ ынан да ерекшеленетін осы комбинаттар қ алалардың пайда болуына ық пал етіп, сол жердегі ө неркә сіп ошақ тарының орталық тарына айналды.4.)Индустрияландыру жағ дайларында Қ азақ станда ауыр ө неркә сіп, ең алдымен оның кө мір мұ най жә не тү сті металдар ө ндіретін салалары басым дамыды.Бұ л салалар одақ тық кө лемдеБасты мамандандыру арқ ауына айналып, бұ дан кейінгі кезде де жалпы республика индустриясының ү лес салмағ ын айқ ындайтын болды. 5.)Жоспарланғ ан жол желілері тү гел салынбағ анмен, 1928-1940 жылдары республиканың теміржол торабы 50% дерлік ө сіп, ұ зындығ ы 6581 км-ге жетті.

71.Қ азақ станда ауыл шаруашылығ ын кү штеп ұ жымдастыру жә не оның нә тижелері мен салдары. 1930ж 5 қ аң тарда БК(б)П ОК-ті «Ұ жым/у қ арқ ыны ж/е мемл.ң колхоз қ ұ рылысына кө мек шара/ы туралы» қ аулы қ аб.ды. Қ аулыда ОК жаппай ұ жым.ды жү зеге асыру ү шін елдің аудан/н 3топқ а бө лді: 1-топқ а осы ұ жым.ғ а белгілі мө лшерде даяр деп есептелінген таза астық ты аудан/ жатты. Оларғ а Орта ж/е тө менгі Волга, Солт Кавказ аудан/ы кірді. Ол аудан/да шаруа қ ожалық /н соц.к жолмен қ айта қ ұ руды 1931ж кө ктемінде аяқ тау белг.ді; 2-топқ а елдің Украина, Орт. қ ара топырақ ты обл/, Сібір, Орал, Қ аз.ң астық ты аудан/ы жатты. Бұ л аудан/да ұ жым.ды аяқ тау мерзімі 1жылғ а ұ зартылды, яғ ни шаруа қ ожалық /н ұ жым.ды 1932ж кө ктемінде аяқ тау к.к болды; Елдің бү кіл басқ а ө лке/і мен обл/ы 3-топқ а енді. Бұ л жер/де шаруа қ ожалық /н ұ жым.ды 1933ж кө ктемінде, яғ ни 1-бесжылдық тың аяғ ына қ арай аяқ тау жосп.ды. Кө шпелі қ азақ ауыл/ы осы 3-топқ а жатқ.ды. Голощекин Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке ж/е РКФСР ХКК тө рағ асының орынбасары Т. Рысқ ұ ловқ а жіберген жеделхатында 1929-1930ж респ.да ұ жым.ды кү шейту ү шін жоспардың қ айта қ аралғ анын, 1930ж кү зіне қ арай ұ жым.мен 350 мың шару.ң қ амтылатынын кө рсетті. Қ аз.да 1928ж шаруа қ ожалық /ң тек 2 %-ті ғ ана ұ жым.са, 1930ж 50%-ті, 1931ж қ азанында 65%-ті ұ жым.ды, яғ ни ұ жым.у қ арқ ыны жеделдетілді. Шаруа қ ожалық /н ұ жым.ң жеделдетілген қ арқ ыны кү штеп жү зеге асырылды. Ұ жым.ды жү зеге асыру барысында еріктілік, қ оғ амдастыру принцип/і толық бұ рмаланды. Ұ жым.ғ а байл.ты жү ргізілген шара/да кімнің осы шарағ а қ арсы екенін айқ ындау 1-орынғ а қ ойылды. Кімде-кім қ арсы болса, ол тіптен кедей шаруа болса да, тап жауы қ атарына жатқ.ды. Кү штеп ұ жым.шы/ қ азақ қ оғ амындағ ы дә стү рлі мал шару.ң ерекш.н мү лде ескермеді. “Асыра сілтеу болмасын, аша тұ яқ қ алмасын”, “Қ айдан тапсаң онан тап, қ аптың тү бін қ ақ ”, “Социализмде сотқ а тартылмағ ан адам болмайды” деген ұ р да жық ұ ран/ елдің тү біне жетті.

Кү штеп ұ жым.у науқ аны кезінде ауылда ә леуметтік жіктеу саясаты ө те жоғ ары қ арқ ынмен жү ргізілді.

КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930ж 1 ақ панда қ абылдағ ан “Жаппай ұ жымдастыру аудан/ғ ы ауыл шаруа.н соц.к қ айта қ ұ руды нығ айту ж/е кулак/мен кү рес шара/ы туралы” қ аулысы нег.де ауқ атты шаруа қ ожалық /на қ арсы ашық террор басталды. Кү штеп ұ жым.у саясаты халық тың нараз.н тудырды. Ө лке басшы/ң Сталинге жазғ ан хат/ы қ азақ даласында осы наразылық тың ө те зор кө лем алғ анын, Алтайдан Маң ғ ыстауғ а дейінгі аймақ ты тү гел қ амтығ анын, бұ л туралы Кең ес ө к.і басшы/ң хабардар болғ анын кө рсетеді. 1929-31ж ө лкеде барлығ ы 372 кө теріліс болып, оларғ а 80 мың дай адам қ атысты. Большевик/ бұ л наразылық /ң нег.гі себебін бай/ мен дін басы/ң кең ес ө к.не қ арсы халық ты ұ йымдастыруынан деп кө рсетті. Кең ес ө к.ті бұ л кө теріліс/ді ә скери кү шпен басып жаншыды. Ұ жым.у мен отырық шыландыру кезінде дә стү рлі мал шару.ң ерекшелігі есепке алынбай, тү гел қ ауымдастырылғ ан мал шығ ынғ а ұ шырады. Малдың кө п бө лігі ө к.тің ет салығ ын орындауғ а жұ мсалды. Нә т.де 1929ж Қ аз.да 40 млн. бас малдан 1933ж 4 млн. мал қ алғ ан. Кү шпен ұ жым.ғ ан ж/е материалдық жағ ынан ө те ә лсіз шаруашылық / кү йзеліске ұ шырап, нә т/де 1932-33ж халық аштық қ а ұ шырады. Аштық жайлағ ан аудан/да халық баудай тү сіп қ ырылғ ан. Аштық тың сал/нан адам етін жеу факті/і де ө те кө п болғ ан. Аштық қ а ұ шырағ ан қ азақ / босқ ын болып, елден шет аймақ /ғ а ү дере кө шті. Қ азақ /ң аштық тан қ ырылуы ж/е шет аймақ /ғ а ү дере кө шуі нә т.де халық саны кү рт азайды, яғ ни демографиялық апатқ а ә келді. Кең ес ө к.ң ауыл шару.н соц.к жолмен қ айта қ ұ ру жолында жү ргізген шара/ы тиімді нә тиже бермеді. Керісінше, бұ л реформа/ шаруа/ң ең бекке деген жолмен алғ а қ арай дамыту мақ сатында ылғ и ә ртү рлі жаң а шара/ жү ргізіп отырды, ынтасын жойды.

72.1929-1931 жж кү штеп ұ жымдастыруғ а қ арсы кө терілістер. Ресми қ ұ жаттарғ а қ арағ анда 1929-31 жылдар аралығ ында Қ азақ станда 372 шаруалар кө терілісі болғ ан. Бұ л кө терілістерге 80 мың дай адам қ атысқ ан.ОГПУ-дің саяси қ ұ пия бө лімінің 19жылы 1 желтоқ санда берген статистикалық мә ліметіне қ арағ анда 1929ж 54, 1930ж 77, 1931ж болғ ан кө терілістердің барлығ ын қ осқ анда 372 кө теріліс болғ ан. Кө терілістірге 1921ж 3 топ, 351адам, 1930ж 85 топ, 1925 адам, 1931ж 80 топ, 3192 адам қ атысқ ан. Барлығ ы ү ш жылдың ішінде 196 кө терілістер жасағ ан. Аталғ ан жылдары кө терілістерге барлығ ы 5468 адам қ атысса керек. Кең ес ү кіметіне қ арсы 460 рет қ астандық ә рекеттері, колхоз жә не совхоз қ ұ руғ а қ арсы 127 рет зиян келтіру оқ иғ асы ресми тіркелген.

Ұ жымдастыру саясатына қ арсы шаруалар толқ уы. 1929 – 1931 жж Қ азақ стан жерінде шаруалардың ұ жымдастыру саясатына қ арсы ұ йымдастырылғ ан қ арулы қ озғ алысы болды. Семей округі — халық наразылығ ының ірі ошағ ы болды. 1930 ж ақ пан – мамыр аралығ ында Зырянов, Ө скемен, Самар, Шемонайха, Катонқ арағ ай аудандарында толқ улар болып ө тті. Батпақ қ ара кө терілісі бандиттік – басмашы қ озғ алысының кө рінісі деп бағ аланды. Оң тү стік, Орталық, Батыс Қ азақ станның 5000 шаруалары біріккен Қ арақ ұ м аймағ ы – кө терілісшілер – заң сыз тә ркіленген шаруаларды айдаудан босату жә не мал – мү лкін қ айтару, дін бостандығ ы, шаруаларғ а ү демелі табыс салығ ын салу, еріктілік ұ станымын сақ тау, дербес ауылдар ұ йымдастыруғ а мү мкіндік сияқ ты талаптар қ ойды. Қ арақ ұ м кө терілісі Орынбордағ ы 8 – дивизия кү шімен талқ андалып, 75 адамды атуғ а, 172 адамды 2-10 жылғ а соттауғ а, кө бін Шығ ыс Сібірге жер аударуғ а ү кім шығ арды. Созақ кө терілісі табандылығ ымен жә не шебер ұ йымдастырылуымен ерекшеленді (басшысы Жақ ыпов). Кө терілісшілер Созақ ауданының орталығ ын алып, аудан басшыларын ө лтірді. Кө теріліс Орта Азия ә скери округі бө лімдерінің кү шімен жанышталды.Кү штеу ә дісі мен жаппай ұ жымдастыруғ а қ арсы Сарысу, Ырғ ыз, Балқ аш, Қ астек, Қ ордай, Абыралы, Шың ғ ыстау, Шұ бартау ауданының шаруалары кө теріліске шық ты. Жазалау шараларының салдары:
1) 1929 – 1931 жж 5551 адам жауапқ а тартылып, 883- і атылды.
2) Барлығ ы 100 мың нан астам адам жазаланды. Ұ жымдастыру зардаптарына қ арсы кү рес. Коммунистік партия (XX ВКП(б) Орталық Комитеті 1932 ж. 17 қ ыркү йек – «Қ азақ стан ауыл шаруашылығ ы, соның ішінде мал шаруашылығ ы туралы» арнаулы қ аулы алды. Онда колхоз қ ұ рылысында болғ ан асыра сілтеушілік қ атты айыпталды. Ф. И. Голощекин, І. Қ ұ рамысов қ ызметтерінен босатылды) кеш болса да, ұ жымдастыру саясатының зардаптарын жоюғ а кірісті.
1. Кү шпен жасалғ ан «жасанды колхоздар» таратылды.
2. Астық ты аудандарда коммуналар орнына, артельдер ұ йымдастырылды.
3. Кү штеп қ оғ амдастырылғ ан мал – мү ліктер иелеріне қ айтарылды.
4. Отырық шы аудандарғ а Кең ес ү кіметі 2 млн. пұ т астық жә не 30 млн. сом ақ ша бө лінді.
5. 1935 жылдан ауыл шаруашылық артелінің жаң а ү лгісі бекітіліп, жү зеге асырыла бастады.
6. Малсыз шаруашылық тарына мал алуына кө мек кө рсетілді.
7. Совхоздардың біраз малын колхозшылардың жеке пайдалануына берілді.
8. Ф. И. Голощекин қ ызметінен (1933 ж.) босатылды.Қ олданылғ ан шаралар нә тижесінде 2-бесжылдық жылдарында колхоз, совхоздар нығ ая тү сті. Респ. егістіктерінде техника кө бейді. 1-бесжылдық та – 9 мың трактор, 2-бесжылдық та – 24 мың трактор, 8 мың комбайн жұ мыс істеді. Екінші бесжылдық соң ында (1933–1937 жж.) –200-ге жуық совхоз қ ұ рылды. Екінші бесжылдық соң ында – отырық шы аудандарғ а 40 млн. сом қ аржы бө лінді. Жалпы, феодалдақ қ алдық тарды жою тұ рғ ысынан ауыл шаруашылығ ын ұ жымдастыру ісіне оң бағ а берілсе, кө шпенді халық мү ддесінің ескерілмеуі ірі апаттарғ а ә келді.

73. 1931-1933 жж аштық тың себептері, экономикалық жә не демографиялық салдары. 1980ж аяғ ы-1990ж басындағ ы тарихи-демографиялық мазмұ ндағ ы ең бектерде Қ азақ стан халқ ының нә убет жылдарындағ ы шығ ыны, оның себеп-салдары туралы мә селелер кө терілді. Бұ лардың қ атарына М.Қ.Қ озыбаев, М.Х.Асылбеков, Ж.Б.Абылхожин, М.Б. Тә тімов, М.Н.Сдыков, В.В.Козина, А.Н.Алексеенконың ең бектерін жатқ ызуғ а болады.

1931-1933 жж ашаршылық, кү штеп ұ жымдастыру жә не оның демографиялық дамуғ а тигізген кері салдары М.Б.Тә тімов, Ж.Б.Абылхожин, М.Қ.Қ озыбаевтардың бірігіп жазғ ан мақ аласында кө теріледі. Сол сияқ ты 1930-жылдардың басындағ ы нә убет барысында азайғ ан халық саны туралы мә ліметті алғ ашқ ылардың бірі болып М.Тә тімов ө з ең бектерінің бірінде кө рсетеді. Автор 1926 жә не 1939 жж санақ мә ліметтерін салыстыра отырып, байырғ ы халық тың шығ ыны 2 млн. 635 мың адам деп кө рсетеді. А.Н.Алексеенконың ең бектерінде ХХ ғ асырдың 20-90 жж. республикадағ ы халық тың сандық ө сімі мен ұ лттық қ ұ рамы, қ ала мен ауыл халқ ының орналасуы, табиғ и ө сім жә не т.б. мә селелер жан-жақ ты кө теріледі. Ал М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның ең бектерінде 1980ж аяғ ы мен 1990ж басындағ ы республика халқ ы санының ө згерісі, ұ лттық, жыныстық -жастық қ ұ рамы туралы мә селелер талданады.

1931–1933 жылдардағ ы аштық. Тұ рар Рысқ ұ ловтың Сталинге жазғ ан хаты. Аштық жылдарындағ ы халық шығ ыны: 1930 ж аштық тан 313 мың адам, 1931 ж аштық тан 755 мың адам, 1932 ж аштық тан 769 мың адам ө лді. Ауыл халқ ының 40%-ын жоғ алтты(1 млн750 мың адам).1 млн астам адам шетелге кө шіп кетті. Оның 616 мың ы қ айтқ ан жоқ.1931–1933 жылдары аштық тан 6, 2 млн адамның 2, 1 млн ө лді. 1929 ж Қ азақ стандағ ы 40, 5 млн малдан 1933 ж 4, 5 млн ғ ана қ алды.1932 жылғ ы аштық, оның себептері туралы мемлекет қ айраткерлері Ғ.Мү сірепов, Қ.Қ уанышев, М.Ғ атауллин, Е.Алтынбеков, М.Дә улетқ алиев Ф.И.Голощекинге хат жазды. Бұ л хат «Бесеудің хаты» деп аталды. 1933 ж мемлекет қ айраткері, сол кезде РКФСР Халық Комиссарлар Кең есі тө рағ асының орынбасары қ ызметін атқ арғ ан Т.Рысқ ұ лов Қ азақ стандағ ы ұ жымдастырудың зардаптары, елді жайлағ ан аштық тың себептері, халық тың тартып отырғ ан қ асіреті жайлы И.В.Сталинге ашық хат жазды.1930 – 1933 жж аштық тан 6, 2 млн. адамның 2, 1 миллионы ө лді. Қ азақ тардың осы жылдардағ ы саны 40 жылдан кейін, 1969ж ғ ана қ алпына келді.Зұ лмат ауқ ымның зор болғ аны сонша, 1930 – 1932 жылдардағ ы аштық тарихқ а «ұ лы жұ т», қ азақ халқ ының аса зор қ асіретті жылдары ретінде енді.

74.ХХ ғ.20-30 жылдардағ ы мә дени революцияның қ айшылық тары мен салдары. ХХ ғ.20-30 жж мә дени революцияның мазмұ нды қ айшылық тары - большевиктік тұ жырымдамалардың ү стемдік алуының салдары. Мектептен тыс білім алу жоқ тың қ асы болып келген Қ азақ станда большевиктердің халық ты мә дени байлық тың барлық тү рімен етене жақ ындастыру жә рдеміне дайын екендері туралы мә лімдемесі аса қ ызу қ олдау тапты. Жергілікті интеллегенция кү штері мен қ арапайым адамдар мә дени ағ арту мекемелерін қ ұ руғ а шынайы ынта жігермен қ ызу кірісті. 1917 ж 27 желтоқ санда Ақ тө бе уезінің Мартө к кентінде интеллигенция мен шаруалардың кү ш жігерінің арқ асында мә дени ағ арту ү йірмесі жұ мыс істей бастады. 1918 ж 1 қ аң тарда ү йірме мү шелерінің саны 30 адамғ а жетті. Олар екі секцияғ а бірікті: 1) оқ у ағ арту; 2)мә дени ойын сауық секциясы. Ү йірме кітапханалар ашып, спектакльдер қ ойды. 1920 ж Қ останай уезі оқ у ағ арту қ ызметкерлерінің съезі «ә р мектептің жанынан оқ у ү йлерін ашуды қ ажет» деп тапты. Отырық шы емес халық тардың -қ азақ тардың арасында мә дени кө пшілік жә не идеологиялық жұ мыстар жү ргізу ү шін қ ызыл отаулар, жылжымылыкітапханалар, кино қ ондырғ ылармен «қ ызыл керуендер» кең інен пайдала-нылды. Олар ауылдан ауылғ а кө шіп жү ріп, мә дени саяси іс шараларды халық қ а мед-қ қ ызмет кө рсетумен, орталық жә не респ-қ биліктердің тү рлі шешімдерін орындауларын тексерумен ұ штастырып отырды. Мә дени саяси ағ арту жү йесінің қ ызметі ә рқ ашан идеологияланды-рылғ ан сипатта болды. 20 жж орта шеніне дейін шығ армашылық еркіндік ойын ашық айтудың кейбір кө ріністері байқ алды. Мә селен, 1921 ж респ-ның кө птеген аймақ тарын ашаршылық жайлағ ан кезде мә дениет ошақ тары ө здерінің шамалары мен мү мкіндіктеріне қ арай аш адамдарды қ ұ тқ ару ү шін кү ресті. Атап айтқ анда Бас саяси ағ арту кең есінің кү ш жігерімен «аштық» кө рмелері ұ йымдасты-рылды. Кө рмелер Ташкент теміржол желісі бойынша жасалғ ан Қ ыррост суреттерінен қ ұ растырылды. Кө ркем плакаттар ашаршылық ауқ ымын кең інен бейнеледі. Бір кө рме ІХ Бү кілресейлік Кең есте (желтоқ сан, 1921ж) Мә скеуде кө рсетіліп, ол ең толық жә не сә тті шық қ ан деп атап ө тілді, съезден кейін Германияғ а жіберілді. Кең ес ү кіметінің алғ ашқ ы жылдарында ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын мемл-тік реттеуді жә не ғ ылым кадрларын бір орталық -қ а топтастыруды Қ аз КСР-інің Қ ырревкомы мен Халық ағ арту комиссариаты жү зеге асырып келді. Мә селен 1919 ж Орынбор РГО бө лімінде жұ мыс тә жі-рибесін қ алыптастырғ ан ө лкетанушылардың бір тобы Қ азақ ә скери комисса-риаты штабы тарихи-статистикалық бө лімінің жанынан тарих, этнография ж/е жаратылыстану-география секцияларын ұ йымдастырды.

75.1937-1938жж Казакстандағ ы жаппай репрессиялау шаралары жә не оның салдары. 30жж КСРО-да социалистік қ атынастар орнығ ып болды. Мемл-тік меншік нығ айып, ө ндірістік қ ұ рал- жабдық тарына қ оғ амдық меншік орнап, шаруалар жерден шеттетіліп қ алды. 1936ж КСРО конституциясы қ абылданды. Бұ л конституция ә міршіл- ә кімшіл жү йені нығ айтты. Елде тоталитарлық жү йе, казармалық социализм орнады. Жеке адамның қ ұ қ ығ ы ескерілмеді. Қ азақ станда жазалау шаралары (репрессия) басталды. Балама пікір айтқ ан адам халық жауы қ атарына жатқ ызылды.Одақ тың Ішкі істер халық комиссариаты қ ұ рамында жазалау шараларын қ олдану: жер аудару, ең бекпен тү зеу лагерьлеріне қ амау, ату жазасы, КСРО- дан тыс жерлерге қ удалау ү шін ерекше комиссия қ ұ рылды.Қ аз-да, ең алдымен, жазағ а ұ лттық демократиялық зиялылар, Алаш қ озғ алысының қ айраткерлері, қ азақ елінің біртуар ұ лдары– Ә.Ермеков, Ә. Бө кейханов, Ж. Аймауытов, Ж. Досмұ хамедов т.б. ұ шырады. Жергілікті зиялыларды қ удалауда ө лкелік партия комитеті ұ йымдастырушы–нұ сқ аушылық бө лімнің мең герушісі Н. Ежов асқ ан қ атыгездік, белсенділік танытты. Атап айтсақ, 1927–1929 жылдары мемлекет қ айраткерлері Т. Рысқ ұ лов, Н. Нұ рмақ ов, С. Қ ожанов, М. Мырзағ алиев республикадан аластатылды. Ж. Мың баев – Қ азақ стан Орталық Атқ ару Комитетінің тө рағ асы қ ызметінен, С. Садуақ асов–Ағ арту ісінің Халық комиссары қ ызметінен, Ж.Сұ лтанбеков – Жер ісінің Халық Комиссары қ ызметінен алынды.1937 – 1938 жж мемлекеттік террор жаппай сипат алды. Осы жж репрессияғ а ұ шырағ андар:
-Кең ес ү кіметін орнатуғ а ат салысқ андар – Т. Рысқ ұ лов, С. Шә ріпов, Ә. Ә йтиев, Н.Тө реқ ұ лов, Б. Алманов, С. Мендешев, С. Арғ ыншаев, А. Асылбеков т. б.
- Партия, қ оғ амдық ұ йым қ айраткерлері– О. Жандосов, Т. Жү ргенов, К. Тә штитов, Н.Нұ рмақ ов, А. Досов, О. Исаев, Ұ. Қ ұ лымбетов т. б.
- Революция жең ісін қ орғ ап, ақ гвардияшыларғ а қ арсы кү рескендер – Т. Ә лиев, С.Жақ ыпов т. б.
- Қ азақ ә дебиеті мен ғ ылымының белгілі ө кілдері – Б. Майлин, І. Жансү гіров, С.Асфендияров, К. Жұ банов, М. Тө лепов т. б.
- Орталық тан Қ азақ станғ а жіберілген қ ызметкерлер – Л. Мирзоян, К. Рафальский, В. Андроников т. б. Бұ лардың барлығ ы «халық жауы» ретінде жендеттердің қ олынан жазық сыз қ аза тапты.Қ азақ стан жерінде жазық сыз жазағ а ұ шырағ андарғ а арналғ ан лагерьлер пайда болды. Олар: Карлаг, Степлаг, ЧСИР (Отанғ а опасыздық жасағ андар отбасыларының мү шеле-ріне арналғ ан лагерь. Кейінннен ол «Алжир» – халық жаулары ә йелдерінің Ақ мола лагері. «Алжирде» репрессия қ ұ рбандарының ә йелдері, аналары, қ ыздары азап шекті. Қ арағ анды облысының Осакаров ауданы аумағ ындағ ы 25 кент-обсервацияда «халық жауы» ретінде жазалағ андар орналастырылды. 30-40 жж мен 50-жж контреволюциялық қ ылмыскерлер туралы істерді негізінен сот органдары емес, ОГПУ алқ асы «ү штіктер», «ерекше кең естер» шешті. 101 мың қ азақ ГУЛАГ-қ а жабы-лып, 27 мың ы атылды. Тә уел-сіздік жж сол «халық жауларының» 40 мың ы ақ талды. Сталиншілдік қ ылмысы: 1) ә міршіл- ә кімшіл жү йені қ олдану, 2) лагерьлер жү йесін қ ұ ру, 3) халық тарды кү штеп кө шіру, 4) азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бұ зу. Сталиндік зорлық -зомбылық заманында қ азақ халқ ының бастан кешірген қ асіреттерін еске алу мақ сатымен 31 мамыр – Ұ лттық аза тұ ту кү ні болып белгіленді.