Р Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Ұлытау төріндегі толғаныс сұхбатының негізгі бағыттарын анықтаңыз.

Жақ ында Елбасымыз Нұ рсұ лтан Назарбаев жұ мыс сапарымен Жезқ азғ ан ө ң ірінде болғ аны газет оқ ырмандарына жақ сы мә лім. Сапар барысында Президент арнайы сұ хбат берді. Бү гін жұ ртшылық назарына Елбасының Ұ лытау тө ріндегі ұ лт туралы толғ аныстарын ұ сынып отырмыз. Ә ң гіме қ азіргі экономика мә селелері, ел тарихы, тіл тағ дыры, дін ахуалы тө ң ірегінде ө рбіді. Осы сапар Қ азақ елінің рухани орталық тарының бірі – қ а­сиетті Ұ лытау жерінде ө тті. Ө зіміз келіп отырғ ан Ұ лы­тау – ө те қ асиетті жер. Ұ лы­тау­ деп аталуының ө зінің тарихи­ мә ні бар. Қ азақ тың ен дала­сы­ның қ ай шетіне барсаң да, осындай қ асиетті жерлер табылады. Шығ ысқ а барсаң – Берел қ ор­ғ аны бар, Орталық қ а келсең – қ ал­мақ ­тармен соғ ысқ ан Аң ырақ ай шай­қ асы ө ткен жер бар. Батысқ а барсаң – Алтын Орданың хандары тұ рғ ан Сарайшық сияқ ты қ асиетті мекен бар, Оң тү стікке барсаң – Тү ркістан тұ р. Қ азақ станда осын­­­дай қ асиетті жерлер кө п. Деген­мен, Ұ лытаудың орны бір басқ а. Біздің жастарымыз оны біле бер­мейді.

Біз, жалпы, діннен де, тілден де айырыла жаздағ ан елміз. Кең ес Одағ ы кезінде тікелей орыстандыру саясаты жү ргізілді. Қ азақ тың тілі бір шоғ ыр қ азақ тардың тілі болып қ алды. Ол қ айда шығ ады? Кімге керек болады? Қ азақ тың шекарасынан асып шық саң, бұ л тілдің керегі бар ма, жоқ па? Бір жағ ынан алып қ арағ анда оның жө ні бар. Біз еліміз ү шін, жұ ртымыз ү шін тарихымызды, мә дениетімізді, санамызды, ғ ұ рпымызды ө зіміздің тіліміз арқ ылы ғ ана жеткізе аламыз. Қ азақ тың кейбір сө з оралымдарын, Абайдың сө з ө рнегін басқ а тілге, мә селен, орысшағ а, ағ ылшыншағ а аударып кө рші. Ол мү мкін емес. Себебі, тілдің ө з қ асиеті бар. Сондық тан тіл жоғ алатын болса, сол қ асиет те жоғ алады. Сол сияқ ты біз тә уелсіздік жылдарында дінімізге қ айта оралып жатырмыз. Қ арап отырсаң, қ азақ ешқ ашан дінінен айырылып кө рген емес. Ешқ андай уақ ыт ү зілісі болмағ андай, дінімен қ айта қ ауышты да, ә рі қ арай жалғ астырып жү ре берді. Бұ рынғ ыдай қ орық пай, жасқ анбай, дінге бас иіп, Қ ұ дайғ а қ ұ лшылық етіп, мешіттер салып жатырмыз. Қ аншама азаматтарды – білімді, дінді насихаттайтын молдаларды дайындап келеміз.
Мемлекеттік тілдің қ олданылуы, оның ө ркендеуі ү шін барлық жағ дай жасалды. Конституцияғ а «Мемлекеттік тіл – қ азақ тілі» деп тайғ а таң ба басқ андай етіп жазылды. Солай ғ ой? Ешкімге қ азақ тілінде сө йлеме деп, кедергі жасап отырғ ан бір адам жоқ. Ө зіміз қ азақ ша сө йлеуіміз керек. Қ андай мінбеден қ азақ ша сө йлесең де, ешкім «тә йт, былай тұ р» деп айтпайды. Қ анша адам отырса да, соларғ а арналғ ан аудармасын беріп, қ азақ тілінде сө йлеуге болады. Біз тілімізді қ ұ рметтей білуіміз керек. Ешкімге анау сө йтпеді деп уә ж айтудың жө ні жоқ.
Біз Тә уелсіздік жариялағ анда Қ азақ ­стандағ ы қ азақ тың саны 40 пайыз болатын. Басқ алар «Сендер азсың дар мына мемлекетте, қ айдағ ы тә уелсіздік сендерге?» деп айтпайтын ба еді? Дегенмен, елге соның бә рін тү сіндіріп, кү ресе жү ріп, біз тә уелсіздік жарияладық. Қ азір, міне, қ азақ тың саны 65 пайызғ а жетті. Қ азақ стан халқ ының саны сол кездегіден азайып, біразы кө шіп кетті ғ ой. Ресейге кө шті, еврейлер кө шті, немістер кө шті, анау кө шті, мынау кө шті… Осы тұ ста халық 13-14 миллионғ а жуық болғ ан еді. Қ азір 4 миллиондай халық қ осылып, 17 миллионнан астық. Тіпті, Кең ес Одағ ы кезіндегіден де кө бейіп барамыз. Қ ұ дайғ а шү кір, жыл сайын халқ ымыздың саны артуда. Оның ішінде қ азақ тың саны кө беюде.
Сондық тан мен бұ л жерде де сабыр­лылық керек деп ойлаймын. Болашақ біздің қ олымызда. Болашақ бізге бетін бұ рып тұ р. Қ азақ тың саны кө бейіп, тіл­дің ауқ ымы кең ейіп келеді. Кө п облыс­тарда барлық іс қ ағ аздары қ азақ тілінде жү ргізіледі. Оғ ан ешкім кедергі жасамайды. Қ азағ ы кө п аудандар қ азақ ша жү ргізеді. Оның ішінде қ азір қ азақ ша сө йлейтін басқ а ұ лттың азаматтары қ аншама? Кө ріп отырсыздар, барлық жерде бар. Оларды теледидардан кө ріп жү рсіздер. Журналистер арасында да, қ арапайым адамдар арасында да бар. Қ азір ө з тағ дырын Қ азақ станмен байланыстыратын адамның бә рі баласына қ азақ тілін ү йретіп жатыр. Ал енді тарихын, болашағ ын қ азақ пен бірге деп санамайтындар бә рібір кетеді. Оғ ан біз тыйым сала алмаймыз, салып та отырғ ан жоқ пыз. Сондық тан ө з халқ ымыздың сана-сезімін ү йретіп, ө з тілімізді ө зіміз бағ алауымыз керек. Мен қ азақ тың тілін ғ ана білемін, басқ асы қ ұ рысын деп жү ргендердің кім екенін алып қ арайық шы. Ол – не орыс тілін жө нді білмейтін адам, не ағ ылшын тілін мү лде білмейтін адам. Оқ уғ а мойынсынбайды, сө йлегісі келмейді.
Тілді байыту керек! Оғ ан халық ­аралық ұ ғ ымдарды енгізсек, тіліміз дамиды. Онда тұ рғ ан ештең е жоқ. Бұ дан қ орқ ып, шошудың қ ажеті жоқ. Тіліміз ө ркендеп, ө сіп келе жатыр дей аламын. Қ азір ешқ андай қ ауіп жоқ. Қ азақ станда мемлекеттік тілдің болашағ ы зор. Дү ниеде 6 мың тіл бар. Жыл сайын оның 10 пайызы жойылып отырады. Қ ажет еместері… Оны қ олданатын адамдар аз, ауқ ымы тар. Солай болып жатыр. Ал мына ағ ылшын тілін дү ние­жү зі халқ ының 70 пайызы қ олданады. Неге оны қ олданады? Ол – ғ ылым мен білімнің, ақ парат қ ұ ­ралдарының, интернеттің, медицина мен мә дениеттің тілі. Ағ ылшын тілін білмей-ақ ө мір сү реміз деуге бо­лады. Ә рине, болады! Бірақ онда ағ ыл­шын тілі арқ ылы тарап жатқ ан ілімді білмейсің. Оны білмесең, ө ркендеп ө суің е жол ашпайсың, болашағ ың а балта шабасың. Сондық тан біз мемлекетімізді алғ а сү йреп, экономикасын кө теріп, ө ркендеп-ө сіп, озық отыз елдің қ атарына қ осыламыз деп отырғ анда, халқ ымыз, жастарымыз ағ ылшын тілін білмесе, қ алай болады? Мысалы, 1 жарым миллиард халқ ы бар Қ ытай елі қ ытай тілін қ ұ рметтеп отыр ғ ой. Бірақ барлық элитасы, бизнесі ағ ылшын тілінде де сө йлейді. Жапондардың бизнес элитасы, ғ ылым-білімі ағ ылшын тілінде. Бір миллиард халқ ы бар Ү ндістан тә уелсіздігін алғ ан кезде ағ ылшын тілін доғ арып тастады да, 5-6 жылдан кейін қ айта оралды.
Кеден одағ ына кірдік. Ресей шекарасында біздің пойыз келе жатыр делік. Бұ рын бір тоннағ а жү з тең ге тө лейтін болсақ, Ресей шекарасына кіргеннен кейін ү ш жү з тең ге тө лейтінбіз. Қ азір ондай жоқ. Мен жай ғ ана мысалмен айтып отырмын. Шындығ ында мың дағ ан, миллиондағ ан тең ге тө лейтін едік. Сонда біздің тауардың бағ асы жаң ағ ы ақ шадан бірден ө сіп кететін. Ондай бағ амен шетелге барғ ан кезде бә секеге тү се аламыз ба? Тү се алмаймыз. Біз мұ найды, темірді, кө мірді тасымалдап жатқ ан елміз. Біздің мемлекетіміз бұ дан қ аншама пайда тауып жатыр. Бұ л бір. Екіншіден, қ оян-қ олтық сауда жасайтын екі ел бір-бірінің тыныштығ ын қ олдайды. Бір-бірінің бейбітшілігіне мү дделі болады. Бір-біріне қ ол сұ қ пайды, саясатына араласпайды. Бір-бірімен жанжалдаспайды. Ол жағ ы да белгілі. Сондық тан бұ л жерде ешқ андай қ орқ атын, жасқ анатын нә рсе жоқ. Оның бә рін мен қ адағ алап отырмын.Бұ л Ресейдің экономикасын тө мендетеді. Зауыттары нашар жұ мыс істей бастайды. Сосын біздің тауарларды алатын жағ дайы болмайды. Біздің шикізатты қ абылдау мү мкіндігі азаяды. Міне, осы тұ рғ ыдан қ иыншылық кө руіміз мү мкін. Екіншіден, Ресейдің де қ арсы санкциялары бар. Тұ тынатын тағ ам ө німдерін алмаймыз деп жатыр. Біз осыны пайдаланып, Ресейге азық -тү лік ө німдерін кө бірек шығ аруымыз керек. Фермерлеріміз кө кө ністі, ет-сү тті, басқ а да тамақ тү рлерін кө бірек ә зірлеп, кө птеп сатып, пайда таба алады. Мұ ның да қ ауіпті жағ дайлары бар. Бірақ пайдалы жағ ын қ олдануғ а болады.
Қ азақ станның болашағ ы жарқ ын деп санаймын. Себебі, біз ешбір елге тиісіп кө рген халық емеспіз. Ешбір елге жау емеспіз. Тө ң ірегіміздің ешқ айсысы да бізге жау емес. Бізге сырттан келіп тиісейін деп тұ рғ ан ешкім жоқ. Дегенмен, қ андай жағ дайда да ө з қ ауіпсіздігімізді ойлап, Қ арулы Кү штерімізді сайлап, іші-сыртымызды, етек-жең імізді жиып, сақ отыруымыз керек. Осылай тө ң ірегіміз бейбіт, ө зіміз бейбіт, ішіміз бү тін, бірлігіміз берік болса, ұ тылмаймыз. Қ азақ тың бірлігі – мына кө пұ лтты халық тың бірлігі. Біз бірте-бірте жарқ ын болашақ қ а жетеміз деп санаймын. Менің арманым, ойым – Қ азақ стан­ның мә ң гілік болуы. Сондық тан «Мә ң ­гілік Ел» деген идеяны ұ сындым. «Мә ң ­гілік Ел» болу ү шін бә рін жасап жатырмыз. Ә неукү ні Ү кіметте біраз ө зге­­рістер жасағ ан себебіміз мынау: Ү кі­мет билігінде отырғ ан шенеуніктер саны шағ ын болуы керек. Ал олардың істеген жұ мысы ауқ ымды болуы қ ажет. Жаң а министрліктердің басына келген басшылардың жасы 40 пен 50-дің аралығ ында. Кө пшілігі ағ ылшын тілін мең герген, ө з саласының маманы. Олар Ресеймен де, басқ а шетелдермен де еркін сө йлесіп, келіссө з жү ргізе алады. «Болашақ» арқ ылы оқ ығ ан, ө з елімізде тә рбиеленген сондай жастарымыз қ аулап ө сіп келе жатыр. Бә рі де мемлекет жұ мысымен айналысуда. Қ азақ станның ең ү лкен патриоты да, елді алғ а сү йрейтін де солар болады

98.Қ азақ стан – ә лемдік қ ауымдастық та. Халық аралық коғ амдастық тағ ы еліміздің позитивті образының қ алыптасуы жә не оның халық аралык мә ртебеге ие болуы сыртқ ы саясатты жү ргізудегі республика басшылығ ының кө регендік шешімдерімен мү мкін болды. Бұ л тұ рғ ыда ядролық қ аруды таратпау, діни экстремизмге қ арсы тұ ру, ә лем діндері арасында толерантты қ арым-қ атынас қ ұ ру мә селелерін атап ө туге болады. Осының негізінде еліміз аймақ тық жә не ғ аламдық қ ауіпсіздік мү ддесі турасында халық аралық аренағ а ө з бастамаларымен шығ уғ а мү мкіндік алды. Мысал ретінде Қ азақ станның Еуропадағ ы Қ ауіпсіздік жә не Ынтымақ тастық Ұ йымына (ЕКЫҰ) бұ рынғ ы кең ес кең істігіндегі елдердің кө шбасшысы ретінде тө рағ алық етуге 2003 жылы ө з кандидатурасын ұ сынуын атап ө туге болады. Соң ғ ы жылдары Қ азақ стан осы мақ сатқ а қ ол жеткізуде тиянақ тылық пен қ ажырлық танытты. Тө рағ алық қ а ұ сынылғ ан біздің мемлекетіміздің кандидатурасын Қ азақ станның халық аралық қ ауіпсіздік турасында сің ірген ең бегін бағ алағ ан кө птеген мемлекеттер қ олдады. Қ азақ станның ЕҚ ЫҰ -да тө рағ алық етуге ө з кандидатурасын ұ сынуының бір ceбeбі біздің мемлекетіміздің аталмыш ұ йымды қ азіргі таң да оның кең істігінде пайда болғ ан ә pi кө бейіп келе жатқ ан тү рлі қ ауіпке тө теп бере алатын кү шті, ә pi тиімді ұ йым ету болып табылады. ЕКЫҰ -на тө рағ алық ету - бұ л Қ азақ станның Еуропа қ ауіпсіздігі аймақ тық жү йесіне интеграциялануының, ұ йымның бас мү шелерімен жалпы еуропалық ө зекті мә селелерді шешу турасындағ ы тең қ ұ қ ық ты сұ хбатты жалғ астыру мү мкіндігі болып табылады. Қ азақ стан дипломатиясының ipi жетістіктерінің бipi Қ азақ стан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Азиядағ ы Ө зара Ық палдастық жә не Сенім Шаралары жө ніндегі Кең есті (АӨ СШК) жию идеясының жү зеге асқ аны болып табылады. Аталмыш идеяның Қ азақ стан басшысы 1992 жылдың қ азанында айтқ ан болатын. Бұ л кезден бepi Қ азақ стан АӨ СШК мү ше мемлекеттер басшыларының саммитін 2002 жә не 2006 жылдары екі мә рте ө ткізіп ү лгерді. Бұ л басқ осулар халық аралық дең гейде ү лкен бағ ағ а ие болды. 2006 жылдың 17 маусымында Алматы қ аласында ө ткен АӨ СШК II саммитінде Азиядағ ы ынтымақ тастық пен қ ауіпсіздік негізгі мә селелерін форум қ атысушылары біріге шешетіндігі сипатталғ ан декларация жә не де аталмыш ұ йымның хатшылығ ы жайлы келісімге қ ол қ ойылды. Қ азіргі кезде АӨ СШК-не азиялық 20 мемлекет мү ше, 7 мемлекет жә не 3 халық аралық ұ йым бақ ылаушы дә режесіне ие. Аталмыш форумның жұ мысы Азиядағ ы тұ рақ тылық пен қ ауіпсіздікті нығ айтуғ а бағ ытталғ ан, бұ л ұ йым бейбіт сұ хбат жә не Азия кұ рлығ ындағ ы кү рделі геосаясаттық мә селелерді шешу алаң ына айналды. Қ алыптасып келе жатқ ан халық аралық жағ дайда халық аралық жә не аймактық ұ йымдармен қ арым-қ атынасты орнату ерекше маң ызғ а ие болып келеді. Олардың басты қ ызметі қ ауіпсіздік саласымен байланысты. Осындай ұ йымдардың бipi Шанхай Ынтымақ тастық Ұ йымы болып табылады (ШЫҰ). 2001 жылдан бастап Қ азақ стан Республикасы Шанхай Ынтымақ тастық Ұ йымын (ШЫҰ) қ ұ ру бастамасына ат салысты жә не де дә л осы ұ йым аясындағ ы қ ызметі сыртқ ы саясаттағ ы негізгі бағ ыттардың біріне айналды. Қ азіргі кезде ШЫҰ Қ азақ стан, Қ ырғ ызстан, Қ ХР, Ресей, Тә жікстан жә не Ө збекстанның басын қ осып отыр, ал бұ л ұ йымдағ ы бақ ылаушы мемлекеттерге Моң ғ олия, Иран, Ү ндістан жә не Пә кістан кіреді. ШЫҰ шең беріндегі диалогарқ асында Қ азақ стан саяси, сауда-экономикалық жә не гуманитарлық салалар бойынша кө птеген мә селелерді шешуге бағ ытталғ ан сындарлы сұ хбат жү ргізу мү мкіндігіне ие жә не де бұ л ұ йым аясында терроризм, экстремизм жә не сепаратизммен кү ресуде кү ш жұ мылдыру мә селелері талқ ыланады. ШЫҰ саяси тұ рақ тылық жә не қ ауіпсіздік қ амтамасыз етудегі маң ызды рө лі оны халыкаралық дең гейдегі беделді ұ йымғ а айналуына септік етті.

99. Кедендік Одақ тың саяси жә не экономикалық аспектілері Жиырма жылдан астам уақ ыт бұ рын тұ тас КСРО-ның қ ұ лдырауы тү рлі пікірталас тудырды. Азаматтардың барлығ ы ө ткенді қ айтара алмайыз жә не бұ рынғ ы КСРО-ның қ азіргі тә уелсіз мемлекеттері ә рі қ арай ө з беттеремін дамиды деуде. Дегенмен, елдер ә рі қ арай ө здерінің саяси тә уелсіздігін сақ тай отырып, ө зара ынтымақ тастық тың экономикалық тиімділігін алдың ғ ы орынғ а қ оятын болады.

ТМД, Ұ Қ ШҰ, ЕурАзЭҚ, Кедендік Одақ жә не Бірың ғ ай экономикалық кең істік пен Еуразия одағ ы сияқ ты тү рлі «ық палдастық қ ұ рылымдар» бұ рынғ ы кең ес тарихының толық ұ мытылмағ андығ ын білдіреді. Кең ес ү кіметі кезінен сақ талғ ан кейбір экономикалық байланыстарды кейінгі жылдары ә рі қ арай дамыту қ азіргі тә уелсіз елдердің арасында қ арым-қ атынастың қ алыптасып қ алғ андығ ын білдіреді. Олар Орталық Азия, Закавказье жә не бұ рынғ ы КСРО-ның шығ ыс бө лігіндегі елдер.

Қ азіргі таң да Кедендік одақ «посткең естік экономикалық бірлестік» іспетті. Тек оның қ ұ рамына Ресей, Қ азақ стан жә не Беларус Республикасы кіреді. Осындай бірлестіктердің артық шылығ ы мен кемшіліктерін қ анша айтқ анмен, тек бір анық нә рсені мойындау керек. Барлық посткең естік бірлестіктердің (олардың саны жиырмадан асады) ішіндегі Кедендік Одақ ең тиімді ә рі ұ зақ уақ ыт бойы жұ мыс атқ арып келе жатқ ан ұ йым саналады.

КО қ ұ рылғ аннан бастап оның қ ұ рамына Қ ырғ ызстан, Тә жікстан жә не Арменияны қ осу мә селесі талқ ыланып келеді. Дегенмен, бірқ атар себептерге байланысты Кедендік Одақ мү ше елдердің санын кө бейтер емес.

Ресей Кедендік Одақ елдерінің қ атарына Украинаны енгізуге тырысып жү р. Бұ ғ ан Қ азақ стан мен Беларус Республикасының саяси тұ рғ ыдан қ ызығ ушылығ ы жоқ. Ал Мә скеу ү шін Украинаның қ атысуынсыз ешқ андай посткең естік бірлестіктер маң ызды емес. Ресей басшылығ ы Киевтің қ атысуынсыз КО, Еуразия Одағ ының болашағ ын қ арастырмайды.

Сонымен, посткең естік елдерді біріктіруге тырысудың екі аспектісі бар, олар – саяси жә не экономикалық. Дегенмен айта кету керек, Кедендік Одақ пен Еуразиялық Одақ тек Ресей, Қ азақ стан жә не Беларус елдерінің бірінші басшыларының саяси еріктеріне негізделген.

Еске сала кетсек, Кедендік Одақ - екі немесе бірнеше мемлекеттердің ө з араларындағ ы кедендік шекараларды жою жә не бірың ғ ай кедендік тариф қ ұ ру жө ніндегі келісімі.

2010 жылдың 1 қ аң тарынан бастап ү ш ел - Ресей, Белорусия Қ азақ стан ү шін бірың ғ ай кедендік тариф кү шіне енді. 2011 жылдың 1 шілдесінен бастап бірың ғ ай кедендік кодекс енгізілетін болады. 2011 жылдың ортасынан бастап тауарлардың кедендік бақ ылауы Беларус Республикасының, ал бір жылдан кейін Қ азақ стан Республикасының сыртқ ы шекарасына кө шірілетін болады. Ү кіметтегі білікті мамандар: «Толық қ анды жә не толық ауқ ымдағ ы Кедендік 2011 жылдан бастап енгізіледі жә не Ресей мен Қ азақ стан шекарасындағ ы барлық рә сімдеу шаралары шекараның сыртқ ы жиегіне шығ арылады, оның ішінде барлық тарифтік жә не тарифтік емес: санитарлық, ветеринарлық, фитосанитарлық реттеулер бар. Бұ лардың барлығ ы 2011 жылдың 1 шілдесінен бастап ө з-гертіледі» деп атап кө рсетті.

Одақ қ а бірігудің негізгі мә ні одақ қ а мү ше мемлекеттер ішіндегі кедендік тосқ ауылдардың болмауында жә не кез келген сыртқ ы тауарғ а, оның қ ай елге тасымалданатынына жә не ортақ шекарадан қ ай жерде ө ткеніне қ арамастан бірың ғ ай кедендік талапты қ алыптасуында. Келешекте біртұ тас кө ліктік, энергетикалық, ақ параттық кең істік қ ұ рылуы тиіс, интеграциялық процестер жеделдетіледі, толық қ анды жалпы рынок қ а-лыптасады, ұ лттық экономикалар біртұ тас кешенге бірігеді. Елдер ә леуметтік-экономикалық дамудың ортақ мақ саттарына келіседі, уағ даласқ ан қ ұ рылымдық, инновациялық, сыртқ ы экономикалық жә не ә леуметтік саясатты қ алыптастырады.

100. Қ азақ стан халық тарының рухани жаң аруы. Қ азақ халқ ының бү гінгі мә дениеті мен дү ниетанымын терең і-нен ә рі жан-жақ ты тү сіну ү шін оның қ айнарларын халқ ымыздың архетиптік санасындағ ы іздерінен іздеу яғ ни тү ріктер мен арғ ы-қ азақ мифологиясынан бастап, ілкі тү ркілер мен ежелгі қ азақ -тардың дә стү рлі мә дениетінен табу керек. Қ азақ халқ ының дү ние-танымы мен дә стү рлі мә дениетінің рухани тамырлары мен бастау кө здері ежелгі сақ, ғ ұ н жә не ортағ асырлық тү ркі мә дениетінде екенін отандық зерттеушілер бү гінгі кү ні дә лелдеп, тү йіндей тү -суде. Ә сіресе, ортағ асырда барлық тү ркі халық тарының бірігіп, бір суперэтносқ а ұ йысқ ан кезең нің орны бө лек. Елбасы Н. Назар-баев ғ асырлар тоғ ысының Тү ркі қ ағ анатының 1450 жыл толуы қ ар-саң ында жазылғ ан «Тарих толқ ынында» ең бегінде былай деп жазды: «Біздің бә ріміздің де мақ таныш етуімізге тұ рарлық мол мұ рамыз бар. Ө йткені ата-бабаларымыз адамзат тарихында ө ш-пес із қ алдырып кеткен, Еуразия қ ұ рылығ ындағ ы халық тардың тағ дырына орасан зор кү шті ә сер еткен» [1, 94 б.]. Ө ткен тарихымызғ а қ ұ рметпен қ арап, оны танып-білуге деген қ ұ штарлық, рухани мұ раларымыздың негіздерін айқ ындауғ а деген, ұ рпақ тар арасындағ ы мә дени-тарихи сабақ тастық ты жаң ғ ыртуғ а деген ұ мтылыс еліміздің тә уелсіздік алуы барысында мү мкін болып отыр. Ол қ азіргі тарихи кезең дегі қ оғ амның қ ажеттілігінен туындап, ө ркениетті мемлекет қ ұ ру міндетімен байланыстырылады. Отаршылдық тұ сында сө нуге сә л қ алғ ан рухани мұ раның ұ шқ ынын қ айта тұ тату ү шін Елбасының бастамасымен кө теріліп, жү зеге асқ ан «Мә дени мұ ра» мемлекеттік бағ дарламасының тигізген ә сері зор болды. «Қ азақ тың ежелгі даласындағ ы тү ркі тілді мә дениеттің терең астарлы тарихына ү ң ілетін болсақ, онда ә лемдік мә дениетке ө зіндік ү лесін қ осатын талай мә дени мұ раның қ орына тап боламыз. Тек осы рухани байлық ты тө кпей-шашпай, келесі ұ рпақ қ а барлық қ адірін тү сірмей жеткізе білу қ азіргі заманның зерделі қ оғ амының тарихи міндеті екенін атап ө те аламыз. Мемлекетіміздің осы руханилық қ а толы игілікті істі қ олғ а алып, ғ алымдардың, зерттеушілердің кө мегімен ү лкен бағ дарламаны жү зеге асырамыз деген талабы кү рделі мә селе жә не ол болашақ ты ойлаудан туындағ ан қ адамдардың қ атарына жатады», — деп жазады профессор С. Нұ рмұ ратов [2, 5 б.]. Адамдардың ә леуметтік немесе ұ лттық бірлестіктерге ұ йы-суының негізін ортақ дү ниетаным, ортақ сенім қ ұ райтыны анық. Кез-келген елдің немесе халық тың оның ө ркениеттік дамуы сырттан енгізілген ық палдардың ә серімен емес, ұ лт болмысының терең рухани қ ыртыстарын қ амтитын дү ниетанымдық тұ рғ ыда шешіледі. Сондық тан ұ лттың ө ткен тарихы мен дә стү рлі рухани-дү ниетанымдық тұ ғ ырларын қ алпына келтіруде философия ма-ң ызды орын алады. Қ азақ халқ ы философияғ а бейім халық жә не ол ө зінің рухани бастауларын тү ркілік дә стү рлерден алады. Академик Ә. Нысанбаевтың қ онымды пікірі бойынша, ең алдымен «тү ркі философиясы» деген ұ ғ ымның мә нін ашып алу керек. Жекелеген ғ ылым салалары табиғ ат пен қ оғ амның нақ ты қ ырларын зерттеумен айналысса, ал философияның пә ндік аймағ ы адам мен ә лемнің арақ атынасын қ амтиды. Осығ ан сә йкес ғ ылым ұ лттық тың ауқ ымынан тыс жатса, ал философия ө зінің бастауын мифологиядан, діннен алатындық тан ә лемге деген қ а-тынастың этникалық сипатымен, мә дени ерекшелігімен тығ ыз байланыста болады. Философияны Гегель ұ лттық мә дениеттің «тірі жаны, квинтэссенциясы» деп анық тағ аны белгілі. Демек, ә лемде қ анша ұ лттық жетілген мә дениеттер бар болса, сонша ұ лттық философиялық жү йелердің болатындығ ы белгілі. «Ә лем-дік философия», «ү нді философиясы», «қ ытай философиясы», «грек философиясы», «ислам философиясы», «неміс философиясы», «орыс философиясы» деген сө з тіркестері философия тарихында орнық қ ан болса, ал «қ азақ философиясы» тү гілі, «тү ркі философиясы» терминін айтудың ө зі баршағ а белгілі идеологиялық қ ысымның ә серінен мү мкін болмай келді. Ал қ азір-гі саяси тә уелсіздік пен рухани дербестік, мә дени плюрализм мен толеранттылық жағ дайында қ азақ философиясына, оның алдың -ғ ы сатысы тү ркі философиясының типологиясын жасауғ а, оның архетиптері мен хронотоптарын анық тауғ а мү мкіндік туды. Профессор Тұ рсын Ғ абитов қ азақ мә дениеті аясындағ ы тү ркілік философияның мынадай типтерін ұ сынады: «1. Еуразиялық кө ш-пенділердің исламғ а дейінгі философиясы; 2. Орталық Азияның ислам ренессансы тұ сындағ ы философиясы; 3. Қ азақ хандығ ы дә уірінің философиясы; 4. Зар заман жә не, Ағ артушылық дә уірін-дегі қ азақ философиясы; 5. Азаттық қ озғ алысының қ азақ философиясы; 6. Қ азақ тың маркстік философиясы; 6. Қ азақ стан Респуб-ликасының философиясы. Анахарсистен бү гінгі кү нге дейін — бұ л тү ркі философиясы болмысының уақ ыты» [3, 132 б.]. Бұ л типологиядан біз ортағ асырлық тү ркілік философияны бө ліп алып, хронологиялық шең бермен шектелеміз, яғ ни VI ғ а-сырда тү ркілердің ә лемдік тарихтың сахнасына шық қ ан кезең нен бастап, XVI ғ асырда тү ркі тілдес халық тың қ азақ, ө збек, ноғ ай, татар, башқ ұ р, қ арақ алпақ жә не т.б. бө лінгеніне дейінгі кезең. Жалпы кез келген кестенің шартты екендігін айтып ө ту керек. Ортағ асырлардан бұ рың ғ ы да, одан кейінгі-де тү ркілік философияда ортақ қ ұ ндылық тардың, рухани сабақ тастық тың болғ анын ешкім-де теріске шығ ара алмайды. Дегенмен қ алыптасу мен дамудың белгілі бір сатылардан ө тетіні анық. Аталғ ан мың жылдық уақ ыт аралығ ы Орхон-Енесей ескерткіштерінен белгілі тү ркілік дә стү рлі дү ниетанымды, тү ркі халық тарының ортақ абызына айналғ ан Қ орқ ыт Ата дү ниетанымын, «Оғ ызнаме» мен «Кодекс куманикус» ескерткіштерін, ислам ренессансы тұ сындағ ы тү ркі философиясы мен ә дебиетін, ә л-Фараби философиясын, Махмұ т Қ ашқ ари мен Жү сіп Баласағ ұ н мұ расын, тү ркілік ислам философиясы мен теологиясын, оның ішінде Халлаж Мансұ р мен Ә бу Мансұ р ә л-Матуриди, Ахмед Йү гінеки мен Қ ожа Ахмед Иасауи, Сү леймен Бақ ырғ ани мен Хұ самеддин Сығ нақ и шығ армаларын, Насреддин Рабғ ұ зи мен Хорезмидің, Хұ сам Кә тиб пен Сә йф Сараидің, Қ ұ тып-тың ең бектеріндегі даналық тағ ылымдарын қ амтиды.