Кімшілік-сот реформасын аяқтау, 1886 және 1891 жж. өлкені басқару жөніндегі ережелер.

1886 – 1891 жж. реформалар бойынша ә кімшілік жә не сот қ ұ рылысына енгізілген ө згерістер. 1867-1868 жылдардағ ы реформалар екі жыл мерзімге тә жірибе тү рінде уақ ытша енгізілген болатын. Алайда, бұ л «тә жірибе» жергілікті халық қ а теріс ә сер етуі ық тимал деген қ ауіппен 20 жылдан астам уақ ытқ а созылды. Тек XIX ғ асырдың 80-ші жылдарының аяғ ы мен 90-шы жылдарының бас кезінде ғ ана отарлық ө кімет орындары ө лкенде ә кімшілік, сот реформаларын енгізуді аяқ тауғ а кірісті. 1886 жылы 2 маусымда «Тү ркістан ө лкесін басқ ару туралы ереже», 1891 жылы 25 наурызда «Ақ мола, Семей, Жетісу, Орал жә не Тө рғ ай облыстарын басқ ару туралы ереже» қ абылданды. Тү ркістан ө лкесі жерінің қ ұ рамына Ферғ ана, Самарканд жә не Сырдария облыстары кірді. Орталығ ы Ташкент қ аласы болды. Сырдария облысы 5 уезден, Ферғ ана - 5, Самарканд - 4 уезден турды. 1891 жылғ ы «Ереже» бойынша Орынбор жә не Батыс Сібір генерал– губернаторлық тарының орнына орталығ ы Омбы болғ ан Далалық (Степной) генерал– губернаторлығ ы қ ұ рылды. Оның қ ұ рамына Ақ мола, Семей, Орал, Тө рғ ай жә не Жетісу облыстары кірді. Жетісу облысы 1897 жылы қ айтадан Тү ркістан генерал – губернаторлығ ының қ арауына берілді. Ө лке шең берінде генерал – губернаторғ а шексіз билік берілді. Басқ ару аппараты – кең се, ә скери губернаторлар ө здеріне бағ ынышты облыстық басқ армаларымен қ оса генерал – губернаторғ а бағ ынды, ал облыстық басқ армаларғ а жалпы жиналыс жә не кең се кірді. 1891 жылғ ы «Ереже» бойынша Ірі облыстық орталық тарда (Верный, Орал, Петропавл, Семей) полиция басқ армасы қ ұ рылды, ал уездік қ алаларда полициялық пристав қ ұ рылды. Болыстық басқ арушылар мен ауыл старшындарын бекіту ә скери- –губернатор қ ұ зырында болды. XIX ғ асырдың аяқ кезіндегі Қ азақ станда 1886 жә не 1891 жылдардағ ы Тү ркістан жә не Дала ө лкелерін басқ ару туралы «Ережелер» бойынша жү зеге асырылды. Тү ркістан жә не Далалық ө лкелерінде жалпы империялық соттар жү йесі - ә лемдік (мировой) судьялар, облыстық соттар жә не жоғ арғ ы (сенат) сот инстанциясы қ алыптасты. Соттардың тө тенше съезі ә скери губернатордың рұ қ сатымен шақ ырылды жә не ө лкелік қ ұ қ ығ ы берілген орыс чиновнигінің қ атысумен ө ткізілді. Тө менгі сот буыны – халық тық сот болды. Халық тық сот – империялық сотқ а қ осалқ ы, ө з бетінше мә селені шеше алмайтын тә уелді буын. Сонымен 1886-1891 жылдардағ ы сот ісіндегі ө згерістер «Ережелерде» ә кімшілік, сот істерінің жү йесі бекітілді. 1891 жылғ ы «Ережеде» сот істері 17 баптан қ ұ рылды. Сот жү йелері Россиядағ ы ү лгімен қ ұ рылды. Халық (билер) соты ү стем тап ө кілдерінің мү ддесін қ орғ айтың, жергілікті мұ сылмандардың ісін қ арайтын ең тө менгі сот буыны болды. Патша ө кіметінің отарына айналғ ан ең бекші қ азақ халқ ы оғ ан ақ шалай алым-салық тө леді. Олардың мө лшері ә р турлі болып ө згеріп отырды. Мысалы, 1844 жылғ ы «Ереже» бойынша ә р тү тіннен 1, 5 сом жиналса, 1891 жылғ ы «Ереже» бойынша 4 сомғ а жетті. 3 Александр патш-ң Тү ркістан ө лкесін басқ ару т\ы 1886 ж 2-маусмда қ ол қ ойғ ан жарлығ ы кең байтақ ө лкені басқ арудың бү кіл қ ұ рылымына реформа жасауды бастап берді. 1886 ж ереженің негізгі ө зегі бү кіл жер қ орын мем.меншігіне беру болды. Ол қ азақ тардың экон.-қ ә л-ауқ атының негізгі нысаны мал шар\ығ ына оарсан нұ қ сан келтірді. 1886 ереженің отаршылдық бағ ыты салық жү йесінен де кө рініс тапты. Ол негізі 67 ж.уақ ытша ереженің баптарын қ айталады. Ә ң гіме ә р-тү рлі міндеткерліктердің кө лемін кө бейту жайынжа ғ ана боды. 1891ж ережеде ә скери ж\е ә кімшілік билікті біріктіру принципі қ алпына келтірілді. Ә скери губернатор атағ ы дала ө лкесіндегі барлық облыстық ә кімшілік басшыларына берілді. 1891 ж реформа б\ша барлық облыстарда мем.мү лік министірлігінің мекемелері қ ұ рылды. Олар екі жақ ты бағ ынышты болды. Министірлікке ж\е облыстың ә скери губернаторына бағ ынды.1891 ж ережемен дала генерал губернаторлығ ында салық инспекциясы, кен басқ армасы, кеден ж\е акциз бө лімдері қ ұ рылды.Тұ тас алғ анда 1886-1891 жылдардағ ы реформалар отаршылдық жә не феодалдық езгіні кү шейте тү суге бағ ытталғ ан еді.

Жж. «Уақ ытша ереже» енгізілуіне қ арсы Орал, Торғ ай жә не Маң ғ ыстаудағ ы қ азақ тардың кө терілістерінің барысы жә не нә тижесі.

Капиталистік Ресей ұ лт-қ аудан-ң, соның ішіндк қ аз-ң ә леум –эконом—қ ж/е саяси дамуына барғ ан сайын ө се тү скен ық палын жасамай отыра алмады. 1867-68ж. ә кімшілік реформалар қ азақ тар-ң жаң а кө тер-н тудырды. 19ғ -ң 60ж-да алғ. жартысында Қ аз-да, ә сіресе кіші жү зде отаршылдық қ а қ арсы жаппай хал. Наразылығ ы орын алды. Кө шпелі хал-ң ашу ызасын туғ ызғ ан патша ү кіметі-ң салық саясаты-ң кү шеюі болды. Оның ү стіне қ атардағ ы кө шпенділер ауқ атты отбасылар бірдей міндеткерліктер атқ арды. Сал-р мен міндеткер-ң кү рт кө бейтілуі мен ә кімшілік- аумақ тық бө лініс-ң дұ рыс жү ргізілмеуі 1868жылғ ы Орал мен Торғ ай обл-да орын алғ ан ұ лттық бас кө терулер—ң басталуына тү рткі болды. 1868ж желтоқ санда стихиялы тү рде басталғ ан кө теріліс 1869ж қ азанғ а дейін созылды. Нашар қ аруланғ ан, бірақ жер жағ дайын жақ сы білетін шаруалар ө здеріне қ арсы қ имылдағ ан патша ү кіметі-ң жазалау топтарын қ арақ шыл шаб-ғ а ұ шыратты. 1868ж 6 мамырда қ ұ рамында 200қ ылышты ж/е жаяу ә скері бар Штемпель отряды Орынбор бағ ытындағ ы Жамансай кө лінде қ азақ жасақ тарымен кездесті. Жазалау тобы кө тер-ге тегеурін бере алмай 7кү ні азық -тү лік таусылуына байл кері қ айтады. 1869ж наурыз- маусым ай-да болыс, би, сұ лтан ж/е старшындарғ а қ арсы 41 рет шаб ұ йымдастырылады. Оғ ан 3000ғ а тарта жасақ қ атысты. Торғ ай мен Орал обл-на кө тер-ді жазалауғ а отряд топтарын жө нелтті. Орал обл-ы аймағ ына Рукин, граф Комаровский отряды мен бірге генерал губернатор Веревкин басшылығ ындағ ы отряд аттандырылды. Кө тер ұ йымдаспағ ан ө зара келіспеушіліктермен соғ ыс тактикасының нашар болуына орай басып жаншылды. 1870 ж Маң ғ ыстаудағ ы шар-р кө тер-і де осы сипатта болды. Маң ғ ыстау приставы подполковник Рукин дала тұ рғ ындары-ң қ иын жағ дайымен санаспай адайлардан 1869-70 жылдар ү шін шаң ырақ алымын жаң а салық жү йесіне сә йкес дереу енгізуді талап етті. Кө пт. Жергілікті тұ рғ ындар, соның ішінде Бозащы тү бегі-ң балық шылары Рукиннің талабын орындаудан бас тартты. 1870ж наурызында Рукиннің отряды кө тер-дің ү лкен тобымен кездесіп қ оршауда қ алды. 25наурызда ашық қ ақ тығ ыс кезінде 20ғ а жуық жазалаушы қ аза тауып, отряд командирі Рукин ө з-ө зіне қ ол жұ мсайды. Жең іс жігерлендірген кө тер-р сә уір айының басында Николаев станциясына, Александровск фортына шабуыл жасады. Алайда сә тсіздікке ұ шырады. Қ осымша ә скери кө мектің келуі кү штердің ара-қ атынасын ө згертіп, кө тер-р ү стірт-ң баруғ а қ иые аудандарына шегінді. Маң ғ ыстау аймағ ы 3 айғ а жуық патша ә скерінің қ ол астына қ арады. Патша ү кіметі кө тер-ді жаппай жазалайды. Осы тұ ста ген-губ Крыжановский ә скери министр Милютиннің кө тер—ді жазалау тур нұ сқ ауын жібереді. 1870ж желтоқ санда кө тер жең іліс тапқ ан соң, кө тер басшылары И.Тіленбаев, Д. Тажиев, Е. Қ ұ лов ж/е олардың серіктері 3мың шаң ырақ пен Хиуа хандығ ы-ң шегіне ө тіп кетті.Сө йтіп бұ қ аралық сипатына қ арамастан кө тер-ң негізгі қ озғ аушы кү ші – қ азақ шаруалары ө з қ атарларын берік біріктіруге қ ол жеткізе алмай Маң ғ ыстау обл-ғ ы халық тық -азаттық кү рес жең іліске ұ шырады. Кө тер аяусыз жанышталып, адайларғ а соғ ыс шығ ыны ретінде 90мың қ ой салық салынды.Маң ғ ыстау кө тер ө з кезегінде патша ү кіметі-ң отарлау саясатына қ азақ халқ ының қ арсылығ ы-ң айқ ын кө рінісі болды.

52. ХІХ ғ асырдағ ы Қ азақ стан мә дениетінің ерекшеліктері. Тарих ғ ылымының докторы М.Қ ойгелдиев отаршылдық бұ ғ ауына мық тылап байлағ ан халық тың мың -мұ хтажы мен қ айғ ы - қ асыретін жырлаушыларды «Зар -заман» мектебінің ойшылдары деп атады. Бұ л термин алғ аш 1927 жылы енгізілген еді. Зар - заман кезең інде ғ ұ мыр кешкен орталық езгіге тү скен қ азақ халқ ының тағ дырын мұ ң – зармен жырлағ ан ақ ындар шоғ ыры. Оның белгілі ө кілдері: Дулат Бабатайұ лы, Шортанбай Қ оң айұ лы, Мұ рат Мү мкейұ лы, Ә бу бә кір Кердері, Аубан Асан, т.б. Мұ хтар Ә уезов Аблай хан тұ сынан Абайғ а дейінгі жү з жылғ а ұ ластырып Нарманбетпен аяқ талды (2, 168 б.). зар – заман тұ сынан қ азақ ә дебиеті жазбаша сипат алғ анын отан кө рсетеді. Дә стү рлі қ азақ қ оғ амындағ ы бұ рынғ ы қ алыптасқ ан қ ұ ндылық тардың ө згеруі, елді басқ ару жү йесінің басқ а санатқ а ауысуы, отаршылдық тың белең алуы, халық тың қ атты кү йзелуі Зар- заман ақ ындарын тарих сахнасына шығ арғ ан. Олар халық тың жай кү йін ойлағ ан ү лт- қ айраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғ ырлары халық тың салт- дә стү рлерді қ абығ ы бұ зылмағ ан қ алпында сақ тауғ а, ұ лттың – бітімімен ажырамауғ а ү ндейді. Бұ рынғ ы жыраулар поэзиясын ү ндесіп ө ршіл рух, ә сіресе, Мұ рат Мө нкеұ лының (1843 – 1906) жырларынан айқ ын байқ алады (3, 38). Зар – заман ақ ындарының шығ армаларындағ ы ұ лттық болмысы, қ азақ ы қ адір – қ асиеті сақ ап қ алуғ а ү ндеген, ой – пікірлер жанаймен шарасыздық пен соң ғ ы тө зімді сарқ а айтылғ андығ ымен ерекшеленеді. Зар – заман мектебінің аса ірі ө кілдерінің бірі – Шортанбай Қ анайұ лы (1818 – 1881) «зар – заман» атауы да ақ ынның сол дә уір халін жырлағ ан ө лең дерінің бірінің атынан алынғ ан. Концерватор ақ ын қ асиетті Тү ркістан маң ында дү ниеге келіп, қ арқ аралы ө ң ірінде ө мір сү реді. Ол патша ө кіметінің отарлау саясатының қ азақ халқ ының болмыс тіршілігіне кері ә сер еткенін, кө птеген қ айшылық тарды алып келгенін, заманның азғ анын, ә деп-ғ ұ рыптың тозғ анын, ел – жұ ртта береке қ алмағ анын шығ армаларының басты тақ ырыбы етіп алады. Қ азақ халқ ының дә стү рлі шаруашылығ ы мен тұ рмыс салтына едә уір ық пал еткен капиталистік қ атынастарды қ абылдамағ ан ақ ын халық ө мірінде болып жатқ ан ө згерістерге сын кө збен қ арады. Шортанбай адамдарының ә леуметтік топқ а бө лінуі олардың шық қ ан тегіне сә йкес болу керек деп есептеді.Заманның бұ залғ анына назары болғ ан ақ ын «ә уелгі заманның» енді қ айта келмейтіндігіне «қ ұ дасы жоқ қ ұ лдың, қ онысы жоқ байдың» озатынына, «байдың тілін жарлы алмай, ханның тілі қ ара алмай» ө здері де жө нін біле алмайтынына қ ынжылыс білдіреді. «заман оң айлар еді, бірақ оғ ан ә уелден бас білдірдің» деп осы жағ дайғ а душар еткендерді ренішін айтады (4, 29).Елде ұ рлық пен парақ орлық тың, ө сек пен жалақ орлық тың кө бейін, ұ лы атасын сыйламағ ан, атасы батасын бермеген ә леуметтік қ ұ былысты заманақ ырғ а тең еген шортанбай оның себебін патша ө кіметінің отарлау саясатынан іздейді. Шортанбай ақ ырзаманды «бү кіл адамзат ұ рпағ ының» жойылуы деп ұ қ пайды. Оның ойынша, «ақ ырзаман»бұ рынғ ы ә дет – ғ ұ рыптың бұ зылуы адамдар арасындағ ы сыйластық байырмалдық тың азаюы ә ркімнің ө з басын кү йттеуі, қ азақ халқ ының ө з еркіндігінен айырылуы, орысқ а бодан болуы. Хандық билікті аң сағ ан ақ ын «Жандарал ұ лығ ың, майыр сынғ аның болды», «кә пірді піріндей тілмә шті жең гендей дуанды ү йіндей кө рдің», енді сені кү тіп «абақ ты тұ р қ асында, қ азылғ ан қ ара кө ріндей» (5, 60) деп сақ тандырады.Шортанбай басқ а халық тың заң дары мен тұ рмыс ерекшеліктерінің екінші халық қ а кү шпен енгізілуінің қ аншалық ты қ атерлі екендігін тү сіндіреді. Дулат Бабатайұ лы (1802 - 1874). (6, 169).Зар – заман ақ ындарының қ айраткерлік биікке кө терілуі отаршылдық дық тың белең алунан басталады. 1978 жылы Ленингратта басылып шық қ ан, «Поэты Казахстана» жинағ ында - (қ ұ растырғ ан М.Мағ ауин) (7, 149 б.) Зар – заман ақ ындарын отаршылдық қ а қ арсы жазылғ ан бір қ атар ө лең дері орыс тілінде жарық кө рді. ХХ ғ асырдың соң ынан бастап Зар – заманның тарихи сипаты, Зар – заманның ақ ындарының шоғ ырының белгілі ө кілдері, ә деби ағ ым ретіндегі ерекшеліктері, кө ркемдік кестелері туралы бір қ атар ең бектері жазылды. Зар –заман ақ ындарының уақ ыт тағ дырын дұ рыс тү сінгені жә не оны ә діл бағ алағ аны ө зінің тарихымен ө зектілігін жоғ алтқ ан жоқ. Бірақ олар дә стү рлі қ ұ ндылық тарды қ орғ аны мен тығ ырық тан шығ атын жолды, жаң а арна мен бағ ытты кө рсете алғ ан жоқ. Дегенмен, олар патшалық отаршылдық саясатты сынау мен қ атар, болашақ та жарқ ын ө мірдің қ айта орнайтынына сенді.