Зар заман» мектебі. Ақын-ойшылдар: Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, т.б. еңбектері.

XIXғ орыс ғ алым­/ы мен қ аз зи­ялы­/ң же­келе­ген ө кіл/і ақ ын­/, су­ырып­салма жыр­шы­/, жы­ра­у/ ту­ралы мә лімет­/ жи­нап, тіпті олар шығ арғ ан ә н/ мен жыр­/ң мә тін/н жа­зып ала бас­та­ды. Ақ ын­/ мен жыр­шы­/ң кейбіре­у/і ө з ту­ын­ды­/н жа­зып отыр­ды. Со­ның арқ асын­да олар­дың ө лең /ң тү пнұ сқ а мә тіні сақ та­лып қ алғ ан. XIX ғ 60ж Қ аз.­да бас­та­уыш мек­теп/ң ашы­луы Ы.Ал­тынса­риннің есімімен тығ ыз бай­ла­ныс­ты. 1867–1868ж ре­фор­ма­/­дан кейін мұ ндай мек­теп/ Қ аз ө лкесінің кө пте­ген ай­мақ /нда жұ мыс істей бас­та­ды. 1877ж қ арай Орал ка­зак ә скерінің 47 мек­тебінің бе­сеуі қ ыз­/ мек­тебі еді. Об­лыста 70-жыл­/ң ба­сынан бас­тап мек­теп ісі едә уір жан­да­на тү сті. Білім мен мә де­ни­еттің да­му­ына ал­дың ғ ы қ атар­лы орыс зи­ялы­/ы ү лкен ық пал жа­сады. 1847–1857ж/да ук­ра­ин ақ ыны Т.Г.Шев­ченко Қ аз.­да ай­да­уда бол­ды. Қ аз.н Орыс ге­ог­.қ қ оғ амы бө лімше­/ң зерт­теу обьектісіне ай­нал­ды, мұ нда мә де­ни-ағ ар­ту ме­кеме/і мен ста­тис­ти­калық ко­митет­/ жұ мыс істеді; ө лке­тану мұ ражай­/ы ашы­лып, ер­те­дегі ес­керткіш/, ха­лық тың ауыз­ша шығ ар­ма­шылығ ы ж/е қ ұ қ ық тық заң /, со­ның ішінде қ аз/ң дағ ды­лы қ ұ қ ығ ы зер­де­ленді; орыс-қ азақ мек­теп/і мен кітап­ха­на/ ашыл­ды. Қ аз/ ө з ба­ла/на білім бе­руге ұ мты­лыс жа­сап, ба­ла/н ка­дет кор­пус/ы бар Ом­бы мен Орын­борғ а жібе­ру ү шін мү мкіндік іздестірді. Білім алуғ а де­ген жап­пай ұ мты­лыс пен ық ылас жағ дайын­да Ш.Уә ли­ханов, А.Қ ұ нан­ба­ев, Ы.Ал­тынса­рин бас­тағ ан қ азақ ағ ар­ту­шы/ң то­бы қ алып­тасты. Қ азақ ә дебиетіндегі байырлық рух ХVІІІғ жоң ғ ар/ мен қ арсы кү ресте ХІХғ ұ лт азаттық кү ресте, қ айта кө терілгенмен, Қ аз.ң Ресей қ ұ рамына ө туі нә т.де зар заман кезең і басталды. Қ аз жеріне қ ол салғ ан патша ү кіметі халық ты жарылқ ау ү шін келмегенді. Жерінен айрылғ ан халық ә деп – ғ ұ рып пен қ азақ ы мінезінен де айрыла бастады. Патша ү кіметі енгізген жаң а ә кімшілік шара/ қ азақ болмысына тә н еместі. Ұ рлық, ө сек, талас – тартыс, алауыздық, арызқ ойлық – қ аз қ оғ амының осы кезең дегі жемісі болды. Осы кезде ө мір сү рген қ аз ақ ын – жырау/ң бір тобы қ оғ амда болып жатқ ан келең сіз қ ұ былыс/ды айаусыз сынғ а алды. Олар Қ аз.ң Ресейге қ осылуымен капит.к кө зқ арас/ң енуін кері кеткендік деп есептеді. Ө ткен ө мірді аң сады, болашақ туралы ө з болжам/ы мен пікір/н білдірді. Қ оғ амда болып жатқ ан ө згеріс/ге ө зіндік кө з қ араста болғ ан ж/е сол бағ ытта жырлағ ан ақ ын/ды М.Ә уезов «Зар - заман» жыршы/ы деп атағ ан болатын ж/е ә дебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғ ылымының докторы М.Қ ойгелдиев отаршылдық бұ ғ ауына мық тылап байлағ ан халық тың мың -мұ хтажы мен қ айғ ы - қ асыретін жырлаушы/ды «Зар -заман» мектебінің ойшыл/ы д.а. Бұ л термин алғ аш 1927ж енг.н еді. Зар - заман кезең інде ғ ұ мыр кешкен орталық езгіге тү скен қ аз халқ ының тағ дырын мұ ң – зармен жырлағ ан ақ ын/ шоғ ыры. Оның белгілі ө кіл/і: Д.Бабатайұ л, Шортанбай Қ оң айұ лы, Мұ рат Мү мкейұ лы, Ә бу бә кір Кердері, Аубан Асан, т.б. Еркіндікпен бостандық тың, дә стү р мен европалық метрополиядан ең ген жаң а тә ртіп/ң шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат ж/е Мурат сияқ ты «зар – заман» ағ ымы ақ ын/ң шығ арма/ы арқ ылы қ абылдады. Олар ХІХ ғ.ғ ы қ аз ө міріне тә н барлық қ ұ былыс/ды аяусыз сынайды. Ә леу.к, ү йлесімділік уақ ыты ретінде ө ткен дә уірді идеяландыра отырып, бү гінгі заманның келешегінен де ү мітін ү зіп, тү ң іледі, қ ауіп жұ бататын ешнә рсе таппағ ан Зар –заман ақ ын/ң кеудесін кернеген мұ ң, зар, шер ә бден кү нә ғ а батқ ан «замандас/ң қ ұ лағ ына» жете қ оймайды. Қ аз халқ ының шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақ тату сияқ ты империялық пиғ ыл/ жү зеге асуына қ арсыласы қ озғ алысы Зар –заман ақ ын/ң қ айраткерлік поэзиясын ө мірге ә келді. Бұ рынғ ы жырау/ поэзиясын ү ндесіп ө ршіл рух, ә сіресе, Мұ рат Мө нкеұ лының жыр/нан айқ ын байқ алады. Зар – заман ақ ын/ң шығ арма/ғ ы ұ лттық болмысы, қ азақ ы қ адір – қ асиеті сақ ап қ алуғ а ү ндеген, ой – пікір/ жанаймен шарасыздық пен соң ғ ы тө зімді сарқ а айтылғ андығ ымен ерекш.ді. Мұ ндай ө лең /мен болжамдық тың бұ ғ ауына бас игісі келмеген ұ лт қ айраткер/ң ө ршіл ү ні айқ ын аң ғ арылады. Зар –заман ақ ын/ң шығ армал/да сары уайымғ а салыну, қ айғ ы – мұ ң ғ а берілу сарыны да байқ алады. Бұ л кезең ақ ын/ы келер кү ннен ү міт жоқ тығ ын налыйды, тығ ырық тан шығ атын жол таппай қ ыйналады. Олар елдің барлық тү сінен Нә убетті ақ ыр заманың келгені деп ұ ғ ады. Зар–заман мектебінің аса ірі ө кіл/ң бірі – Шортанбай Қ анайұ лы «зар – заман» атауы да ақ ынның сол дә уір халін жырлағ ан ө лең /ң бірінің атынан алынғ ан. Концерватор ақ ын қ асиетті Тү ркістан маң ында дү ниеге келіп, қ арқ аралы ө ң ірінде ө мір сү реді. Ол патша ө кіметінің отарлау саясатының қ аз халқ ының болмыс тіршілігіне кері ә сер еткенін, кө птеген қ айшылық /ды алып келгенін, заманның азғ анын, ә деп-ғ ұ рыптың тозғ анын, ел – жұ ртта береке қ алмағ анын шығ арма/ң басты тақ ырыбы етіп алады. Қ аз халқ ының дә стү рлі шару.ғ ы мен тұ рмыс салтына едә уір ық пал еткен капит.к қ атынас/ды қ абылдамағ ан ақ ын халық ө мірінде болып жатқ ан ө згеріс/ге сын кө збен қ арады. Шортанбай адам/ң ә леу.к топқ а бө лінуі олардың шық қ ан тегіне сә йкес болу к.к деп есептеді. Елде ұ рлық пен парақ орлық тың, ө сек пен жалақ орлық тың кө бейін, ұ лы атасын сыйламағ ан, атасы батасын бермеген ә леуметтік қ ұ былысты заманақ ырғ а тең еген Шортанбай оның себебін патша ө кіметінің отарлау саясатынан іздейді. Шортанбай ақ ырзаманды «бү кіл адамзат ұ рпағ ының» жойылуы деп ұ қ пайды. Оның ойынша, «ақ ырзаман»бұ рынғ ы ә дет – ғ ұ рыптың бұ зылуы адам/ арасындағ ы сыйластық байырмалдық тың азаюы ә ркімнің ө з басын кү йттеуі, қ аз халқ ының ө з еркіндігінен айырылуы, орысқ а бодан болуы. Хандық билікті аң сағ ан ақ ын «Жандарал ұ лығ ың, майыр сынғ аның болды», «кә пірді піріндей тілмә шті жең гендей дуанды ү йіндей кө рдің», енді сені кү тіп «абақ ты тұ р қ асында, қ азылғ ан қ ара кө ріндей» деп сақ тандырады. Шортанбай басқ а халық тың заң дары мен тұ рмыс ерекшеліктерінің екінші халық қ а кү шпен енгізілуінің қ аншалық ты қ атерлі екендігін тү сіндіреді. Ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан биліктің, ә деп – ғ ұ рыптың кенеттен ө згеріске ұ шырауын ол халық тың адамгершілік нормаларын бұ затын қ ұ былыс ретінде бағ алады. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын батыл айыптады, бұ л жағ дайдан шығ удың жолдарын іздеп арпалысты. Дулат Бабатайұ лы ө лең – жырдың бар қ уатын пайдаланып, ата – баба дә стү рімен астарлай айтып, батыс пен шығ ыстан келетін кесапатты бірдей болжап берген. Зар – заман ақ ындарының қ айраткерлік биікке кө терілуі отаршылдық дық тың белең алунан басталады. Жыр жү йріктерін бар қ ұ дреті бар қ абілеті ел жұ ртының санасын оятуғ а жұ мсалды. Олар қ атерді, зорлық – зомбылық ты, алдын – ала ескертті, зардаптарын кү нілгері таң ба басқ андай айтып берді. Елдің берекетін кетірген отарлаушылардың қ ұ быжық кейпіндегі бейнесін жасады. Солардың ойранына жол ашқ ан ө з халқ ының кейбір жандайшаптарын айаусыз сынғ а алды, кей тұ ста ел бірлігінің келместігін де тү йреп ө тті. Зар-заманның бү кпесіз баяндалғ ан оқ иғ аларын кейінгі ұ рпақ қ а аманат етіп қ алдырды. Зар-заманның бү кпесіз баяндалғ ан оқ иғ аларын кейінгі ұ рпақ қ а аманат етіп қ алдырды. Зар-заман ақ ындарының шоғ ырының белгілі ө кілі – Дулат Бабатайұ лы қ азақ халқ ының дә стү рлі жыр ү лгісін тү р жағ ынан ө згертіп, ө лең ді кө ркемдеп кестенің жаң а ү лгісін жасады. 1978ж Ленингратта басылып шық қ ан, «Поэты Казахстана» жинағ ында Зар – заман ақ ын/н отаршылдық қ а қ арсы жазылғ ан бір қ атар ө лең /і орыс тілінде жарық кө рді. Консерватор ақ ын/ кү шті де, ә діл хан билігін қ ұ п кө рді. Олар ө з шығ арма/нда ө ткен дә уірді аң сады. Ә з Жә нібекті, Қ асым ханды, Тә уке ханды, Абылайды, Кенесарыны еске алды, олардың ел бірлігін нығ айтудағ ы ең бек/н атады. Замананың бұ зылуын ел билеудің бұ рынғ ы дә стү р/ң жойылуынан деп білді, сондық тан ел арасындағ ы келең сіз қ ұ былыс/ тамырын терең ге жайды деп тү сіндірді. Зар-заман ақ ын/ы патшалық отаршылдық саясатты сынау мен қ атар, болашақ та жарқ ын ө мірдің қ айта орнайтынына сенді.