Жылғы Қазақстан мен Орта Азиядағы ұлттық территориялық межелеу . 2 страница

76.Қ азақ стандық тардың Ұ ОС майдандарындағ ы ерліктері. КСРО-ның жау қ олында қ алғ ан ауд-да соғ ыстың алғ ашқ ы кү нінен бастап партизандар қ озғ алысы пайда болды. Оғ ан қ аз-дық тар да қ атысты. Ленинград обл-да 220, Смоленск жерінде 270-тен астам, Украина, Белоруссияда 3000 қ аз-дық болды. 300 қ аз-дық қ арсыласу қ озғ алысына қ атысты. Респ-ғ а И.С.Арискиннің, А.Жұ мағ алиевтің, К.Ғ.Омаровтың, З.У.Хұ сановтың есімдері кең інен мә лім болды. Олар жолдарды бү лдірді, басқ ыншы-лардың гарнизондарына жазалау операцияларын жү ргізген кезде кү тпеген жерден шабуылдап, батыл қ имылдар жасады. Қ аз-дық саяси қ ызметкерлер Г. Акмолинский, Т.Жангельдин, Ж.Саин, Б.Оразбаев партизандар мен тұ рғ ын халық арасында ү лкен жұ мыс жү ргізді. Г.Ахмедьяров, Қ.Қ айсенов, Тө лешев, В.И.Шаруда партизан отрядтары мен қ ұ рамаларының командирлері болды.Ұ ОС-дағ ы ерліктері ү шін 11600 адамғ а Кең ес Одағ ының батыры тағ ы берілді, олардың 497-і қ аз-дық, соның 97-і қ азақ. Қ аз-дық тардан 1-ші болып 1941 ж. 22-шілдеде Кең ес Одағ ы батыры атағ ы 19-танк дивизиясының командирі генерал-майор К.А.Семенченкоғ а берілді, ең соң ында (1990 ж. 11-желтоқ санда) мұ ндай атақ панфиловшы, ағ а лейтенант Б.Момышұ лына берілді, ол 1941 ж. Мә скеу тү біндегі ұ рыстарда ө з батальонымен жау қ оршауын 3 рет бұ зып шық ты. Соғ ысты Б.Момышұ лы полковник атағ ымен, 9-гвардиялық атқ ыштар дивизиясының командирі болып жү ріп аяқ тады. Ерекше ерлік кө рсеткен 4 жауынгер: ұ щқ ыш-штурмовиктер Т.Бигельдинов, Л.И.Беда, И.Ф.Павлов жә не ұ шқ ыш-истребитель С.Д.Луганский (37 жау ұ шағ ын қ ұ латқ ан) Кең ес Одағ ының батыры атағ ын 2 рет алды. Батырлардың қ атарында пулеметші М.Мә метованың, мерген Ә.Молдағ ұ лованың, атқ ыштар - С.Баймағ амбетовтың, С.Лұ тфұ ллиннің, Мин Сен Юрдың, зең бірекшілер – С.Мү ткеновтың, Н.К.Новиковтың, брон бұ зушы П.К. Миллердің, минеметші Қ.Сыпатаевтың, атты ә скер М.Қ атаевтың, сапер П.И.Гончардың, торпеда катерінің командирі Б.П.Ущевтің, атқ ыштар дивизиясының командирі Ғ.Б.Сафиуллиннің есімдері бар. 110 қ азақ стандық Даң қ орденінің 3 дә режесіне ие болды.1941 ж. маусымдағ ы шайқ асқ а Литваның Шауляй қ. оң т таман 219-атқ ыштар полкі қ атысты, бұ л полк 1919 ж. қ азанда Қ останайда Қ ызыл Ә скер қ атарына ө з еркімен келген шаруалардан жасақ талғ ан болатын. 312-Ақ тө белік дивизия Малоярославь тү бінде жаудың 3-4 дивизиясына қ арсы бір жеті бойы қ асарысқ ан қ орғ аныс ұ рысын жү ргізді. Жаң а 53-дивизия қ ұ рылып, ө з жең ісін Вена тү бінде аяқ тады. 102-Шымкенттік дивизия Украинаның солтү стік-шығ ысында қ орғ аныс шебін ұ стап тұ рды. Панфиловшы 1075-атқ ыштар полкі 8-ротасының саяси жетекшісі П.Б.Вихрев бастағ ан 14 жауынгер жаудың 5 танкісі мен 2 взвод жаяу ә скерін жойды. Жалғ ыз қ алғ ан саяси жетекші гранатамен 2 танкіні жойып, ө зін-ө зі атып қ аза тапты. П.Б.Вихревке Батыр атағ ы берілді. Қ азақ стандық ә скери қ ұ рамалардың ү штен бірі Ленинград тү бінде соғ ысты. Ленинград шайқ асында ерекше ерлік кө рсеткен қ азақ стандық тар: Балтық флотындағ ы «Киров» Қ ызыл Тулы крейсерінде 156 қ азақ стандық шайқ асып, ерліктері ү шін ордендер мен медальдармен марапатталды. Партия ұ йымдастырушысы С.Баймағ амбетов А.Матросовтың ерлігін қ айталап (жау дзодын кеудесімен жауып), Батыр атанды. 372-атқ ыштар дивизиясының 1236-атқ ыштар полкі 5-атқ ыштар ротасының бө лімше командирі Қ ойбағ аров ұ рыста неміс траншеяларына 1-ші болып кіріп, ержү ректілік кө рсетті. Артилериялық бақ ылау аэростаттарының дивизион командирі С.Жылқ ышев батылдығ ымен ерекше кө зге тү сті. Ал 1942 ж Арыстан Ахметов 19 жауынгермен ә скери маң ызы бар тө бені қ орғ ауда ерлік кө рсетті. Жаралы болып, ессіз қ алғ ан Арыстанды жау ә скері қ олғ а тү сіріп азапқ а салды. Ә скери мә лімет ала алмағ ан жау оның ү стіне жанармай қ ұ йып ө ртеді.1943 жылы қ аң тарда 900 кү нге созылғ ан Ленинград қ оршауы бұ зылды.1942 ж. 17-шілдесінен Сталинград тү біндегі кескілескен ұ рыстар басталды. 1942 ж-дың кү зінде Сталинград шайқ асының жалыны Батыс Қ аз. даласына жетті. 1943 ж. желтоқ санда белгіленген шекара б/ша Қ аз. Сталинград обл-мен Каспий т-нен Александров-Гайғ а дейінгі 500 км бойында шектесті. Орал қ -да ірі ә скери-оперативтік байланыс торабы қ ұ рылды. Осы Сталинград шайқ асында 1942 ж. 19-желтоқ санда қ арағ андылық ұ шқ ыш Нү ркен Ә бдіров Боковская-Пономаревка ауд-ғ ы ә уе шайқ асында ұ шағ ын жау танкілері шоғ ырына қ ұ латып, ерлікпен қ аза табады. Жамбыл ұ лы Алғ адай 19-гвардиялық атты ә скер полкінде пулемет расчетын басқ арып жү ріп, Синельниково қ -да ерлікпен қ аза тапты. Полковник Ғ.Сафиуллин басқ арғ ан 73-гвардиялық дивизия жаудың 120 танкісі мен 800 автомашинасын жойып жіберді. Минометші Қ.Сыпатаев пен капитан А.Бельгин қ уатты жарылғ ыш минамен жау танкісінің астына тү сіп ө шпес ерлік жасап, қ аза тапқ аннан кейін оларғ а Батыр атағ ы берілді. Ж.Сұ раншиев «Ұ шқ ыш партизан отрядының» қ ұ рамында жү ріп, Лида қ -ғ ы астыртын жұ мысқ а қ атысты. Рейхстаг терезелеріне алғ ашқ ылардың бірі болып Жең іс туын тіккен офицер Р.Қ ошқ арбаев пен оның досы Г.Булатов болды. Қ аз-ның мың дағ ан ө кілдері Украинаны, Беларусьты, Балтық респ-ын, Молдованы азат етуге қ атысты. Міне осындай кө птеген қ аз-дық азаматтар ерлік жасап, ә р тү рлі ордендер-медальдармен марапатталды. 142 қ аз-дық Солдат ерлігі орденінің толық иегері атанды. Жалпы Кең ес Одағ ының орден, медальдарымен марапатталғ ан қ аз-дық тар саны – 96638. Ал Ұ ОС-да қ аза тапқ ан қ аз-дық тар – 603 мың адам.

77.Отан соғ ысы жылдарындағ ы Қ азақ стандық тардығ ең бектегі ерлігі. 1941-1945 жж респ бұ рынғ ы КСРО-дағ ы қ орғ асын, мыс қ орыту, полиметалл жә не мыс рудаларын ө ндіру жө ніндегі жетекші орнын сақ тап қ алды. Барланғ ан кен орындарының негізінде металл ө ндіру, байыту мен қ орыту кә сіпорындары салынды. Республика мыс(35 %), қ орғ асын(85%) ө ндірудегі жетекші орнын сақ тап қ алды. Соғ ыс кезіндегі он оқ тың 9-ы Қ азақ станда ө ндірілген қ орғ асыннан қ ұ йылды. Соғ ыс қ ызып тұ рғ ан кезде республика қ ара металлургиясының «тұ ң ғ ышы» - Ақ тө бе ферроқ орытпалар зауыты іске қ осылды. Соғ ыс жылдарында республиканың қ ара металлургиясы ойдағ ыдай дамыды. Қ арағ анды шахтерлері 4 жыл ішінде 34 млн тонна кө мір қ азды. Осы жылдары 4 жаң а мұ най кә сіпшілігі ашылды. Атырауда мұ най айыратын зауыт салынды. Ал республика жең іл ө неркә сіп ө німдері бойынша одақ та РКФСР-ден кейін 2-орынғ а шық ты. Қ ызыл Армия жауынгерлерін киім-кешекпен, азық -тү лікпен қ амтамасыз етуде респ-ның жең іл жә не тамақ ө неркә сібінің кә сіпорындары қ ыруар жұ мыстар атқ арды. Ер-азаматтары майданғ а алынып, бар ауыртпалық егде адамдардың, ә йелдер мен балалардың мойнына тү сті. Қ ару-жарақ, кө лік, киім-кешек, азық -тү лікті майданғ а жылдам жеткізу мақ сатында қ ысқ а мерзімде Қ андыағ аш-Орск, Жамбыл- Шолақ тау, Талдыкорғ ан-Текелі темір жол желілері тартылды. Соның нә тижесінде шикізат кө здері ө неркә сіп ошақ тарымен жалғ асты. Жұ мыс істеп тұ рғ ан электрстанциялар жү йесі Солтү стік Қ азақ стан мен Қ арағ анды облыстарындағ ы энергетиканың жаң а ірі жә не орташа нысандарымен толық ты. Темір жол қ ұ рылысы жалғ асты. Елдің корғ аныс қ абілеті армияны киім-кешек, азық -тү лікпен жабдық таумен де анық талды. Соғ ыс мұ қ таждық тарын қ анағ аттандыруғ а женіл жә не тамақ ө неркә сібінің ө ндіріс орындары бейімделді. Жең іл ө неркә сіпте тігін, тоқ ыма, тері, аяқ киім салалары жылдам дамыды. 1941ж Алматыда тігін-тоқ ыма жә не тері-былғ ары фабрикалары, майдан ү шін жұ мыс істей бастағ ан фурнитура зауыты іске қ осылды. Бү тіндей алғ анда республика ө неркә сібі ө ндірісі соғ ыс жылдары 37%-ғ а ө сті, бұ л соғ ыстың алдың ғ ы 4 жылдағ ы ө сімінен 2% жоғ ары.. Бұ л нә тижелерге ү лкен қ ажырлы ең бектің арқ асында қ ол жеткізілді.1941-1945 жж. барлығ ы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта жә не жеке ө ндірістер салынды. Бұ лардың қ атарына кө шіріп ә келінген, оның ішінде металл ө ң дейтін жә не машина жасайтын зауыттар қ осылды, олар миналар, снарядтар, торпедо, радиостанциялар жә не басқ а қ арулар мен ә скери техникалар шығ арды. Қ азақ стан индустриясының жалпы ө німінде металл ө ң деу мен машина жасау саласының ү лесі 1940 ж. 16-дан 1945 ж. 35%-ғ а дейін ө сті. Тіпті қ ұ рғ ақ шылық болғ ан 1943 ж. ө зінде Ақ тө бе обл. «Қ ұ рман» колхозының звено жетекшісі Ш.Берсиев тарының гектарынан 202 ц. ө нім алып, дү ниежү зілік рекорд жасады. Қ ызылорда обл. «Авангард» колхозының звено жетекшісі Ы.Жақ аев кү ріштің гектарынан 172 ц. ө нім алып, дә л осындай табысқ а жетті. Қ аскелең ауданы 3 интернационал колхозының звено жетекшісі М.Мұ хамедиева қ ызылшаның гектарынан 600 ц. ө нім алды.Мал ө сірушілер де кү ш-жігерін аяғ ан жоқ. Жезқ азғ ан ауд Амангелді атындағ ы колхоздың шопаны Ж.Мұ қ ашев жыл сайын 100 қ ойдан 180-ге дейін қ озы алып, аман ө сіріп келді. Атырау обл. «Жаң а талап» колхозының жылқ ышысы Ш.Шұ ғ аипова 1000-нан астам жылқ ыны шығ ынсыз бағ ып келді.

78.Қ азқ станның -соғ ыстан кейінгі 1946-1964 жылдардағ ы қ оғ амдық саяси ө мірі Соғ ыстан кейін Ә кіммшіл-ә міршіл басқ арудың ә дістеріне қ оғ ам санасына дұ рыстығ ына сенім туғ ызды. 40-50 жылдары ә міршіл-ә кімшіл жү йе нығ ая тү сті: •Адам бостандығ ын аяқ қ а таптау.•Ең бекшілерді ең бек қ ұ рралдарынан ажырату.•Ең бекшілерді саясаттан жә не биліктен ажырату.•Жеке басқ а табыну ү стемдігі.Мына жү йені таратып айтсақ халық санасын байлау еді.Комунитсік партияның жетекшілік рө лі артып, қ оғ амның тү рлі салаларына араласты. 40-50 жылдары Сталинизм идеологиясы кү шейді. Комунизм тү сінігі Еуропа ғ алымдары тү сіндіруі боцынша Комунизм утопистік идея еді.Комунизмге ө тудің нағ ыз ғ ылыми ойы болмады.Керісінше кө з байлаушылық қ а айналды.Себептері: •Ғ ылымғ а жат, тұ рпайы пікірлермен алмастырылды.•Ел ө ндірісі статистика тек сандық кө рсеткіштерге ұ мтылды.50 жылдарда нақ ты комунизм ө мірі кө рінбегендіктен Сталин екінші ойды тұ жырымдады: «Социялизм дамығ ан сайын – тап кү ресі кү шейе тү седі»«Халық жауларына», «социялизм жауларына» қ арсы ә рекеттер ү здіксіз жү ргізіліп отырды. Соғ ыста тұ тқ ынғ а тү скендер қ ашқ ын болып есептеліп, ө ндірстегі апаттар кә сіби тө мен мамандарды «халық жауларының» ә рекеттері саналып, жазық сыз қ ұ рбандарғ а айналып отырды. Ә сіресе осы жағ ыдай Шың ғ ыс Айтматовтың «Ғ асырданды ұ зақ кү н» шығ армасында орын алды.50 жылдары «жылымық жылдарында» бірнеше ағ ымды ә рекеттер болды. 1953 жылы қ ыркү йекте КОКП ның ОК пленумы ауылшаруашылығ ында орын алғ ан жағ дайғ а талдау жасап, оның даму болашағ ын анық тады. Азық тү лік тапшылығ ын шешу, астық ө ндіруді арттыру мақ сатындва тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру идеясы пайда болды. 1954 жылғ ы қ аң тар Қ -н компартиясының VII съезінде КОКП бірінші хатшысы Ж. Шаяхметов қ ызметінен босатылды. Бірінші хатшылық қ а П.К Пономоренко, екінші хатшылық қ а Л.И Брежнев отырды. Тың игеруге басқ а республикалардан адамдар кө шіріліп ә келініп, оларғ а кө птеген жең ілдіктер жасады.Ғ алымдардың тың жерлерде осынша кең кө лемде кө п игеруі табиғ атқ а ү лкен зиян келтіруі мү мкін деген болжамдары шындық қ а айналды. Тың игерілген аймақ тарда қ азақ мектептері жабылып, қ азақ халқ ының ө з тілін ұ мытуына ә кеп соқ тырды. Мал шығ ыны кө бейді. Осығ ан байланысты 1955 жылы қ аң тарда КОКП ОК Пленумы мал шаруашылығ ының ауыр жағ дайын талдады. Сол бойынша малды бағ ып кү тудің жаң а шаралары енгізілді. Нә тижесінде мал шаруаылығ ы дең гейі кө терілді Мал тұ қ ымы асылдандырылды Экологиялық -географиялық болжам жасауы қ азіргі дең гейі бойынша табиғ и ортағ а ауқ ымды антропогендік аймақ тық жә не глобалды тұ рғ ыда ә сер етудің нә тижесін алдын-ала болжау қ иын, алайда кудік туғ ызбайтын бір нә рсе мұ ндай ә сер жер биосферасы жекелеген компоненттерінің деградациясын туғ ызады.Тарихи қ алыптасқ ан тұ рақ ты алмасу мен жалпы сапалық қ айта тулеудің тепе-келер тең дігін бұ зады.Ал экономикалық пайдалылығ ына келер болсақ, статистика ондай есеп жургізбегендіктен мә селенің ол жағ ын айқ ын елестету қ иын.Аң ызғ а айналғ ан Қ азақ стан милиард пұ т астығ ының экономикалық кө рсеткішінің шынайы қ ұ ны қ андай екенін ешкім біле алмайтын шығ ар.

79. Қ азақ стандағ ы Тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру. Экологиялық, экономикалық, ә леуметтік- демографиялық салдары. Соғ ыстан кейінгі алғ ашқ ы жыл - ауыл шар.ғ ы ү шін аса ауыр кезең болды.1946 жылғ ы 16қ ыркү йекте ауыл шаруашылығ ында қ иын жағ дайды жою туралы қ аулы қ абылданды. Оның нә тижелері: 1949 жылғ ы республика колхоздарына ә р тү рлі мемл-к ұ йымдардың 214 млн сом қ арызы, мал. техника жә не заң сыз алынғ ан 540 мың га. жер қ айтарылуы. Материалдық - техникалық жағ ынан қ амтамасыз ету ү шін қ осымша қ аражат бө лінді. Мамандар дайындау жү йесі жө нге қ ойылды. МТС-тер қ ызметі 1946 ж-76%, 1950ж -95% ғ а ө сті. 1948 жыл – республика ауылдарын жаппай электрлендіру басталды. Ө нім ө ндіруді арттыру мақ сатымен ұ сақ колхоздар біріктіріліп, ірі ұ жымдық шаруашылық тар қ ұ рылды. 1945жылы – 6737колхоз, 1952жылы -2047колхоз. Мал саны ө сіп, суармалы жер кө лемі 16%-ғ а артты. Осығ ан қ арамастан, Ауыл шар\ның артта қ алу себептері: Шаруашылық ты ә міршіл тө решіл жү йесі, жергілікті жағ дайлармен есептеспей, жоғ арыдан жоспарлап, аппарат тарапынан бұ йрық беру, “ә скери коммунизм” кезең інің азық тү лік салғ ыртын енгізуі, ең бекшілерді ө ндіріс қ ұ ралдарынан, ең бек ө німнің нә тижесінен шектеу. 1953 жылы қ ыркү йекте КОКП ның ОК пленумында Азық тү лік тапшылығ ын шешу, астық ө ндіруді арттыру мақ сатында тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру идеясы пайда болды. 1954 жылғ ы қ аң тар Қ -н компартиясының VII съезінде КОКП бірінші хатшысы Ж. Шаяхметов қ ызметінен босатылды. Бірінші хатшылық қ а П.К Пономоренко, екінші хатшылық қ а Л.И Брежнев отырды. 1954 жылғ ы қ аң тар- наурыз - КОКП ОК Пленумы “Елімізде астық ө ндіруді одан ә рі арттыру, тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру туралы” қ аулы қ абылдады. Осының нә тижесінде Қ азақ станда кө птеген жерлер игеріліп, ол жерден астық ө німдері ө ндіріле бастады.Тың жерлер игерілетін аймақ тар: Қ останай, Ақ мола, Солт.Қ аз, Кө кшетау, Торғ ай, Павлодар. Бұ л жылдары Қ азақ станда 25млн га жер жыртылды.1960ж аяғ ына қ арай астық ө ндіру кө лемі алдынғ ы жылдармен салыстырғ анда 3, 8 есеге артты. Тың игеру Қ азақ станды тауарлы астық ө ндіруден Одақ бойынша алдың ғ ы қ атарғ а шығ арды.Жағ ымды қ ұ былыстар: Қ азақ стан КСРОның негізгі астық ты аймағ ына айналды, экономиканың басқ а салаларының дамуына ә сер етті, Қ азақ стан кө п ұ лтты респ.болды, ең бекшілер ең бек ерлігінің ү лгісін кө рсетті, жаң а жолдар мен елді мекендер кө бейді. Жағ ымсыз қ ұ былыстар: экологиялық жағ дай ауырлады, мал шаруашылығ ы тө мендеді, тың игеру экстенсивті ә діспен жү ргізілді, жер-су аттары орысша аталды, республиканың ұ лттық ерекшеліктері ескерілмеді, тілдік жә не демографиялық ахуал ө згеріске ұ шырады, тың жерлер ү шін егістіктің тиімді жү йесі тың игері басталғ аннан кейін 20 жыл ө ткенде ғ ана қ ұ рылды.1954-1962 ж 2 млн адам келді.Қ азақ тар республика тұ рғ ындарының ү штен бірінен де аз болды.Қ оғ амдық ө мірді демократияландыру ү рдісі басталды.Шетке кеткен отандастарымыз елге қ айта оралуғ а мү мкіндік алды. Мысалы КСРОғ а келген 350мың адамның 200мың ы Қ азақ станғ а оралды.Мал шаруы ашылығ ының артта қ алу себептері: кү штерді ұ жымдастырудың зардаптары, материалдық -техникалық базаның жеткіліксіздігі, жайылымдық жерлердің қ ысқ аруы.Басты себеп: ә кімшіл-ә міршіл басқ ару жү йесінің ауыл шаруашылығ ын жү ргізудегі сауатсыз ә рекеттері.

80.1965-1985 жж. Қ азақ сттанның ә леуметтік-эканомикалық жағ дайы. 1964 ж қ азанда жузеге асырылғ ан партиялық аппарат тө ң керісі «Хрущевтік субъективті-волюнтаристік саясатын» мансұ қ етіп, Л.И.Брежнев бастағ ан партиялық -мемлекттік иерархиялық сатылы лауазымының жаң а басшылары созылмалы кеселге ұ шырағ ан ә леуметтік экономиканы сауық тыруғ а кірісті.КОКП ОК-тің наурыз жә не қ ыркуйек айларында ө ткен пленумдарында, партиялық қ ұ жаттарда кө рсетілгендей «шаруашылық тетікті жетілдіру б\ша тарихи дерективалар» қ абылданды.Осы дерективаларда «маркстік-лениндік экономика ғ ылымының» теориялық тұ жырымдамалары кө рініс тапты. Қ аз\да индустрияландыру ү рдістері 1965-1985 жж біршама екпінді журді.Еліміз КСРО дағ ы ө неркә сібі дамығ ан аймақ тардың біріне айналды.Жалпы ішкі ө нім кө лемі б\ша республикамыз КСРО да ү шінші орын алды.Cол аралық та импортта қ арқ ындап ө сті.Алайда бұ л процестің кереғ ар жағ ы да болды.Мә селен орасан зор мө лшерде болат шығ арғ ан ө неркә сіптің ө зі жоғ ары сапалы болатты қ ажетсінді.Демек егер ө німнің жалпы сұ ранысы сандық қ атынастағ ы сұ ранысты қ анағ аттандырса, ал сапа жағ ынан ө те артта қ алды.Жоспардың бағ а кө рсеткіштері де бұ рмаландыАуыл шаруашылығ ына қ аржы қ ұ юдың орасанү лкен кө лемдері баламалы қ айтарым бермеді.Жұ мыс істеп тұ рғ ан ұ йымдық шаруашылық қ ұ рылымдардың тетігі мультмилиондағ ан қ аржы бө луге қ арамастан ұ дайы тығ ырық қ а тіреліп, жұ мсалатын аса қ омақ ты шығ ындарды қ ажетті нә тижеге бұ руғ а дә рменсіздігін танытты.Осыдан келіп лажсыз жағ дай туындады: қ ұ рылымдардың шұ ғ ыл алғ а ұ мтылуы ү шін кең ауқ ымды жеделдету процесін іске асыру қ ажет болды, ол ушін ө з кезең інде, басқ алармен қ атар орасан кө п қ аражаттар талап етілді, бірақ олар сол қ ұ рылымдарғ а тускен бойда, қ ұ рылымдардың ө здері арқ ылы қ ұ рсауланып отырды.Сонымен, жылдан-жылғ а кең ейіп, қ оғ амның ғ аламат қ орын жұ тып отырғ ан, ауқ ымды да алуан тү рлі шаралар кешені, арагідік экономикалық қ ұ рылымды «сілкіп қ ойғ анымен», оғ ан алғ а жылжи тү судің жолын кө рсете алмады.

Экономикалық саясаттың басты міндеті халық тың ә л-ауқ атын кө теру деп есептелді.Кең ес адамдарының тұ рмыс дең гейі жақ сара бастады.Жан басына шақ қ андағ ы нақ ты табыс-2, 6 есеге ө сті, тө менгі жалақ ы-70. Ұ жымшар мү шелерінің кепілді ең бек ақ ысы 210 сом.Кең шар жұ мысшыларының жалақ ысы 247 сом болды.

1965ж КСРО Жоғ арғ ы Кең есінің сессиясы «Ө неркә сіпті басқ ару жү йесін ө згерту» жә не «Мемлекеттік басқ арудың органдарын ө згеше қ ұ ру туралы» заң қ абылдады.Кейбір кә сіпорындар біріктірілді. Ө неркә сіптік, қ ұ рылыс материалдары, орман, целлюлоза-қ ағ аз жә не ағ аш ө ң деу, азық -тү лік т.б. 1965 ж экономиканы басқ аруда одақ тық республикалық министрліктер қ ұ рылды. Бұ л шаралар экономикадағ ы жағ дайды кқ теруге алғ ышарттар туғ ызды. 1981-1985 ж ә р тү рлі министрліктер мен ведомстволардың жоспарлары 300 реттен астам тү зетілді. 1970-1985 ж 887, 7 мың пә тер тұ рғ ызылып 3 млн астам адам қ оныстандырылды. 1980 ж ортасында медициналық қ ызмет кө рсету, білім беру, ә леуметтік салада артта қ алушылық байқ алды.Полигон маң айында, Арал мен Балқ аш ө ң ірінде, алыс аудандарда тұ ратын адамдар ө мірі ө те ауыр болды. Бұ л аймақ тарда бір жасқ а дейінгі сә билердің шетінеуі жиі болды.

81.1986 жылдағ ы Желтоқ сан кө терілісінің себептері мен салдары. Кө терілістің басталуына Мә скеудегі орталық тың республика халқ ының пікірімен санаспастан Ресейдің Ульянов облысы партия коммитетінің 1-хатшысы Г.В. Колбинді Қ КОК-нің 1-хатшысы етіп тағ айындауы тү рткі болды. Қ азақ стан тә уелсіздігін алғ ан соң Желтоқ сан кө терілісі туралы шындық қ алпына келтіріліп, бұ л жө нінде “Желтоқ сан. 1986. Алматы.”, “Желтоқ сан қ ұ рбандарын жоқ тау”, “Ер намысы — ел намысы” жинақ тары, К.Тә бейдің “Мұ зда жанғ ан алау”, Т.Бейісқ ұ ловтың “Желтоқ сан ызғ ары” кітаптары мен “Желтоқ сан” газеті жарық кө рді, “Аллажар”, “Қ ызғ ыш қ ұ с” кинофильмдері тү сірілді. Оқ иғ ағ а қ атысқ андарды саяси тұ рғ ыдан қ уғ ындау басталды. 99 адам сотталды, 264 студент оқ удан шығ арылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок қ аулысы шығ ып, желтоқ сан оқ иғ асы қ азақ ұ лтшылдығ ының кө рінісі ретінде бағ аланды. Желтоқ сан оқ иғ асы қ оғ амның саяси ө мірін демократияландыруғ а серпін берді. Осы кү нге дейін мемлекет желтоқ сан кө терілісінің тарихи маң ызын тө мендетуге зор ү лес қ осып келеді. Кө терілісінің қ ұ пиялары толығ ымен ашылғ ан жоқ. 17 желтоқ сан кү ні таң ертең гі сағ ат 8-де қ аладағ ы Л.И.Брежнев атындағ ы алаң ғ а (қ азіргі Республика алаң ы) саяси тә уелсіздікті талап еткен ұ рандармен алғ ашында 300-дей адам жиналып, кешкісін кө терілісшілер саны 20 мың ғ а жетті. Бірақ кө терілісшілердің қ ойғ ан талап-тілектері аяқ асты етіліп, “бұ зақ ыларды” кү шпен тарату мақ сатында алаң ғ а қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерлері мен арнайы ә скери кү штер тобы жеткізілді. КСРО ІІМ-нің бұ йрығ ы негізінде дайындалғ ан “Қ ұ йын — 86” операциясы бойынша кө теріліс қ атыгездікпен басып жаншылды. 18 желтоқ сан кү ні алаң ғ а қ айта жиналмақ болғ ан кө терілісшілерге қ арсы ә скер кү ші қ олданылды. Кө терілісшілердің қ алғ ан топтарын ығ ыстыру ү шін жедел отряд, милиция мен жасақ шылардан арнайы топтар қ ұ рылып, қ ала кө шелеріне аттандырылды. Осы ә скери кү штер 19 желтоқ сан кү ні қ аланың ә р тұ сында қ айтадан шеруге шық пақ болғ ан 6 топты басып, таратты. Алаң дағ ы кө терілісшілер таратылғ ан соң ішкі істер бө лімдеріне 2401 адам жеткізілген (Алматы тү рмесіне сыймағ андық тан, қ ала сыртына апарып тасталғ андарды қ осып есептегенде барлығ ы 8, 5 мың адам ұ сталғ ан). Желтоқ сан кө терілісі қ ұ рбандарының қ атарында Е.Сыпатаев, С.Мұ хаметжанова, К.Молданазарова, Қ.Рысқ ұ лбеков, М.Ә бдіқ ұ лов, Л.Асанова сынды ержү рек қ азақ жастары бар. Қ.Рысқ ұ лбековке «жасақ шы С.Савицкийді ө лтірді деп» деген айып тағ ылды.Оғ ан 1996 ж " Халық қ аһ арманы " деген атақ берілді.Желтоқ санның 19 — 23 аралығ ында халық тың наразылық шерулері мен митингілер Қ азақ станның Жезқ азғ ан, Талдық орғ ан, Кө кшетау, Қ арағ анды, Арқ алық, Павлодар, Жамбыл, Талғ ар, Сарқ ан, т.б. қ алалары мен Сарыө зек, Шамалғ ан, Шелек елді мекендерінде жалғ асты. Желтоқ сан кө терілісіне КОКП ОК-нің қ аулысымен “қ азақ ұ лтшылдығ ының кө рінісі” деген бағ а беріліп, кө теріліске қ атысқ ан азаматтар қ уғ ын-сү ргінге ұ шырады. КСРО-ның тоталитарлық, отаршыл саясатына қ арсы қ азақ жастарының азаттық кү ресі тарихи маң ызы бар ү лкен оқ иғ а болды.1991ж желтоқ санда «1986ж 17-18 желтоқ сан оқ иғ аларына қ атысқ аны ү шін жауапқ а тартылғ ан азаматтарды ақ тау жө нінде» Н.Назарбаевтың жарлығ ы шық ты.