Азақстан 1917ж. Ақпан революциясынан кейінгі Қазақстан.Бірінші жалпы қазақ съезінің шешімдері.

Ақ пан революциясының жең ісінен кейін Қ азақ станда да қ оғ амдық саяси ө мірдің біршама жандануында Ресейдің саяси партиялары ә сіресе олардың жергілікті ұ йымдары мен топтары ө з ә серін тигізді.Тарихта «Алаш» партиясының саяси ұ йым болып қ ұ рылуының бастауын 1917 ж. 21-28 шілде аралығ ында ө ткен I Бү кіл қ азақ съезі айқ ындап берді. Съезд жұ мысына сол кезде Қ азақ даласының алты облысын Ақ мола, Семей, Торғ ай Орал, Жетісу, Ферғ ана, Бө кей ордасынан делегаттар қ атысты.Съезде 14 мә селе кү н тә ртібіне қ ойылды: Мемлекеттік басқ ару жү йесі, Қ азақ облының автономиялылығ ы туралы, жер мә селесі, халық милициясын ұ йымдастыру, земства туралы, халық ағ арту ісі сот ісі, дін мә селесі, ә йелдер мә селесі, қ азақ тар обд.да қ ұ рылтай жиналысына делегаттар сайлау, мұ сылман съезі туралы, қ азақ саяси партиясын қ ұ ру туралы, т.б.Осылардың ішінде саяси мазмұ ны жағ ынан ұ лттық автономия, жер мә сімен Қ ұ рылтай жиналысына дайындық мә селелері бірінше кезекте, ө те саяси пікірталас жағ дайында талқ ыланды. Съезд Қ азақ станның барлық аймақ тары мен бұ хара, Ферғ ана, Хиуадағ ы қ азақ тар қ ауымдастығ ынан Қ ұ рылтай жиынына ұ сынылғ ан 81 кандидаттың 78-ін депутат етіп сайлады.Олардың арасында «Қ азақ» газетінің жетекшілері, қ азақ ұ лттық либералдық қ озғ алысының кө семдері Ә.Бө кейханов, А.Байтұ рсынов, аймақ тардан А.Ермеков, Х.Ғ аббасов, Ж.Х. Асфендияров болды. Съезде қ аралғ ан барлық мә селелер талқ ыланып, шешімдер қ абылдану барысында қ азақ ұ лт зиялыларының ық палы басым болып отырды. Сонымен съездің қ арарында «Қ азақ обл.ы аумақ тық ұ лттық автономия қ ұ қ ығ ын алуы тиіс» деп жазды. Бірінші бү кілқ азақ тық съезд 1917 ж 21-26 шілдеде Орынбор қ аласында ө тті. Оғ ан Ақ мола, Семей, Торғ ай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен Бө кей мекендеген аудандарының ө кілдері қ атысты. Съезде Байтұ рсынов пен Дулатов «автономиялы тә уелсіз қ азақ мемлекетін қ ұ ру» идеясын ұ сынды, ал Бө кейханов «демократиялық, федеративтік жә не парламенттік Россия республикасының қ ұ рамындағ ы» қ азақ тың ұ лттық - территориялық автономиясы болуын қ олдады. Съезде қ ұ рылтай жиналысына сайлау туралы мә селені талқ ылап, оның депутаттығ ына кандидаттық қ а ә р облыстан ұ сынылғ ан 81 адамның тізімін бекітті жә не съезд қ арарларында Ақ мола, Семей, Торғ ай, Орал облыстары мен Закаспий облысын мекендейтін қ азақ тар ү шін жеке муфтиат қ ұ ру қ ажеттілігі айтылды. Бірінші жалпық азақ съезд ө зінің кү н тә ртібіндегі аса маң ызды мә селелердің бірі - қ азақ саяси партиясын қ ұ ру мә селесін талқ ылау барысында іс жү зінде осы партияны ұ йымдастыруғ а арналғ ан Қ ұ рылтай жиналысына айналды.Партияның ұ йытқ ысы болғ ан қ айраткерлер қ азақ елінің Алаш Автономиясы атанғ ан ұ лттық мемлекетінің ө мірге келгенін жария еткен Екінші Жалпық азақ съезін (1917, желтоқ сан)дайындап ө ткізді.Осы съезде Алашорда-ұ лттық кең ес ү кіметі ө мірге келгені мә лім.Оның мү шелері тү гелдей дерлік ө здерін «Алаш» партиясының мү шесі санағ аны кү мә н тудырмады.Сонымен бірге Дулатовтың 1917ж желтоқ санда болып ө ткен Екінші Жалпық азақ съезінде Алашорда ү кіметі қ ұ рылғ ан соң, «Алаш» партиясы екінші дә режеде қ алып қ ойды деген пікірінде де тарихи шындық тың табы бар екені даусыз. Алашорда ү кіметінің ө мірге келуіне тікелей себепші болғ ан жағ дай Уақ ытша ү кіметінің басқ ада шет аймақ тардағ ыдай Қ азақ станда да ең ө зекті ұ лт ө міріне қ атысты мә селелерді шеше алмағ ан ә лжуаз, тұ рақ сыз саяси билікке айналуы оның арты бү кіл империяны қ амтығ ан анархия, зорлық пен зомбылық қ а ұ ласуы еді.

59.Алаш партиясының қ ұ рылуы жә не оның бағ дарламасы. Саяси партия қ ұ ру ү шін қ ажетті алғ ышарттар тек 1917 жылғ ы Ақ пан революциясынан кейін ғ ана қ алыптасты. Алғ ашқ ы жалпық азақ съезін ө ткізу ү шін «Қ азақ» газеті жанынан қ ұ рылғ ан ұ йымдастыру бюросы кү н тә ртібіне «Қ азақ саяси партиясын жасау мә селесін» ұ сынып, оғ ан мынадай негіз келтірді: «Ресейде осы кү нде тү рлі саяси партиялар бар. Олардың кө здеген мақ саттары бағ дарламасында жазылғ ан. Оны білетін адамдарғ а мағ лұ м: қ ай партияның да болса бағ дарламасы тү п-тү гел қ азақ мақ саттарына ү йлеспейді. Сондық тан біздің қ азақ мақ саттарын тү гел кө здейтін ө з алдына партия жасалмайынша болмайды».«Қ азақ» газеті ө зінің бас мақ аласында партияның атын «Алаш» қ ойып, оғ ан тілектестерді Қ ұ рылтай жиналысына депутаттық қ а кандидаттар тізімін осы партияның атынан жасауғ а шақ ырды. Сонымен бір мезгілде «Қ азақ» басқ армасынан барлық облыстардағ ы Қ азақ комитеттеріне қ азақ саяси партиясының атын «Алаш» деп қ ою туралы жеделхаттар жіберілді.Алаш партиясы жарияланғ ан бағ дарламасында Ресей мемлекетінің демократиялық, федеративтік республика болғ андығ ын жақ тады. Бағ дарлама бойынша шашыраң қ ы қ азақ облыстары ө з билігі ө зінде тұ тас бір мемлекетке бірігіп, автономиялық негізде Ресей Федерациясының қ ұ рамына ең бек. Бағ дарламаның антифеодалдық сипаты «негізгі қ ұ қ ық», «ғ ылым-білім ү йрету» сияқ ты тарауларынан байқ алады. «Ресей республикасында дінге, қ анғ а қ арамай, еркек-ә йел демей, адам баласы тең. Жиылыс жасауғ а, қ ауым ашуғ а, жария сө йлеуге, газет шығ аруғ а, кітап басуғ а еркіншілік», заң орындарының рұ ксатынсыз жеке адамдардың табалдырығ ынан аттап, ешкім тінту жү ргізе алмайды, сот сұ рап, билік айтылмай ешкім тұ тқ ынғ а алынбайды, т.б.«Алаш» партиясының бағ дарламасы:
- Басқ ару тү рі;
- Автономия;
- Азаматтың негізгі қ ұ қ ық тары;
- Дін ұ стану туралы мә селе;
- Соттар туралы;
- Қ орғ аныс;
- Салық;
- Жұ мысшы мә селесі;
- Халық ағ арту;
- Жер мә селесі.Бағ дарламадағ ы ең негізгі мә селе — жер мә селесі. Қ азак жері, оның асты-ү сті байлығ ы қ азақ елінің меншігі болуғ а тиіс.1917 жылдың соң ына карай ұ йымдық тұ рғ ыдан қ алыптасқ ан Алаш партиясының жергілікті ұ йымдары облыстық, уездік Қ азак комитеттері, ал жергілікті сауатты, партиялық ниеттегі зиялылар партияның активі, тірегі болды. Алаш партиясы кү рделі ү ш ірі мә селені шешуге ү лкен ү лес қ осты. Біріншіден, партия мү шелері халық арасында, қ азақ зиялылары ішінде, ең алдымен, шешілуге тиіс жалпыұ лттық зә ру мә селелерді талқ ылауғ а мұ рындық болып, сол мә селелер бойынша ортақ тұ жырымдарғ а келуде басты рө л аткарды. Бұ л тұ жырымдар партия бағ дарламасының жобасында берілді. Екіншіден партияның ұ йытқ ысы болғ ан қ айраткерлер 1917 жылы желтоқ санда қ азак елінің Алаш автономиясы атанғ ан ұ лттық мемлекеттігі ө мірге келгенін жария етті. Осы съезде ө мірге Алашорда — ұ лттық Кең есі ү кіметі келгені мә лім. Оның мү шелері тү гелдей дерлік ө здерін Алаш партиясының мү шесі санағ андығ ы кү мә н тудырмайды. Ү шіншіден, осы жылғ ы қ арашада болып ө ткен Бү кілресейлік Қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлауында барлық қ азақ қ айраткерлері Алаш партиясының атынан тіркелді жә не оның атынан депутат болып сайланды. Осы қ ұ рылтайғ а депутаттар сайлау барысында барлық қ азақ облыстарында Алаш партиясы ең кө п дауыс алғ ан партия болды.

60. Ә лихан Бө кейханов. Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы Бө кейхан (1866—1937) — XIX ғ. соң ы мен XX ғ. басындағ ы қ азақ зиялыларының, қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткерлері қ атарындағ ы аса ерекше тұ лғ а. Кө рнекті қ оғ ам жә не мемлекет қ айраткері, ұ лт-азаттык жә не Алаш қ озғ алысының жетекшісі, Алашорда автономиялы ү кіметінің тө рағ асы, публицист, ғ алым, аудармашы Бө кейхан Ә лихан Нұ рмұ хамедұ лы 1866 жылы 25 наурызда бү рынғ ы Семей облысы, Қ аркалы уезі, Тоқ ырауын болысының 7- ауылында дү ниеге келген. Ә лихан Орта жү з ханы Бө кейдің ұ рпағ ы.Ол қ азақ халқ ынын бірегей ел болуын армандайды, біракта ұ лтшыл деген жала жабылып жазага кесіледі..Ә. Бө кейхановтың Жаза кесім: Ол Ақ пан тө ң керісінен ү лкен ү міт кү теді. Бірақ ол ү міті ақ талмайды. Уақ ытша ү кімет, оның ішінде ө зі мү шесі болып жү рген кадет партиясының кө семдері қ азақ қ а аутономия беруге қ арсы болады. Оның ү стіне олармен жер мә селесі жө нінде де ымырағ а келе алмайды да, ол бұ л партиядан шығ ып, қ азақ тан сайланғ ан тоғ ыз ө кілді бастап барып, Томск қ аласында Сібір аутономистерінің қ ұ рылтайына қ атысады. Осында болашақ Сібір республикасының қ ұ рамында Қ азақ аутономиясы қ ұ рылмақ болады.Қ ұ рылтайдан оралысымен Ә лихан қ азақ тарихындағ ы тұ ң ғ ыш саяси ұ йым Алаш партиясын ұ йымдастыруғ а кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтоқ санында бү кіл қ азақ тардың қ ұ рылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, Ә. Бө кейханов сол алғ ашқ ы Қ азақ республикасының тұ ң ғ ыш тө рағ асы (президенті) болып сайланады. Ә. Бө кейхановтың қ уғ ын-сү ргін кезең інен 2 жыл алдындағ ы мен ату жазасының кү ніндегісі.1919 ж. большевиктер ө кіметінің бұ рынғ ы алашордашыларғ а жасағ ан кешірімнен кейін Ә. Бө кейханов қ алғ ан ө мірін ғ ылыми зерттеушілікке арнады.Бірақ, ұ лттық намыстан жұ рдай, жалғ ан интернационалист, жадағ ай белсенділердің кө рсетуімен ол 1926 ж. екі рет тұ тқ ындалып, тү рме азабын тартты. Ә. Бө кейханов Мә скеуге жер аударылады, зор беделінен қ орық қ ан большевиктер ө кіметі оны Қ азақ станғ а жолатпады. Онда он жыл ү й қ амауында отырғ ан Ә лиханды 1937 жылы тамызында қ айыра тұ тқ ындап, бір айдан кейін жалғ ан жаламен 67 жасында Мә скеуде ату жазасына жазасына кеседі.1989 жылы мамырдың 14 КСРО Жоғ арғ ы сотының қ аулысы бойынша ә рекетінде қ ылмыс қ ұ рамы жоқ болғ андық тан, ақ талды.Ә. Бө кейханов — ғ ұ лама ғ алым ормантанушы, экономист, мал шаруашылығ ын зерттеуді ғ ылыми жолғ а қ оюшы, тарихшы, этнограф, ә дебиеттанушы, аудармашы, ә рі публицист ретінде қ азақ халқ ының саяси ә леуметтік, мә дени рухани тарихында ө шпестей із қ алдырғ ан ұ лы тұ лғ а.

61. Байтұ рсынұ лы Ахмет (5 қ ыркү йек1872 жыл, қ азіргі Қ останай облысы, Жангелді ауданыСарытү бек ауылы – 8 желтоқ сан1937, Алматы қ аласы) — қ азақ тың ақ ыны, ә дебиет зерттеуші ғ алым, тү ркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қ оғ ам қ айраткері.[1] Қ азақ халқ ының 20 ғ асырдың басындағ ы ұ лт-азаттық қ озғ алысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қ айраткері, қ азақ тіл білімі мен ә дебиеттану ғ ылымдарының негізін салушы ғ алым, ұ лттық жазудың реформаторы, ағ артушы, Алаш-Орда ө кіметінің мү шесі.А.Байтұ рсынов елдегі жагдайларды халыкка жеткізу жолында 1937 жылы 8 тамыза тағ ы да қ амауғ а алынып, екі айдан соң, яғ ни 8 желтоқ санда атылды. Тұ тас буынның тө л басы болғ ан Байтұ рсыновтың алғ ашқ ы кітабы – «Қ ырық мысал»1909 жылы жарық кө рді. Ол бұ л ең бегінде Ресей отаршыларының зорлық -зомбылығ ын, елдің тұ ралағ ан халін жұ мбақ тап, тұ спалдап жеткізді. Байтұ рсынұ лы мысал жанрының қ ызық ты формасы, ұ ғ ымды идеясы, уытты тілі арқ ылы ә леум. сананың оянуына ық пал етті. Ақ ынның азаматтық арман-мақ саты, ой-толғ амдары кестеленген ө лең дері «Маса» деген атпен жеке кітап болып жарық кө рді (1911). «Масаның» негізгі идеялық қ азығ ы – жұ ртшылық ты оқ уғ а, ө нер-білімге шақ ыру, мә дениетті уағ ыздау, ең бек етуге ү ндеу. Ақ ын халық ты қ араң ғ ылық, енжарлық, кә сіпке марғ аулық сияқ ты кемшіліктерден арылуғ а шақ ырды. Абайдың ағ артушылық, сыншылдық дә стү рін жаң арта отырып, Байтұ рсынұ лы 20 ғ. басындағ ы қ азақ ә дебиетін тө ң керісшіл-демократтық дә режеге кө терді. Сондай-ақ Байтұ рсынұ лы қ азақ тіліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер, С.Я.Надсон ө лең дерін аударды. Бұ л аудармалар Байтұ рсыновтың тақ ырыпты, идеялық -кө ркемдік дең гейі жоғ ары туындылар. Ел тағ дырының келешегіне алаң даулы ақ ын кө п қ ырлы ісімен, даналық саясатымен қ азақ жастарының рухани кө семі болды.

62. 1917 ж. Қ азан тө ң керісі, Қ аз-да Кең ес ө кіметінің орнатылуы. 1914 жылы басталғ ан дү ниежү зілік соғ ыстың салдарынан Ресей империясы ү лкен дағ дарысқ а ұ шырады: бірінші – экономикалық, екінші – саяси дағ дарыс.Соғ ыстың салдарынан елдің шаруашылығ ы қ ирады, ө ндіріс орындары тоқ тады, теміржол қ атынасы бұ зылды, ауыл шаруашылығ ы кү йреді. Патша ө кіметі бұ л дағ дарыстан шығ удың жолын таба алмады, сө йтіп елді басқ ару қ абілеті тө мен болды.Осы аталғ ан дағ дарыс патша ө кіметінің 1917ж. ақ пан айында қ ұ лауына себеп болды. Оны Ақ пан тө ң кетісі деп атайды. Осы тө ң керістің нә тижесінде қ ос ө кімет - жұ мысшылар мен шаруалардың кең есі жә не буржуазиялық Уақ ытша ө кімет қ ұ рылды.Патша ө кіметі қ ұ латылғ аннан кейін бү кіл Ресейдегі сияқ ты Қ азақ станда да қ ос ө кімет орнады. Бұ рынғ ы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевик- тер жә не буржуазиялық ұ лтшылдар басқ арғ ан буржуазиялық Уақ ытша ө кі- мет органдарымен қ атар халық тық ө кіметтің жаң а органдары–жұ мысшылар, шаруалар жә не солдат депутаттарынң кең естері қ ұ рылды.Жергілікті жерлерде Уақ ытша ө кіметті органдары қ ұ рыла бастады.Оларғ а комиссарлар болып ұ лттық интеллигенцияның ө кілдері, атап айтқ анда Торғ ай облысында Ә лихан Бө кейханов Жетісу облысында Мұ хамеджан Тынышпаев, Тү ркістанда Мұ стафа Шоқ аев тағ айындалды.Ә улиеатада Тұ рар Рысқ ұ лов «Қ азақ» жастарының революцияшыл одағ ы деген ұ йым қ ұ рды. Олар «Қ азақ» газеті арқ ылы қ азақ халқ ына арнайы ү ндеу жолдады. 1917ж. 21-26 шілдеде Орынборда болғ ан «Бү кілқ азақ тық» съезде Алаш партиясы қ алыптасып, басшы органдарын сайлады. Оның қ ұ рамына Ә лихан Бө кейханов, Ахмет Байтұ рсынов, Міржақ ып Дулатов, Мұ стафа Шоқ ай, Мұ хаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бұ л партияның сол жылы 5-13 желтоқ - санда Орынборда ө ткен екінші съезінде Қ азақ автономиясы Алашорда ү кіметі – ұ лт Кең есі қ ұ рылды. 1917ж. 25 қ азанда Уақ ытша ө кімет қ ұ лап, оның орнына большевиктер басқ арғ ан Кең ес ө кіметі орнады. 1917ж. қ азаннан 1918ж. наурызғ а дейін Қ азақ станның кө птеген аудандарында Кең ес ө кіметі орнады.Кең ес ө кіметінің орнағ ан алғ ашқ ы жері Перовск (Қ ызылорда) қ аласы болды. Мұ нда жұ мысшылар мен солдаттар ө кімет билігін 1917ж. 30 қ азанда ө з қ олына алды. Перовскіде ү лкен ә скери гарнизон орналасқ ан еді жә не темір жол станцясы болатын. 1917ж. қ араша айының орта кезінде Кең ес ө кіметі Черняев (Шымкент) қ аласында жең ді. Қ араша – желтоқ сан айларында Кең ес ө кіметі Ә улиеатада (Тараз), Тү ркістанда, Қ азалыда, Арал поселкесінде жә не Сырдария облысы- ның басқ а да ірі елді мекендерінде қ ан тө гізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл қ аласында жаң а ө кімет 10 қ арашада орнады.1917ж. желтоқ сан – 1918ж. наурыз аралығ ында Кең ес ө кіметі Торғ ай облысының орталығ ы жә не Қ останай, Ақ тө бе қ алалары мен басқ а да ірі елді мекендерде орнады. Семейде ө кімет билігі жергілікті Кең естің қ олына 1918ж. ақ панның орта кезінде кө шті.Жетісуда Кең ес ө кіметін орнату жылындағ ы кү рес 1918ж. кө ктеміне дейін соғ ылды. Себебі мұ нда тө ң керіс қ арсыластары кү штері басым болды. Верный қ аласы Жетісу қ азақ -орыс ә скерлерінің орталығ ы болды, ал қ азақ тар патшаның тірегі болғ аны белгілі.Кең ес ө кіметі 1917ж. наурыз айында Жаркентас, Сергиопльда (Аягө з), Талдық орғ анда, сә уірдің бас кезінде Лепсіде орнады.Кең ес ө кіметінің ең соң ғ ы орнағ ан ауданы – Орал қ аласы болды, онда жаң а ө кіметтің билігі наурыз айында жұ мысшылардың қ олына кө шті.Сө йтіп, 1917 жылдың қ азан айынан бастап 1918ж. наурыз айына дейін Кең ес ө кіметі. Қ азақ станның кө п жерінде жең іске жетті.Сонымен Қ азан тө ң керісін қ олдайтын кү штер басым болғ ан жерлерде жергілікті билік кең естер жағ ына тү гелдей шық ты. Қ азан тө ң керісінен кейін Қ азақ станда кең естік аппарат қ ұ ру жә не экономика саласында алғ ашқ ы ө згерістер енгізіле басталды. 1918ж. Кө ктемде Тү ркістан автономиялық Кең естік Социалистік Республикасы қ ұ рылды. Оның қ ұ рамында Қ азақ станның оң тү стігіндегі Жетісу, Сырдария облыстары кірді. Ақ мола, Семей облыстары орталығ ы Омбы қ аласы болғ ан Батыс Сібір ө лкесіне, Торғ ай, Орал облыстары Орынбор губерниясына, Бө кей Ордасы Астрахань губерниясы қ арамағ ына кірді.Қ азан тө ң керісінен кейін кө п уақ ыт ө тпей-ақ елде азамат соғ ысы мен шетел басқ ыншылығ ының жорығ ы басталды. Себебі тө ң керістің жең ісі қ ұ латылғ ан қ анаушы тап ө кілдерінің қ арсылығ ын тудырды.1918ж. 23 наурызда Орал казак-орыстары Гурьевте бү лік шығ арды. Сол жылдың 28-29 наурызында ақ казактар алашордашылармен бірігіп Орал қ аласында тө ң керіс жасады.

63.Тү ркістан (Қ оқ ан) автономиясының қ ұ рылуы жә не Мұ стафа Шоқ ай Тү ркістан Автономиясы, Қ оқ ан автономиясы — Тү ркістан ө лкесі халық тарының ө зін-ө зі басқ аруын қ амтамасыз ету мақ сатында 1917 жылы 28 қ арашада Ресей Федеративтік мемлекеті қ ұ рамында қ ұ рылғ ан автономиялық мемлекет. Оның ө мірге келуіне кең естік биліктің Тү ркістан халық тарының ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ын мойындамауы тү рткі болды. 1917 жылы Қ азан тө ң керісіжең ген соң, 22 қ араша кү ні Ташкентте ө з жұ мысын аяқ тағ ан 3-Тү ркістан ө лкелік кең естер съезі ө лкеде кең ес билігінің орнағ анын, соғ ан байланысты Тү ркістан Халық Комиссарлары Кең есінің қ ұ рылғ анын, ө лкедегі биліктің ендігі уақ ытта соның қ олына ө тетіндігін мә лімдейді. 14 мү шесі бар бұ л ү кіметтің қ ұ рамында жергілікті мұ сылман халық тарының бірде-бір ө кілі жоқ еді. Бұ л кең естік биліктің отаршылдық сипатын танытқ ан оқ иғ а болатын. Бұ ғ ан жауап ретінде қ ү рамында Мұ стафа Шоқ ай, Махмұ д Бехбудий, т.б. бар " Тү ркістан ө лкесі мұ сылмандар кең есі" 26 қ араша кү ні Қ оқ ан қ аласында 4-Тү ркістан ө лкелік тө тенше мұ сылмандар съезін шақ ырды. Ү ш кү нге созылғ ан съезд 28 қ араша кү ні Тү ркістан ө лкесін Тү ркістан автономиясы деп жариялап, Тү ркістан Қ ұ рылтайын шақ ырғ анғ а дейін саяси биліктің Тү ркістан Уақ ытша Кең есі мен Тү ркістан халық билігіне ө тетіндігі жө нінде қ аулы қ абылдады. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі қ ұ рамына барлығ ы 54 адам енді, оның 32-сі Тү ркістаннан Бү кілресейлік Қ ұ рылтай жиналысына сайланғ ан депутаттар еді. Бұ лардың арасында негізгі тұ рғ ындары қ азақ тардан тұ ратын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 ө кіл бар болатын. Кең ес қ ұ рамында, сондай-ақ мұ сылмандар съезі сайлағ ан ө кілдермен бірге, каланың ө зін-ө зі басқ ару ұ йымдары съезінің 4 ө кілі, тү рлі ө лкелік " еуропалық " ұ йымдардың 13 ө кілі бар болатын. Тү ркістан Уақ ытша Кең есі 12 орыннан тұ рғ ан Тү ркістан автономиясының Уакытша ү кіметін бекітгі. Съезд Тү ркістан ө лкесіндегі барлық халық тардың қ ұ қ ығ ын сыйлап, қ орғ айтындығ ын мә лімдеп, ө лкенің барлық мұ сылман, орыс, т.б. тұ рғ ындарын Тү ркістан автономиясы тө ң ірегіне топтасуғ а шақ ырды. Сонымен, 1917 жылы қ арашада Тү ркістанда қ ос билік орнап, оның алғ ашқ ысы кең естік негізде қ ұ рылып, ең алдымен ресейлік қ оныс аударушылардың мү ддесін кө здеп, жағ дайын нығ айта тү суге қ ызмет ететіндігін білдірсе, соң ғ ысы отарлық езгіге қ арсы, діни жә не ұ лттық негізде қ ұ рылып, жергілікті халық тардың ө зін-ө зі басқ ару қ ұ қ ығ ын баянды ету бас-ты мақ саты екендігін жариялады. Тү ркістан Уақ ытша ү кіметінің тө рағ асы жә не Ӏ шкі істер министрі болып Мұ хамеджан Тынышпаев, Ӏ шкі істер министрінің орынбасары болып заң гер Ә.Оразаев бекітілді. Уақ ытша ү кіметтің Сыртқ ы істер министрі қ ызметіне Мұ стафа Шоқ ай тағ айындалды. Кө п ұ замай Тү ркістан автономиясы ү кіметінің тө рағ асы Мұ стафа Шоқ ай болды. Тү ркістан автономиясының қ ұ рылуын Тү ркістан ө лкесінің жергілікті халық тары зор қ уанышпен карсы алып, оғ ан қ олдаушьшық танытуғ а даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы қ аң тарда Тү ркістан қ аласында ө ткен Сырдария қ азақ тарының съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланғ анғ а дейін Тү ркістан автономиясы қ ұ рамында болатындығ ын білдірді. Халық зор ү міт артқ ан Тү ркістан автономиясын 1918 жылы 2 ақ панда Кең ес ү кіметі қ арулы кү шпен таратып, оның бірнеше мү шелерін тұ тқ ынғ а алды.

1918 жылдың 11 ақ панында Кең ес ө кіметі жұ мсағ ан ә скер кү штері Қ оқ ан қ аласына басып кіріп, Тү ркістан автономиясы ү кіметін кү шпен таратып жіберді. Қ аланың ө зі талан-таражғ а тү сті.

Қ оқ анда жарияланғ ан Тү ркістан автономиясы мен Тү ркістан Уақ ытша ү кіметі ө лке ү шін ең негізгі мә селе — жергілікті халық тардың ө зін-ө зі билеу қ ұ қ ығ ын мойындауда ескі империялық тү сінік шең берінде қ алып қ ойғ ан Ташкенттегі жаң а билікке балама есебінде ө мірге келген жалпыө лкелік саяси қ ұ рылымдар еді. Жергілікті халық тарғ а тү сінікті ә рі жакын, сондық тан да болашағ ы зор мұ ндай саяси қ ұ рылымдардың ө мірге келуі басында В.И.Ленин тұ рғ ан ұ лыдержавалық кү штердің зә ресін алды. Тү ркістан мемлекетіне жол ашатын Тү ркістан автономиясы идеясын тезірек бесігінде тұ ншық тыру оларғ а тиімді кө рінді.